1, 2. 1) Itech altepet Éfeso, ¿toni tein semi tamouilil kipanokej Pablo uan akin iuan yayaj? 2) ¿Toni tikitaskej itech nejin tamachtilis?

 ITECH xolal Éfeso miakej akin semi kualantokej, takuejmolchiuaj. Tsikuintiouij uan sekin kinkitskiaj omen akin iuan youij Pablo uan peua kintitilatsaj. Akin semi kualantokej panotiouij itech se ueyi ojti kampa miakej tanamakaj. Okachi miakej mosentilijtiouij uan youij kampa mosentiliaj miakej akin tamouisotij. Nejin semi ueyi uan akij kemej 25,000. Tel miakej amo kimatij keyej ompa mosentilijtokej, sayoj ke kinemiliaj ke aksa kiuijuikaltijtok templo kampa kiueyichiuaj Diana. Yejua ika chikauak kijtouaj: “¡Semi ueyi tonantsin Diana nikan Éfeso!” (Hech. 19:34).

² Oksepa tikitaj keniuj Satanás kichiua maj miakej takuejmolchiuakan uan ijkon kitemoua maj amo moteixmatilti kuali tanauatilmej. Uan amo sayoj ika nejin taman kitemoua kitsakuilis tanojnotsalis. Itech nejin tamachtilis tikitatij sekin taman tein ika Satanás kinekia kitsakuilis tanojnotsalis uan kitemoj maj tokniuan moxexelouanij. Uan no tikitaskej ke amo teyi uelik kichiuak Satanás, uan “itajtol Jehová kisentokak moteixmatiltij uan amo teyi kitsakuiliaya” (Hech. 19:20). ¿Keniuj tokniuan uelik taxikojkej keman Satanás kinixnamikik? No ijkon tein tejuan techpaleuia maj titaxikokan. Maski Jehová techpaleuia, tisejsemej moneki timochikauaskej. Ika ichikaualis Dios uelis tiknextiskej netasojtalis uan okseki taman tein techpaleuis maj tiksentokakan tikteixmatiltikan itajtol Dios. Sayoj ke achto maj tikitakan toni techmachtia tein kichiuak Apolos.

3, 4. ¿Toni kiitakej Áquila uan Priscila ke amo kimatia Apolos, uan keniuj kipaleuijkej?

³ Keman Pablo yaya para Éfeso keman ika expa tanojnotsato kemej misionero, se judío akin monotsaya Apolos ajsik ompa Éfeso. Ualeuaya  de ueyi xolal Alejandría (Egipto) uan “katka se takat akin kimatia kuali tanojnotsas uan kuali kiixmatia Tajkuilolamatsin”. Uan no, “Dios kiixyekanaya ika ichikaualis”. Ijkon, ika nochi iyolo uan ika yolchikaualis tamachtij ininixpan miakej kampa taueyichiuayaj judíos (Hech. 18:24, 25).

⁴ Áquila uan Priscila kikakkej itanojnots Apolos. Tikmatij ke yolpakkej kikakiskej ke “kuali ika tamachtiaya Jesús”. Kiitakej ke yejua amo kimatia se taman tein semi monekia: maski kuali tamachtiaya de Jesús, “yejua sayoj kimatia ke monekia se moauis kemej Juan tamachtijka”. Yejua ika, maski Áquila uan Priscila takenkalchiuayaj, amo moujkej uan kiuikakej Apolos okseko, uan “okachi kuali kimelauilijkej iojtsin Dios”, maski yejua kuali tamachtiaya uan kiselijka se kuali nemachtil (Hech. 18:25, 26). ¿Uan toni kichiuak Apolos? Tein kichiuak satepan kinextij ke katka yolyemanik, se taman tein semi kualtsin tein se itekitikauj Dios uelis kinextis.

5, 6. ¿Keyej Apolos mochiuak se okachi kuali itekitikauj Jehová, uan toni techmachtia tein kichiuak?

⁵ Apolos mochiuak se okachi kuali itekitikauj Dios porin mokauak maj Áquila uan Priscila kipaleuianij. Satepan yajki Acaya, uan ompa “semi kinpaleuij” imomachtijkauan Cristo. No kinnextilij judíos akin ompa nemiaj ke Jesús katka Mesías akin moijtojka ke ualaskia. Lucas kijtoj: “Ika miak pakilis [...] kiyeknextij ke judíos mopolojtoyaj, uan kinnextilij ika Tajkuilolamatsin ke Jesús yejua Cristo” (Hech. 18:27, 28). Apolos semi kinpaleuij tokniuan uan semi tapaleuij para maj “itajtol Jehová” kisentokani moteixmatiltiani. ¿Toni techmachtia tein kichiuak?

⁶ Tinochin moneki tiknextiskej ke tiyolyemankej. Xa onkas seki taman tein kuali tikmatij tikchiuaskej oso tein kuali tikixmatij. Sayoj ke nenkaj yeskia nejon komo amo tiyolyemankej. Uan ueliskia timoueyimatiskej ika nejon tein ueli tikchiuaj (1 Cor. 4:7; Sant. 4:6). Komo yekmelauj tiyolyemankej, timochikauaskej tikinitaskej oksekin ke okachi tayekantokej ke tejuan (Filip. 2:3). Timokauaskej maj techmachtikan uan amo tikualaniskej keman oksekin techyolmajxitiskej. Amo no timoueyinekiskej nion tiktemoskej maj mochiua tein tiknemiliaj komo tikitaj ke ichikaualis Dios kinextia ke amo ijkonok moneki mochiuas se taman. Komo amo timoueyimatij, Jehová uan Jesús kisentokaskej techmakaskej tekimej (Luc. 1:51, 52).

7. ¿Toni techmachtia tein kichiujkej Pablo uan Apolos?

⁷ Komo tiyolyemankej, amo tikinnexikoluiskej oksekin. ¡Satanás semi kiuelitaskia kiitas maj tokniuan moxexelokan! Semi yolpakiskia komo Apolos uan Pablo akin kuali tamachtiayaj, monexikoluiskiaj uan motataniskiaj para kiitaskiaj akoni okachi kitojtokayaj. Amo ouij kichiuaskiaj nejon. Porin seki tokniuan ompa Corinto kijtouayaj “Nejua niktojtoka Pablo”, uan oksekin kijtouayaj “Nejua niktojtoka Apolos”. ¿Kinekiaj  Pablo uan Apolos maj tokniuan moxexelokan? Amo. Kemej Pablo katka yolyemanik, kiitak ke kuali tekitia Apolos uan hasta kimakak okseki tekimej. Uan Apolos, kichiuak nochi tein Pablo kiluiaya (1 Cor. 1:10-12; 3:6, 9; Tito 3:12, 13). Yekmelauj Pablo uan Apolos katkaj yolyemankej uan sentekitikej. Maj no ijkon tikchiuakan tejuan.

8. ¿Kanikauin yajki Pablo keman mokepak Éfeso, uan keyej?

⁸ Pablo kijtojka ke oksepa mokepaskia Éfeso, a uan ijkon kichiuak (Hech. 18:20, 21). Maj tikitakan kanikauin yajki. Yejua yetoya ompa Antioquía tein pouia Siria. Yejua ika ueliskia yas Seleucia, porin amo uejka yetoya, uan de ompa yaskia ika barco tein kiuikaskia hasta Éfeso. Sayoj ke amo ijkon kichiuak, ta yejua “ojtokak itech talmej tein uejka yetoyaj den ueyiat” (Hech. 19:1). Pablo xa metsnejnemik kemej 1,600 kilómetros. ¿Keyej kiixtalij yas kampa okachi uejka uan ouijkan? Porin kinekia kinyolchikaujtias “nochin tokniuan” (Hech. 18:23). Ika nejin expaya yaskia tanojnotsatiuj kemej misionero, uan no kipanoskia ouijkayomej kemej keman yekinika uan ojpatika tanojnotsato, sayoj ke kimatia ke amo nenkaj yeskia. Axkan tokniuan takalpanouanij iuan ininsiuatsin no ijkon tekitij uan tetasojtaj. Semi tikintasojkamatiliaj tein kichiuaj.

9. ¿Keyej oksepa moauijkej seki imomachtijkauan Juan akin teauiaya, uan toni techmachtia?

⁹ Keman Pablo ajsik Éfeso, kinajsik 12 imomachtijkauan Juan akin teauiaya. Yejuan sayoj kinauijkej kemej tamachtijka Juan, uan nejon mopatakaya. Uan nesi ke nion kitekakilijkaj ke Dios kitemakaya ichikaualis. Yejua ika Pablo kinmachtij, uan ijkon kemej Apolos, kinextijkej ke katkaj yolyemankej uan kinekiaj momachtiskej. Ompa moauijkej itokaykopa Jesús, uan Dios kinmakak ichikaualis uan peuak ueliaj kichiuayaj seki milagros. ¿Toni techmachtia nejin? Ke Jehová kintatiochiuia akin ika miak pakilis kiseliaj tein mopata itech inechikol Dios (Hech. 19:1-7).

10. ¿Keyej Pablo yajki tamachtito kampa mosentiliayaj itech se escuela, uan keniuj uelis tikchiuaskej kemej yejua?

¹⁰ ¿Toni panok satepan? Eyi metsti Pablo tanojnotsak ika yolchikaualis kampa taueyichiuayaj judíos. Maski kikuia “tanemililmej tein ika kintaneltoktis” akin kinmachtiaya ika iTaixyekanalis Dios, sekin amo kinekkej kikakiskej uan kiixnamikkej. Kemej yejuan “amo kuali ika tajtouayaj iOjtsin toTekotsin”, kinkaujteuak uan desde ijkuak peuak tamachtia kampa mosentiliayaj itech se escuela (Hech. 19:8, 9). Akin kinekiaj maj kisentokakan kinmachtikan de itaixyekanalis Dios, monekia  amo yaskejok kampa taueyichiuayaj judíos, ta kampa mosentiliayaj itech nejon escuela. Tejuan no ijkon moneki tikchiuaskej kemej Pablo: komo aksa amo kineki techkakis oso sayoj kineki motajtolteuis, uelis tiaskej. Porin moajsijok miakej akin yekmelauj kinekij kimatiskej tein Biblia tamachtia.

11, 12. 1) ¿Keniuj kinextij Pablo ke kitemouaya tanojnotsas keman okachi ueliskia kikakiskej? 2) ¿Keniuj tiitaixpantijkauan Jehová no tiknextiaj ke tiktemouaj titanojnotsaskej keman okachi uelis tikinajsiskej?

¹¹ Xa Pablo mojmostaj tamachtiaya itech nejon escuela desde las once kualkan hasta naui hora tiotak (xikonita nota de estudio de Hechos 19:9 itech Biblia de estudio). Maski itech nejon horas semi momachiliaya totonik, no katka hora keman miakej akin tekitiaj takuayaj uan moseuiayaj. Komo Pablo kichiuak nejin itech ome xiuit keman ompa yetoya, kijtosneki ke tamachtij panoua 3,000 horas. b ¡Yejua ika itajtol Jehová kisentokak moteixmatiltij uan amo teyi kitsakuiliaya! Pablo semi tanojnotsak uan kipatak seki taman para kinmachtis oksekin keman yejuan ueliaj. Kemej kichiuak nejon, “nochin akin nemiaj itech tal tein poui Asia, judíos uan griegos kikakkej itajtol toTekotsin” (Hech. 19:10). ¡Yekmelauj Pablo semi kuali kiteixmatiltij iTaixyekanalis Dios!

¹² Itech nejin tonalmej, tiitaixpantijkauan Jehová no semi tiktemouaj titanojnotsaskej uan tikpataj seki taman para uelis tikinajsiskej. Tiktemouaj titanojnotsaskej kampa okachi miakej moajsij uan itech hora keman okachi uelij. Yejua ika tikteixmatiltiaj itajtol Dios itech ojti, kampa tanamakaj uan kampa miakej moajsij, no ueli titanojnotsaj ika teléfono oso carta. Uan no, titanojnotsaj kajkalpan itech hora keman okachi uelis tikinajsiskej.

13, 14. 1) ¿Toni uelia kichiuaya Pablo ika ichikaualis Dios? 2) ¿Toni kiyejyekojkej kichiuaskej ikoneuan Esceva, uan keniuj no ijkon tanemiliaj miakej akin pouij itech taneltokalis tein amo melauak?

¹³ Lucas kijtoua ke satepan Jehová kimakak chikaualis Pablo para maj kichiua “uejueyi milagros”. Hasta tasal tein ika mouajuatsaya Pablo uan no tein mokechpilouiliaya, kinuikiliayaj akin mokokouayaj uan pajtiaj oso amokuali ejekamej kinkauayaj (Hech. 19:11, 12). c Maski miakej kimojkaitayaj keniuj kinkalankixtiayaj amokuali ejekamej, oksekin amo kiuelitayaj.

¹⁴ Moajsiaj “seki judíos akin miakkan yajtinemiaj uan kinkalankixtiayaj amokuali ejekamej”, uan no kinekiaj kichiuaskej milagros tein Pablo kichiuaya. Biblia kijtoua ke sekin kikuikej itokay Jesús uan Pablo, uan ika kitemojkej kinkalankixtiskej amokuali ejekamej. Yejua nejon tein kitemojkej kichiuaskej chikome ikoneuan ueyi tiopixkat Esceva. Sayoj ke, se amokuali ejekat kinnankilij: “Nikixmati Jesús uan nikmati akoni Pablo. Sayoj ke, ¿namejuan nanakonimej?”. Takat akin kipiaya se amokuali ejekat, kemej se koujtajtapial ininpan yajki nejon takajkayauanij uan yejuan cholojteujkej xipetstikej uan takokolmej (Hech. 19:13-16). Nochin uelik kiitakej ke chikaualis tein kipiaya Pablo ualeuaya de Jehová, uan amo ijkon katka iniuan nejon takajkayauanij akin pouiaj itech se taneltokalis tein amo melauak. Uan ijkon “itajtol Jehová” amo teyi kitsakuiliaya. Axkan miakej no kinemiliaj ke sayoj moneki kikuiskej itokay Jesús oso kijtoskej ke kitojtokaj Cristo para maj Dios kintatiochiui, sayoj ke amo melauj nejon. Jesús tamachtij ke sayoj akin kichiuaj tein toTajtsin kineki, uelis nemiskej nochipaya (Mat. 7:21-23).

15. ¿Keniuj uelis tikchiuaskej kemej akin mochiujkej tokniuan ompa Éfeso?

¹⁵ Ompa Éfeso, miakej katkaj naualmej. Semi tenaualuiayaj, kiuikatinemiaj seki taman para amo kinnaualuikan, oso kikuiaj amatajkuilolmej tein ika tajtouaya naualot. Sayoj ke keman miakej kiitakej keniuj kinpinaujtijkej ikoneuan Esceva, peujkej kimojkatokaj Dios, kikaujkej  naualot, uan mochiujkej imomachtijkauan Cristo. Hasta miakej akin nemiaj Éfeso, kisentilijkej ininamatajkuiloluan uan sentaixpan kintatijkej, maski semi patiyoj katka. d Lucas kijtoj: “Ijkon, itajtol Jehová kisentokak moteixmatiltij uan amo teyi kitsakuiliaya” (Hech. 19:17-20). ¡Jehová kinextij ke okachi chikauak ke Satanás uan amokuali ejekamej! No ijkon moneki tikmojkatokaskej Dios kemej yejuan. Axkan tonalmej miakej no kitekitiltiaj naualot uan okseki taman kemej nejon. Komo tikitaj ke tikpiaj teisa tein mouika ika naualot, moneki amo tikpiaskejok kemej kichiujkej akin nemiaj Éfeso maski patiyoj yeski oso ouij yeski. Amo tiknekij tikpiaskej nion teyi tein mouikas ika naualot.

16, 17. 1) ¿Keniuj Demetrio kichiuak maj kinixnamikinij tokniuan? 2) ¿Toni kinextia ke akin nemiaj Éfeso kitelpaleuiayaj inintaneltokalis?

¹⁶ Lucas no ika tajtoua okse taman tein Satanás kikui: keman sekin takuejmolchiuaj. Hechos 19:23 kijtoua ke “semi kintakuejmolchiuilijkej akin kitojtokayaj iOjtsin toTekotsin”, uan nejon katka tamouilil. e Demetrio, se takat akin tekitia ika plata, kinsentilij akin iuan tekitiaj uan kiniluij ke komo kinekiaj kisentokaskej motataniliskej, monekia kisentokaskej kinnamakaskej tatadiosmej. Ompa kinajsikamatiltij ke tein Pablo tamachtiaya, amo kinpaleuiskia, porin akin mochiuayaj imomachtijkauan Cristo amo kinueyichiuayajok tatadiosmej. Uan no, kemej kimatia ke yejuan kiitayaj ke semi ueyi katka altepet Éfeso kampa nemiaj, kinnejmachtij ke komo kikauayaj maj Pablo kintaneltokti, kiixtopeuaskiaj tiopan kampa kiueyichiuayaj Diana uan amo kiueyitaliskiajok (Hech. 19:24-27).

¹⁷ Mochiuak tein Demetrio kinekia. Takamej semi kualankej uan peujkej tsajtsij: “¡Semi ueyi tonantsin Diana nikan Éfeso!”. Yejua ika, miakej peuak semi tsatsajtsij itech ueyi xolal uan peujkej takuejmolchiuaj. f Kemej Pablo katka yolchikauak, kinekia yas kampa semi miakej tamouisouayaj uan iniuan tajtos akin ompa mosentilijkaj, sayoj ke tokniuan amo  kikaujkej porin ueliskia teisa kichiuiliskej. Ompa se takat akin itokay Alejandro yajki hasta taixpan uan kinekia tajtos. Kemej katka judío, xa kinekia kijtos keyej taman tein kineltokayaj judíos uan tein kineltokayaj imomachtijkauan Cristo. Sayoj ke kemej semi kualantoyaj, amo kinekkej kikakiskej. Keman kiitakej ke katka judío, nochin peujkej olochtsajtsij uan ome hora kijtojtoyaj: “¡Semi ueyi tonantsin Diana nikan Éfeso!”. Itech nejin tonalmej, miakej akin kitelpaleuiaj inintaneltokalis no taixnamikij uan takuejmolchiuaj (Hech. 19:28-34).

18, 19. 1) ¿Keniuj se taixyekankej itech ueyi xolal kintamatilij akin takuejmolchiujtoyaj? 2) ¿Keniuj sekin tekiuanij kinpaleuianij itekitikauan Jehová, uan keniuj moneki timonejnemiltiskej para uelis techpaleuiskej?

¹⁸ Sayoj se taixyekankej itech ueyi xolal uelik kintamatilij akin takuejmolchiujtoyaj. Kiniluij ke nejon takamej amo teyi kichiuiliskiaj templo uan tiotsin Diana. No kiniluij ke Pablo uan akin iuan yayaj, amo teyi kichiuilijkaj templo kampa kiueyichiuayaj Diana, uan komo kinekiaj kinteluiliskej, monekia kichiuaskej ininixpan tekiuanij. Xa okachi tamatiyakej keman kiniluij ke tekiuanij romanos amo kinkauayaj maj takuejmolchiuanij, uan komo kimatiaj ke kichiujtoyaj nejon, ueliskia kintatsakuiltiskej. Ompa, kiniluij maj yakanya. Kemej nejin takat kuali kinemilij keniuj tajtos, niman motamatilijkej (Hech. 19:35-41).

¹⁹ Amo yekinika se ueyichiujkej ijkon kinpaleuij imomachtijkauan Jesús. Dios kiitaltij tatitanil Juan tein panoskia itech tonalmej keman tatamitiya. Kiitak ke “tal” (sekin akin kipiaj tanauatil uan kualtakamej) motapoj uan kitoloj “miak at” (keman Satanás kichiua maj techixnamikikan) (Apoc. 12:15, 16). Uan ijkon panouani. Miakej tamelauanij akin kichiuaj tein kuali yetok, techpaleuianij tiitaixpantijkauan Jehová para uelis tiksentokaskej titanojnotsaskej uan timonechikoskej. Xa ijkon techpaleuiaj porin kiitaj ke kuali timonejnemiltiaj. Xa yejua ika seki ueyichiuanimej de Éfeso, kitakachiujkej uan kipaleuijkej Pablo porin kuali monejnemiltiaya (Hech. 19:31). No ijkon tejuan, komo titetakachiuaj uan kuali timonejnemiltiaj, oksekin kiitaskej. Uan amo tikmatij keniuj uelis tapaleuis nejon.

20. 1) ¿Keniuj tionmomachilia keman tikonita keniuj ne uejkauj uan axkan kisentoka moteixmatiltia itajtol Jehová? 2) ¿Toni tikonixtalia tikonchiuas?

²⁰ Semi kualtsin tikitaskej keniuj ne uejkauj “itajtol Jehová kisentokak moteixmatiltij uan amo teyi kitsakuiliaya”. Uan no techyolpaktia tikitaskej keniuj Jehová tapaleuia maj kisentoka motanojnotsa axkan. ¿No tikonuelitaskia tikonitas keniuj Jehová kichiua nejon? Komo ijkon, moneki tikonchiuas tein axkan timomachtijkej: moneki xionyolyemanik, xikonseli tein mopata itech inechikol Jehová, xikonsentoka xiontanojnotsa, xikonixtopeua nochi tataman naualot uan kuali xionmonejnemilti para kuali moteixmatiltis itajtol Jehová.