NEJIN tajtolmej tein kijkuiloj tekiuaj Salomón kuali kinextiaj keniuj timomachiliaj. Kemej amo miak tonalmej tinemij, tel miakej kitemouanij nemiskej okachi tonalmej. Miak xiujmejya, motetapouiani ke miakej ijkon kichiuanij.

Itech se amatajkuilol kampa ika motajtoua Gilgamés, akin taixyekanaya itech altepet Sumeria, moijtoua ke yejua uejka kitemoto tein kipaleuiskia maj nemini nochipaya, maski ueliskia kipanos tein amo kuali. Sayoj ke, amo teyi kiajsik.

No ijkon, kemej dos mil quinientos xiujmej achto, seki tamatinij kayomej ueyi altepet China, kichijchiujkej se taman tein kijtouayaj ke kinpaleuiskia maj neminij nochipaya. Kimanelojkej itech at, mercurio uan arsénico. Nesi ke sekin akin taixyekanayaj ompa China tayikej nejon at uan niman momikilijkej. Ompa Europa, kemej itech xiuit 500 hasta 1,500, seki tamatinij kichijchiujkej oro kemej ueliskia kikuaskej, porin kinemiliayaj ke kemej nejon tepos amo niman ijtakaui, ueliskia kinpaleuis maj neminij okachi tonalmej.

Axkan, seki tamatinij no kitemouaj kiajsiskej tein tapaleuis maj se nemi nochipaya. Nejon kinextia ke tel miakej kineltokaj ke uelisok kiajsiskej tein kinpaleuis maj amo ueuentsintiakanok nion maj momikilikanok. Sayoj ke, ¿toni kiajsinij?

Tamatinij akin momachtiaj keniuj tekitij células tein ika tichijchiujtokej, kijtouaj ke onkak trescientos taman tein kichiua maj tiueuentsintiakan uan maj timomikilikan. Itech xiujmej tein panouanij, seki tamatinij kichiuanij maj seki células tein kipiaj seki tapialmej uan tejuan, okachi uejkauakan. Yejua ika, sekin akin kipiaj tel miak tomin kintaxtauiaj nejin tamatinij uan ijkon maj kiajsikan tein kinpaleuis maj amo momikilikanok. ¿Toni kichiuanij?

Kitemouanij maj amo niman se ueuentsintia. Seki tamatinij kinemiliaj ke tiueuentsintiaj porin moijtakouaj telómeros. Nejon seki taman tein moajsij kampa peuaj uan kampa tamij cromosomas tein tikpiaj. Keman células momiakiliaj,  telómeros tein moajsij ininijtik tapaleuiaj maj amo ixpoliui tein kinextia keniuj tamatis nochi tein yoltok. Sayoj ke, keman células peua momiakiliaj, telómeros peua patij. Nejon kichiua maj células amo momiakilikanok uan yejua ika peua tiueuentsintiaj.

Itech xiuit 2009, Elizabeth Blackburn kimakakej se netetayokolil tein moixmati kemej premio Nobel. Yejua uan akin kipaleuiayaj kiajsikej se taman tein kichiua maj telómeros amo patinij, uan nejon tapaleuiskia maj células okachi uejkauanij. Sayoj ke, yejua no kijtoj ke telómeros amo kichiuaj maj tinemikan okachi tonalmej.

Kipatanij kemej tekitij células. Keman células tein ika tichijchiujtokej peua kuetauij, amo momiakiliajok. Yejua ika, peua amo kuali tekitij uan amo kichiuajok maj tekitikan okseki células tein techpaleuiaj maj amo tikokolispeuakan. Nejon kichiua maj peua moijtako tonakayo uan maj techkoko seki taman. Yankuixtok, seki tamatinij kayomej ueyi altepet Francia kinkixtilijkej seki células sekin akin semi xiuejkejya uan kipatakej kemej tekitiaj nejon células. Nejon kichiuak maj oksepa peua momiakilianij. Jean-Marc Lemaître, se tamachtijkej akin kiixyekanak nejon tekit, kijtoj ke tein kichiuak kinextia ke kemaj uelis se kichiuas maj células okachi uejkauakan.

Miakej tamatinij kijtouaj ke maski onkak miak taman tein uelis kichiuas maj amo niman tiueuentsintiakan, amo onkak tein techpaleuis maj tinemikan okachi tonalmej. Melauak ke 200 xiujmej achto hasta axkan, tinemij okachi tonalmej porin timopajtiaj achto ke techkuis se kokolis uan okachi timochipauaj tejuan uan kampa tinemij. Sayoj ke, seki tamatinij kinemiliaj ke amo uelis tinemiskej okachi tonalmej.

Kemej tres mil quinientos xiujmej achto, Moisés, se akin kijkuiloj Biblia, kijtoj: “Tonemilis uejkaua setenta xiujmej oso ochenta xiujmej komo okachi se chikauak. Sayoj ke tiktelpiaj kuejmolmej uan tayokol; porin ijsiujka panouaj, uan titamij” (Salmo 90:10). Maski sekin semi kitemouanij maj tinemikan okachi tonalmej, sayoj tinemij ijkon kemej Moisés kijtoj.

Maski tejuan amo tinemij miak tonalmej, seki tapialmej kemej ayotsin, nemij panoua ciento cincuenta xiujmej. Uan no, seki koujmej kemej cedro, uejkauaj panoua mil xiujmej. Keman tiknemiliaj keyej uejkauaj okachi tonalmej, xa timotajtaniaj: “¿Keyej tejuan tinemij sayoj setenta oso ochenta xiujmej?”.