Ipan ni tonali nima uelis tijmatisej se tlamantli. Nopa uelis techpaleuis ma tijmatikaj kenijkatsa tijmokuitlauisej totlakayo uan tlake techpaleuis kuali ma tiitstokaj. Maske onka miak tlamantli tlen uelis tijmatis, ¡ximomokuitlaui!, pampa nojkia uelis tijpantis ni:

•   Noticias tlen amo melauak

•   Tlen amo nelia panotok

•    Kiijtouaj sekinok kichiuaj tlen amo kuali

 Kiampa panotok nama ika nopa ueyi kokolistli COVID-19, yeka nopa secretario general de las Naciones Unidas kiijtok moneki timomokuitlauisej tlen seyok tlamantli tlen nojkia eli kejuak se kokolistli tlen tlauel momoyaua, tlen amo nelia panotok. Kiijtok: “Miakej kiijtouaj uelis timochikauas ika se keski tlamantli maske amo nelia mitspaleuis, uan nopa istlakatili kampa ueli momoyajtinemi”. Uan nojkia kiijtok: “Ipan internet maseualmej kiijtouaj tlamantli tlen amo kuali. Yeka, kampa ueli tekualankaitaj uan kinistlakauiaj miakej maseualmej”.

 Ni tlamantli ipa panotok, miakej kimoyauaj tlen amo melauak. Biblia kiijtok ipan ni tonali panoskia tlen amo kuali uan maseualmej katli “tlakajkayauaj noja kichiuasej achi más tlen fiero. Kisenuikilisej tekajkayauasej” uan nojkia inijuantij kinkajkayauaskiaj (2 Timoteo 3:1, 13). Uan nama ipan internet uelis techmatiltisej se tlenijki tlen amo melauak, uan uelis nojkia tijmoyauasej nopa istlakatili maske amo ya nopa tijnekiyayaj. Yeka, ipan correo electrónico, redes sociales uan sekinok tlamantli tlen tijseliaj, uelis amo kiijtoua nochi tlen nelia melauak.

 ¿Tlake mitspaleuis amo nima tijneltokas se tlamantli uan kema kiijtouaj sekinok kinekij kichiuasej tlen amo kuali? Nikaj tikitas se keski textos tlen uelis mitspaleuis.

•   Amo xijneltoka nochi tlen tikita yon tlen tijkaki

   Tlen Biblia kiijtoua: “Se tlen uiuitik nimantsi kineltoka nochi tlen iuampoyouaj kiiljuiaj ma kichiua, pero se tlakatl tlen tlalnamiki moiljuia intla kuali para kichiuas se tlamantli o axtle” (Proverbios 14:15).

   Tlaj tijneltoka nochi tlen kiijtouaj, uelis nima mitskajkayauasej. Ximoiljui ipan videos tlen amo ueueyak o ipan tlaixkopinkayotl tlen kipia se keski tlajtoli tlen nama miakej maseualmej kitlachiliaj ipan internet uan kichiuaj pampa kinekij tetlauetskiltisej, maseualmej kiixmatij kej memes. Nopa tlaixkopinkayotl uan nopa videos uelis nima kipatlasej uan kichiuasej sekinok ma kichiuakaj uan ma kiijtojtinemikaj tlen nopaya nesi maske amo nelia tlen nopaya kiijtoua.

   “Miak tlamantli tlen amo melauak tlen maseualmej katli tlauel momachtiaj kipantiaj ipan redes sociales, eli nopa memes” (Axios Media).

   Ximotlajtlani: “¿Nelnelia tlen kiijtouaj o san eli se meme?”.

•   Ximoiljui ajkia kiijtok uan tlake kiijtok

   Tlen Biblia kiijtoua: “Xikitakaj tlaj melauak nochi tlamantli” (1 Tesalonicenses 5:21, TNM).

   Uelis miakej kimatij se tlamantli tlen panok uan miakpa kiompauiaj ipan noticias. Maske kiampa pano, amo nima xijneltoka yon xijtitlani, achtoui xikita tlaj nelia melauak. ¿Kenijkatsa uelis kiampa tijchiuas?

   Achtoui xikita tlaj eli temachtli kampa kiski tlen nopaya ijkuilijtok o tlen kiijtouaj. Uelis katli kipanoltiaj noticias o sekinok kipatlaj se keski tlamantli pampa kinekij kiselisej tomij o pampa kinekij kipaleuisej se político. Yeka, xikita tlaj sejkanok nojkia kiampa kiijtouaj. Touampoyouaj nojkia ueliskia kititlanisej tlamantli tlen amo melauak ipan correo electrónico o ipan redes sociales maske inijuantij amo kimatiyayaj tlaj amo melauak. Yeka, amo nima xijneltoka se noticia, achtoui xikita tlaj nelia melauak.

   Xikita tlaj tlen nopaya ijkuilijtok o tlen kiijtouaj nelia panok uan tlaj namanok kiski. Nojkia xikita kema panok, tlaj nelia mochijki uan tlaj onka se keski tlamantli tlen mitspaleuis tikitas melauak tlen kiijtouaj. Tlaj tikitas amo kiijtouaj miak tlamantli tlen se noticia o tlen kiijtouaj kikualchijchijtokej pampa kinekij maseualmej ma kiyolmatikaj se tlamantli, amo xijneltokatiuetsi.

   “Nimoiljuia ipan ni tonali tlauel moneki tikitasej tlaj melauak se tlamantli sanse kej moneki timomajtekisej” (Sridhar Dharmapuri, oficial superior de inocuidad alimentaria y nutrición de las Naciones Unidas).

   Ximotlajtlani: “¿Tlen moijtoua ipan ni noticia eli tlen nelnelia panok? ¿Kiijtouaj san tlen moiljuiaj o san tlen inijuantij kinekij?”.

•   Xijneltoka tlen nelnelia melauak uan amo san tlen tijneki tijkakis

   Tlen Biblia kiijtoua: “Aki motemachia ipan yajaya iselti nelia uiuitik” (Proverbios 28:26).

   Maseualmej kineltokaj tlen moijtoua ipan se noticia kema inijuantij nojkia kiampa moiljuiaj. Katli kitlaliaj noticias uan katli tematiltiaj se tlamantli ipan internet kiitaj tlake tlamantli tijtemouaj uan ya nopa kititlanij. Maske techpaktia tijkakisej se tlamantli, kemantika amo techpaleuia.

   “Nochi tojuantij uelij timoiljuiaj uan tikitaj se tlamantli kej kinamiki. Maske kiampa, tlen tijnekij, tlen tijchiaj tijselisej, tlen tijmakasij uan tlen kichiua ma tijnekikaj se tlamantli, kichiua ma timoiljuikaj se tlamantli nelia melauak tlaj tojuantij nojkia kiampa timoiljuiaj” (Peter Ditto, psicólogo social).

   Ximotlajtlani: “¿Nimotemachia ipan ni tlamantli san pampa ya nopa nijneki nijneltokas?”.

•   Amo xijmoyaua tlen amo melauak

   Tlen Biblia kiijtoua: “Amo xijmoyauakaj se tlajtoli tlen axneli tlen sekinok” (Éxodo 23:1).

   Xikilnamiki: tlen tikinmatiltis o tikiniljuis sekinok uelis kichiuas inijuantij nojkia kiampa ma moiljuikaj o ma kichiuakaj. Tlaj tijtitlani se keski tlamantli tlen amo melauak maske amo kiampa tijnekiyaya tijchiuas, ueliskia panos tlen amo kuali.

   “Tlauel ipati amo nima tijnekisej tijmoyauasej se tlamantli, kuali timoiljuisej tlen tijchiuasej uan timotlajtlanisej: ʻ¿Nimotemachia nelnelia melauak ni tlamantli uan yeka nijneki sekinok nojkia ma kimatikaj?ʼ. Tlaj nochi kiampa kichiuaskiaj, amo miakej kimoyauaskiaj tlen amo melauak ipan internet” (Peter Adams, vicepresidente sénior del News Literacy Project).

   Ximotlajtlani: “¿Nijneki nijmoyauas ni tlamantli pampa nijmati nelnelia melauak?”.