1-3. 1) ¿Keyej momikilij Eutico? 2) ¿Toni kichiuak Pablo, uan toni techmachtia?

 PABLO moajsi itech xolal Troas. Ompa mosentilia iniuan miakej tokniuan itech se kali de eyi piso. Sayoj nejon tonal iniuan yetos, yejua ika uejkauak kinnojnotstok hasta ajsik tajkoyouan. Kemej moajsij miak candilmej itech cuarto, taxiujtata uan tapopokatok. Ventanajtenoj tokotsyetok se okichpil akin monotsa Eutico. Yejua ixkochik keman Pablo tajtojtoya, yejua ika panuetsik desde eyi piso.

² Kemej Lucas katka se tapajtijkej, xa niman kisak para kipaleuis Eutico, sayoj ke amo teyi ueliaok kichiuaya porin “ipa momikilijkaya” (Hech. 20:9). Sayoj ke Pablo pantemok, itech motekak uan kiniluij: “Amo ximotekipachokan, ta yoltok”. ¡Pablo kichiuak se milagro! Kichiuak maj Eutico oksepa nemi (Hech. 20:10).

³ Jehová kichiuak maj Eutico oksepa nemi. Nejon se taman tein semi kualtsin tein Jehová ueli kichiua ika ichikaualis. Maski amo katka itajtakol Pablo maj Eutico momikiliani, amo kinekia maj tokniuan kielnamiktonij nejon tein amo kuali tein panok oso maj amo takuaujtamatinijok. Kemej Pablo kichiuak maj Eutico oksepa nemi, kinyolseuij tokniuan uan no kinyolchikauak para maj kisentokanij kiteixmatiltianij itajtol Dios. Pablo semi kipatiuitaya ininnemilis oksekin, yejua ika kijtoj: “Amo notajtakol komo aksa ixpoliui” (Hech. 20:26). Maj timomachtikan keniuj tein kichiuak Pablo, no uelis techpaleuis maj tikpatiuitakan ininnemilis oksekin.

4. ¿Toni tein amo kuali kipanok Pablo ompa Éfeso?

⁴ Kemej tikitakej itech tamachtilis 20, Pablo kipanok se taman tein amo kuali keman tanojnotsak ompa Éfeso. Kemej akin tekitiaj ika plata itech nejon xolal, kinchijchiuayaj uan kinnamakayaj tiopantsitsin tein ika kiueyichiuayaj Diana, semi kualankej uan peuak takuejmolchiuaj. Biblia kijtoua ke “keman tatamatiak, Pablo kinnotsak imomachtijkauan  Jesús. Satepan ke kinyolchikauak uan iniuan monauatij, yajki Macedonia” (Hech. 20:1).

5, 6. 1) ¿Kanachi tiempo moajsik Pablo ompa Macedonia, uan keniuj kinpaleuij tokniuan? 2) ¿Keniuj Pablo kinitaya tokniuan?

⁵ Keman Pablo yaya para Macedonia, ajsik Troas uan ompa mokauak. Ompa kichiaya moitas iuan Tito, akin yajka Corinto (2 Cor. 2:12, 13). Keman Pablo kiitak ke Tito amo ueliskia ajsis, yajki Macedonia. Xa ompa mokauak kemej se xiuit uan “semi kinyolchikauaya tokniuan” (Hech. 20:2). a Satepan Tito kiajsito Pablo ompa Macedonia, uan kiluij ke tokniuan de Corinto kuali kiselijkaj carta tein kintitanilijka (2 Cor. 7:5-7). Nejon kichiuak maj Pablo oksepa kintitaniliani okse carta, tein axkan moixmati kemej Ojpatika Corintios.

⁶ Lucas kijtoua ke Pablo yekmelauj kinyolchikauak tokniuan akin kinkalpanoto ompa Éfeso uan Macedonia. Nejon kinextia ke Pablo semi kintasojtaya tokniuan. Yejua amo katka kemej fariseos. Amo kinemiliaya ke katka okachi ueyichiujkej ke oksekin. Yejua kintasojtaya tokniuan, uan iniuan tekitia (Juan 7:47-49; 1 Cor. 3:9). Uan hasta keman monekik kinyolmajxitis,  amo keman kinemilij ke katka okachi ueyichiujkej ke yejuan (2 Cor. 2:4).

7. ¿Keniuj tokniuan tayekananij uan takalpanouanij kichiuaj kemej Pablo?

⁷ Axkan tonalmej, tokniuan tayekananij itech nechikol uan tokniuan takalpanouanij mochikauaj kichiuaskej kemej Pablo. Hasta keman moneki kiyolmajxitiskej aksa, kichiuaj porin kinekij kipaleuiskej. Mochikauaj kimatiskej keniuj momachilia uan amo kijijtouaj, ta kiyolchikauaj. Se tokniuj akin uejkaujya tekititok kemej takalpanojkej kijtoua: “Tel miakej tokniuan kinekij kichiuaskej tein kuali, sayoj ke miakpa kiixnamikij ouijkayomej tein kichiua maj tayokoyakan, maj momoujtikan oso maj kinemilikan ke amo uelis kichiuaskej tein moneki”. Tayekananij uelis semi kinyolchikauaskej tokniuan akin ijkon momachiliaj (Heb. 12:12, 13).

8, 9. 1) ¿Keyej Pablo amo yajkiok Siria ijkon kemej kiixtalijka? 2) ¿Keyej judíos kitauelitayaj Pablo?

⁸ Satepan Pablo kisteuak de Macedonia uan yajki Corinto. Ompa mokauak eyi metsti. b Kinemilijka yas Cencreas. Ompa kikuiskia se barco tein kiuikaskia para Siria uan de ompa yaskia Jerusalén para kinuikilis tokniuan pobres tomin tein kisentilijkaj (Hech. 24:17; Rom. 15:25, 26). c Sayoj ke panok se taman tein Pablo amo kichiaya, uan nejon kipatak nochi tein kiixtalijka. ¿Toni panok? “Judíos motenkaujkej kimiktiskej” (Hech. 20:3).

⁹ Judíos kitauelitayaj Pablo porin kikaujka inintaneltokalis. Uan keman Pablo tanojnotska ompa Corinto, Crispo, akin taixyekanaya kampa taueyichiuayaj judíos, mochiuak imomachtijkauj Cristo (Hech. 18:7, 8; 1 Cor. 1:14). Uan no, keman Galión katka tekiuaj ompa Acaya, judíos kiteluilijkaj Pablo ke kitapanauilij tanauatil, sayoj ke Galión amo kinekik mokalakis, uan nejon semi kinkualantij (Hech. 18:12-17). Nejin judíos akin kitauelitayaj Pablo, xa kimatkej oso kinemilijkej ke kikuiskia se barco ompa Cencreas. Yejuan kiixtalijkaj ompa kimiktiskej. Maj tikitakan toni kichiuak Pablo.

10. Kemej Pablo amo yajki Cencreas, ¿kijtosneki ke katka moujkat?

¹⁰ Kemej Pablo amo kinekia maj teisa kipano nion maj kiichtekilikan tomin tein kiuikaya, kiixtalij mokepas Macedonia uan amo yas Cencreas. Maski metsnejnemiskia, no yeskia tamouilil porin nemiaj tachtekinij uan teisa ueliskia kipanos itech kalmej kampa mokauayaj ojneminij. Maski ijkon, Pablo kinemilij ke okachi kuali katka nejin ke tein kipanoskia ompa Cencreas. Uan amo no yaya iselti, yaya iuan Aristarco, Gayo, Segundo, Sópater, Timoteo, Tíquico uan Trófimo (Hech. 20:3, 4).

11. ¿Toni tikchiuaj para timoyekpiaskej, uan keniuj tikchiuaj kemej Jesús keman techixnamikij?

 ¹¹ Kemej Pablo, tejuan no timoyekpiaj keman titanojnotsaj. Yejua ika kampa moneki, tisenyouij iniuan oksekin oso iuan okse tokniuj. Uan keman techixnamikij, no timoyekpiaj. Keman titanojnotsaj, tiktemouaj amo timoajsiskej kampa teisa uelis techchiuiliskej (Juan 15:20; 2 Tim. 3:12). Maj tiknemilikan tein kichiuak Jesús. Se tonal ompa Jerusalén, keman kiitak ke akin kiixnamikiaj kikuikej tet para kitetemaskej, yejua “motatij uan kisak den templo” (Juan 8:59). Uan okse tonal, keman judíos kiixtalijkaj kimiktiskej, yejua “amo nentinemiaok ininixpan judíos uan yajki itech se tal tein amo uejka yetoya den taluakyan” (Juan 11:54). Kemej tikitaj, keman Jesús kiitaya ke ueliskia teisa kichiuiliskej, kichiuaya tein monekia para mopaleuis uan ijkon ueliskia kichiuas tein Jehová kinauatijka. No ijkon tikchiuaj axkan akin tiktekitiliaj Jehová (Mat. 10:16).

12, 13. 1) ¿Keniuj momachilijkej tokniuan keman kiitakej ke Eutico oksepa nemia? 2) ¿Toni tein tikchiaj kichiua maj tiyolpakikan?

¹² Pablo uan akin iniuan tanojnotsaya, senyajkej Macedonia. Maski seki tonalmej moxelojkej, “makuil tonal satepan” d oksepa mosentilijkej, porin Lucas kijtoj: “Tikinajsitoj ompa Troas” (Hech. 20:6). e Kemej tikitakej ipeujyan nejin tamachtilis, itech nejon xolal Pablo kichiuak maj Eutico oksepa nemi. ¿Keniuj tikonnemilia ke momachilijkej tokniuan keman kiitakej ke oksepa nemia? Biblia kijtoua ke semi yolpakiaj (Hech. 20:12).

¹³ Axkan tonalmej amo mochiuajok nejin milagros. Sayoj ke keman momikilia aksa akin tiktasojtaj, no semi techyolchikaua tikmatiskej ke uelis oksepa nemis (Juan 5:28, 29). Tikmatij ke Eutico katka tajtakolej uan oksepa momikilij (Rom. 6:23). Sayoj ke akin oksepa nemiskej itech xochital uelis nemiskej nochipaya. Uan akin nemiskej iluikak amo keman momikiliskejok (1 Cor. 15:51-53). Yejua ika akin kichiaj yaskej iluikak uan “okseki ichkamej”, semi yolpakij porin maski momikiliskej uelis oksepa nemiskej (Juan 10:16).

14. ¿Toni kiniluij Pablo tayekananij de Éfeso keman mosentilijkej ompa Mileto?

¹⁴ Pablo uan akin iniuan tanojnotsaya, kiskej de Troas uan yajkej  Asón uan ompa Mitilene, Quíos, Samos uan Mileto. Pablo kinekia ajsis Jerusalén para yetos itech iluit Pentecostés, yejua ika kikuik se barco tein amo panoskia Éfeso. Sayoj ke, kemej kinekia kinnojnotsas tayekananij de Éfeso, kiniluij maj iuan moitanij ompa Mileto (Hech. 20:13-17). Keman iniuan mosentilij, kiniluij: “Namejuan kuali nankimatij tein nikchiujtinemik namouan desde keman niejkok itech tal tein poui Asia. Niktekitiliani toTekotsin kemej takeual uan niknextiani ke semi niyolyemanik, uan nichokak uan nitajyouij keman judíos nechmiktisnekiaj. Maski ijkon, amo nimouik namechiluis nochi tein namechpaleuiskia nion nimouik namechmachtis sentaixpan uan kajkalpan, ta kuali nikinixmatiltij judíos uan griegos ke monekia moyolpataskej uan mokepaskej iuan Dios uan takuaujtamatiskej iuan toTekotsin Jesús” (Hech. 20:18-21).

15. ¿Keyej okachi kuali maj se tanojnotsa kajkalpan?

¹⁵ Axkan tataman kemej uelis titanojnotsaskej. Ijkon kemej Pablo, tejuan no tiktemouaj tiaskej kampa tikinajsiskej akin tikinnojnotsaskej, kemej kampa kichiaj carro, kampa miakej ojtokaj, kampa miakej tanamakaj... Sayoj ke itaixpantijkauan Jehová okachi tanojnotsaj kajkalpan. ¿Keyej? Porin ijkon nochin uelis kikakiskej (uan amo sayoj sepa) tein kijtoua Biblia de itaixyekanalis Dios. Nejin kinextia ke Jehová amo  techichikotasojta. Uan no, keman tikajsij akin kipia se kuali iyolo, ueli tikpaleuiaj kemej monekis para kiixmatis Dios. Uan tejuan no techpaleuia porin mochikaua totakuaujtamatilis uan tiknextiaj ke titaxikouaj. Yejua ika, timoteixmatiltiaj kemej yekmelauj tiimomachtijkauan Cristo keman titanojnotsaj “sentaixpan uan kajkalpan”.

16, 17. ¿Keyej tikijtouaj ke Pablo semi yolchikauak katka, uan keniuj tikchiuaj kemej yejua?

¹⁶ Keman Pablo tajtojtoya iniuan tayekananij de Éfeso, kiniluij ke amo kimatia toni ouijkayomej kiixnamikiskia ompa Jerusalén. Kiniluij: “Amo nechtekipachoua maj nimiki, ta sayoj nikneki niktamichiuas tein moneki nikchiuas uan tekit tein toTekotsin Jesús nechmakak. Yejua nechnauatij maj kuali nikteixmatilti kuali tanauatilmej tein ika tajtouaj itatiochiualis Dios tein amo technamiki” (Hech. 20:24). Pablo kinextij ke yekmelauj katka yolchikauak, porin amo kikauak maj nion teyi kitsakuiliani. Maski amo yekpaktoskia oso kiixnamikiskiaj, kisentokak kichiuak tein Dios kinekia.

¹⁷ Tejuan axkan no tikpanouaj tataman ouijkayomej. Sekin nemij kampa amo kinkauaj maj taueyichiuakan uan kinixnamikij. Oksekin kipiaj se kokolis tein kinchikaualistamia oso tein kichiua maj semi motayokoltikan. Tokniuan telpochmej kinchikaujkauiaj akin iniuan momachtiaj para maj kichiuakan tein amo kuali. Maski tein yeski taman tein tikixnamikiskej, tiitaixpantijkauan Jehová no tiyolchikaujkej kemej Pablo uan tiksentokaskej senkis tikteixmatiltiskej kuali tanauatilmej.

18. ¿Keyej Pablo kijtoj ke amo itajtakol katka komo aksa ixpoliuia, uan keniuj no ijkon ueliskia kichiuaskej tayekananij de Éfeso?

¹⁸ Pablo no kiniluij nejon tayekananij de Éfeso ke xa amo oksepa kiitaskiajok. Ompa kinyolmajxitij uan kinelnamiktij se taman tein yejua no kichiujka: “Amo notajtakol komo aksa ixpoliui, porin amo nimouik namechmatiltis nochi tein Dios kiixtalijtok kichiuas”. ¿Uan keniuj ueliskiaj kichiuaskej kemej Pablo para maj amo inintajtakol komo aksa ixpoliuia? Kiniluij: “Ximoyekpiakan namejuan uan xikinyekpiakan ichkamej, porin Dios ika ichikaualis namechixtalij kemej tayekananij para nankinyekpiaskej akin pouij itech inechikol Dios, kemej kichiua se ichkatajpixkej, uan nejon ichkamej Dios kinkouak ika iesyo iKoneuj” (Hech. 20:26-28). Kinyekiluij ke itech nechikol kalakiskiaj “koujtajitskuimej” tein kijtoskiaj “tein kejkeptok para kintanejnektiskej tokniuan uan kinuikaskej iniuan”. ¿Toni monekia kichiuaskej tayekananij? Pablo kinyekiluij: “Xitachixtokan uan xikelnamikikan ke eyi xiuit, youalintonal, namechyolmajxitij nansejsemej uan hasta nichokak keman namouan nitajtoj” (Hech. 20:29-31).

19. ¿Toni panok kemej 60 xiujmej satepan ke Jesús momikilij, uan keniuj nejon moajsi hasta axkan?

 ¹⁹ Nejon “koujtajitskuimej” nesikoj kemej 60 xiujmej satepan ke Jesús momikilij. Kemej itech xiuit 98, tatitanil Juan kijkuiloj: “Uan axkanya monextianij miakej akin kiixnamikij Cristo [...]. Yejuan touan yetoyaj sayoj ke amo yekmelauj touan pouiaj; porin komo yekmelauj touan pouiskiaj touan mokauaskiaj” (1 Juan 2:18, 19). Kemej 200 xiujmej satepan ke Jesús momikilij, seki tayekananij kikaujkej uan kiixnamikkej tamachtilis tein melauak, uan ijkon moueyichiujkej kemej tiopixkamej itech taneltokalis kampa kijtouayaj ke kichiuaj kemej Cristo. Uan no kemej 300 xiujmej satepan ke Jesús momikilij, tekiuaj Romano Constantino kiixtalij ke nejon taneltokalis yejua tein tayekantoskia. Akin kikaujkej tamachtilis tein melauak uan kiixnamikkej, kijtojkej “tein kejkeptok”. Yejuan kimanelojkej tamachtilis tein melauak ika seki tamachtilis uan costumbres tein Biblia amo tamachtia, uan kijtojkej ke nejon katka tein Cristo tamachtij. Uan no yejua nejon tamachtilis uan costumbres kipiaj axkan itech taneltokalismej kampa kijtouaj ke kichiuaj kemej Cristo.

20, 21. ¿Keniuj kinextij Pablo ke amo kichiaya maj tokniuan kimakanij teisa, uan keniuj axkan no ijkon kichiuaj tayekananij?

²⁰ Pablo amo katka kemej nejon “koujtajitskuimej” akin nesikoj satepan, akin sayoj kitemouayaj kipiaskej tein kinekiaj. Pablo tekitik para moixpanoltis, uan amo keman kintajtanij tokniuan maj kimakanij tomin maski nochipa kitemoj kinyolchikauas. Uan kiniluij tayekananij de Éfeso maj no ijkon kichiuanij: “Moneki chikauak nantekitiskej para nankinpaleuiskej akin moneki maj kinpaleuikan”. Uan no kijtoj: “Moneki nankielnamikiskej nejin tein kijtoj toTekotsin Jesús: ‘Okachi se yolpaki keman se kitemaka ke ijkuak temakaj’” (Hech. 20:35).

²¹ Axkan tayekananij itech nechikol no kichiuaj kemej Pablo. Kimatij ke moneki kinyekpiaskej “akin pouij itech inechikol Dios” uan amo kichiaj maj teisa kinmakakan. Yejuan amo kichiuaj kemej akin taixyekanaj itech okseki taneltokalismej, akin tajtanij tomin. Itech inechikol Dios amo ueli yetokej akin moueyinekij oso kitemouaj maj oksekin kinueyitalikan. Akin ijkon kichiuaj sayoj mopinaujtiskej (Prov. 11:2; 25:27).

22. ¿Keyej tayekananij de Éfeso semi kitasojtayaj Pablo?

²² Pablo yekmelauj kintasojtaya tokniuan uan yejuan no kitasojtayaj. Yejua ika, keman iuan monauatijkej, “nochin peujkej chokaj uan kinauajkej Pablo uan kimakakej besos porin kitasojtayaj” (Hech. 20:37, 38). Tejuan no semi tikinpatiuitaj uan tikintasojtaj tokniuan akin kichiuaj kemej yejua, akin kikuij inintiempo, ininchikaualis uan tein kipiaj para kinpaleuiskej tokniuan. Ika tein tikitakej keniuj Pablo tekitik, kinamikia maj kijtouani: “Amo notajtakol komo aksa ixpoliui” (Hech. 20:26).