Niyolik 22 de diciembre xiuit 1929 ompa Noville, kampa onkayaj chiknaui kalmej kampa tatokayaj uan kinyekpiayaj tapialmej, nejon xolaltsin amo uejka yetoya de Bastoña (Bélgica), kampa moixmati kemej las Ardenas. Nikelnamiki keman ompa ninemia iniuan notatuan. Nokniuj Raymond akin nikyekana uan nejua, mojmostaj tikinkixtiliayaj ininleche vacas uan titapaleuiyaj keman monekia tiksentiliskej tein tiktokayaj. Itech toxolaltsin tinochin timopaleuiayaj.

Notatuan, Emile uan Alice, katkaj católicos uan nochi domingos yayaj kikakitij misa. Sayoj ke nochi nejon mopatak keman ajsikej seki precursores de Inglaterra itech xiuit 1939, uan kitajtanijkej nopaj ox kinekia peuas kiselis amaix Consolación ika correo (tein axkan moixmati kemej ¡Taijxitilis!). Nopaj niman kiitak ke tein kijtouayaj nejon amaixmej yekmelauj katka uan yejua ika peuak momachtia Biblia. Achto kuali timouikayaj iniuan akin ompaka nemiaj, sayoj ke satepan ke nopaj peuak amo youiok misa peuak techtauelitaj. Kiluiayaj maj kisentoka youi tiopan, yejua ika iniuan motajtolteuiaya.

Semi nechyolkokouaya nikitas maj kitauelitakan nopaj. Yejua ika niktataujtij Dios para maj techpaleuiani. Uan yejua nejon netataujtil tein yekinika ika nitajtoj. ¡Semi niyolpakik keman amo techixnamikiajok! Senkis nikneltokak ke Jehová yekmelauj techkaki keman timotataujtiaj.

Nazis peuak tateuiaj ompa Bélgica itech 10 de mayo xiuit 1940, yejua ika miakej kiskej de ompa. Tejuan ticholojkej tanikopa de Francia. Keman ompaka tiayaj tikitakej keniuj soldados de Alemania moteuiayaj iniuan soldados de Francia.

Keman oksepa timokepkej, tikitakej ke techichtekilijkaj nochi tein tikpiayaj. Sayoj yetoya toitskuintsin  Bobbie. Keman nikitaya nochi nejon, nimotajtaniaya: “¿Keyej miakkan tateuiaj uan keyej mochiua tein amo kuali?”.

Ijkuak semi techpaleuiaya keman techkalpanouaya tokniuj Emile Schrantz, a yejua katka precursor uan tayekankej. Technextilij ika Biblia keyej titajyouiayaj uan nechnankilij seki taman tein nimotajtaniaya. Nejon nechpaleuij maj okachi kuali nimouika iuan Jehová uan nikitak ke yejua se Dios akin tetasojta.

Achto ke tamiskia neteuilis uelia tikinitayaj okachi tokniuan uan iniuan titajtouayaj. Itech agosto xiuit 1943, tokniuj José-Nicolas Minet techkalpanoto kampa tinemiaj uan kitemakak se tanojnots. Keman matamik, tajtanik: “¿Akoni kineki moauis?”. Timomaajokkej nopaj uan nejua, uan tiomen timoauijkej itech se ueyiat tein amo uejka moajsia de tochan.

Itech diciembre xiuit 1944, soldados de Alemania yajkaj tateuitoj ompa Europa occidental, tein moixmatik kemej batalla de las Ardenas. Kemej amo uejka tinemiaj de ompa, monekik timoeuaskej se metsti itech se cuarto tein yetoya tatampa den kali. Se tonal keman nikisak para nikintamakatiuj tapialmej, uetskej seki bombas kampa tinemiaj uan kiuejuelojkej kaltsin kampa tiksentiliayaj tein tiktokayaj. Se soldado de Estados Unidos akin yetoya kampa kinkalakiayaj tapialmej, nechtsajtsilij: “¡Ximotamota talpan!”. Nimotamotak inakastan uan yejua nechkuatalilij icasco para nechpaleuis.

Satepan ke tamik neteuilis, okachi uelia tikinitayaj tokniuan keman tiayaj se nechikol tein monotsaya Lieja, tein uejka moajsi kemej 90 kilómetros ajkokopa. Satepan, peuak timonechikouaj ompa Bastoña. Peuak nitekiti kampa kiixtauayaj impuestos, ijkuak no peuak nimomachtia tanauatilmej tein kiixtaliaj tekiuanij uan ijkon nikintajtouis oksekin. Satepan peuak nitekiti kemej itajkuilojkauj se notario. Itech xiuit 1951, tikchiujkej se ueyi nechikol ompa Bastoña, uan timosentilijkej kemej 100. Ompa no yetoya Elly Reuter, yejua katka se precursora, uan para ajsis ueyi nechikol yajka itech bicicleta 50 kilómetros. Niman peuak  timotasojtaj uan tikixtalijkej timonamiktiskej. Yejua yekin kiyoleujkaj maj kiseliani Tamachtilis tein motemaka Galaad ompa Estados Unidos. Elly kintajkuilouilij tokniuan akin yetoyaj itech ueyi kali kampa techixyekanaj para kiniluis keyej amo ueliskia kiselis tamachtilis. Tokniuj Knorr, akin ijkuak kiixyekanaya tekit tein kichiuayaj itaixpantijkauan Jehová, kinankilij ke xa se tonal ueliskia kiselis nejon tamachtilis iuan itakatsin. Timonamiktijkej febrero xiuit 1953.

Nejon xiuit, Elly uan nejua tiajkej se ueyi nechikol tein monotsaya “Sociedad del Nuevo Mundo” tein mochiuak itech Estadio de los Yankees, Nueva York. Ompa nikixmatik se tokniuj akin nechiluij maj iuan nitekiti uan nechyoleuak maj niouj Estados Unidos. Tiktataujtijkej Jehová uan tikixtalijkej amo tiaskej, uan timokepkej Bélgica para titapaleuiskej ompa Bastoña kampa sayoj katkaj kemej 10 tanojnotsanij. Se xiuit satepan yolik tokonetsin Serge. Sayoj ke panok chikome metsti uan momikilij porin kipiaya se kokolis. Peuak tiktapouiaj Jehová keniuj timomachiliayaj uan yejua techpaleuij porin motenkaua ke oksepa nemiskej akin momikilijkejya.

Itech octubre xiuit 1961, nikajsik se tekit tein nechpaleuij maj niktekitili Jehová kemej precursor. Sayoj ke nejon tonal nechnotsak tokniuj akin taixyekanaya itech sucursal de Bélgica. Nechtajtanij ox ueliskia nitakalpanos itech nechikolmej (axkan nejon tokniuan kinixmatij kemej takalpanojkej itech circuito). Nejua niknankilij: “¿Amo uelis achto timochiuaskej precursores?”. Nechiluijkej ke kemaj, uan chikueyi metsti satepan ke titapaleuijtoyaj kemej precursores, peuak titakalpanouaj itech nechikolmej itech septiembre xiuit 1962.

Ome xiuit satepan techyoleujkej maj titapaleuitij Betel de Bruselas, ompa peuak titapaleuiaj itech octubre xiuit 1964. Ijkuak tikselijkej miak tatiochiualismej. Tokniuj Knorr kikalpanoj Betel de Bélgica itech xiuit 1965, amo nikchiaya maj nechixtalianij kemej taixyekankej de sucursal. Tepitsin satepan, Elly uan nejua techyoleujkej maj tikselikan tamachtilis 41 tein motemaka Galaad. Tein kijtojka tokniuj Knorr 13 xiujmej achto mochiuak. Satepan ke tamik tamachtilis, timokepkej Betel de Bélgica.

Kemej niabogado, miakpa nikinpaleuiani tokniuan maj uelikan kiueyichiuakan Jehová ompa Europa uan okseki altepemej (Filip. 1:7). Yejua ika nechnotsanij tekiuanij akin kayomej itech panoua 55 altepemej kampa amo kinkauayaj tokniuan maj tanojnotsakan nion maj monechikokan. Keman iniuan nitajtouaya tekiuanij amo nikiniluiaya toni tekimej nikchiuani, ta nikijtouaya ke niktekitilia Dios. Nochipa niktajtaniaya Jehová maj nechpaleui, porin nikmatia ke “imako Jehová, iyolo se tekiuaj mochiua kemej at tein motalojtok” uan “yejuatsin kiixyekana kampa kineki” (Prov. 21:1).

 Semi nikelnamiki keman niktajtanij seki taman semej akin pouij iniuan akin kiixtaliaj tanauatilmej ompa Europa. Miakpa monekik nitajtanis maj nechkauanij maj iuan nitajto. Maski ijkon, keman nechkaujkej nechiluij: “Sayoj uelis titajtoskej makuil minuto”. Nimoixpiloj uan peuak nimotataujtia. Takat nechtajtanij toni nikchiujtoya. Nimoixajokuik uan nikiluij: “Niktasojkamatilij Dios porin mitsonixtalij xiontaixyekana”. Yejua nechtajtanij: “¿Toni tikijtoj?”. Niknextilij Romanos 13:4 uan kemej yejua katka protestante niman kiajsikamatik tein kijtouaya nejon taxelol. Yejua ika uelik timonojnotskej kemej tajko hora. No kijtoj ke semi kipoujkaitaya tein tikchiuayaj.

Ijkon kemej panouani xiujmej miakpa monekini kinpaleuiskej tokniuan ompa Europa ika impuestos oso porin amo kinekij yaskej tateuitiuij. Miakpa nikinpaleuiani uan nikitani keniuj Jehová techtatiochiuiani. Tiitaixpantijkauan Jehová titataninijya panoua 140 viajes itech Tribunal Europeo de Derechos Humanos.

Satepan tokniuj Philip Brumley, akin tekitia itech kali kampa techixyekanaj, Valter Farneti de Italia, uan nejua tisentekitikej para tikinpaleuiskej tokniuan akin nemiaj Cuba para maj kinkauanij maj tanojnotsanij. Niktajkuilouilij akin kinixnextia tekiuanij de Cuba ompa Bélgica uan satepan nimoitak iuan takat akin tikiluijkej tein tiknekiaj. Yekinika amo uelik tiknextijkej ke amo melauj tein oksekin kijtouayaj para maj tekiuanij amo techkauanij maj titanojnotsanij.

Maski ijkon, tiktataujtijkej Jehová uan uelik techkaujkej maj tiktitanikan 5,000 Biblias ompa Cuba. Kemej Biblias kuali ajsikej uan uelik kinmajmakakej tokniuan, tikitakej ke Jehová kitiochiujtoya tein tikchiujtoyaj. Yejua ika titajtankej maj techkauakan maj tiktitanikan okseki 27,500 Biblias, uan kemaj techkaujkej. ¡Semi nechyolpaktij nitapaleuis maj miakej tokniuan de Cuba uelinij kipianij ininBiblia!

Miakpa niani Cuba para nitapaleuis maj techkauakan maj titanojnotsakan. Uan ijkon, uelini kuali nimouikani iniuan tekiuanij.

Itech xiuit 1994, ompa Ruanda kinmiktijkej panoua se millón keman kinteuijkej tutsis. Uan itech nejon neteuilis no mikkej tokniuan. Niman kintajtanijkej sekin maj kinpaleuitij tokniuan takamej uan siuamej akin ompa nemiaj.

Keman tiajsikej ompa Kigali, itech kali kampa motajtolkepaya uan kampa kineuayaj amaixmej,  tikitakej ke tepamit miakpa kitatojtoponilijkaj porin tel kojkoyoktik yetoya. Techtapouijkej keniuj miakej tokniuan kinmiktijkej ika machetes. Sayoj ke no techiluijkej keniuj miakej tokniuan tapaleuijkej. Se tokniuj tutsi mokalakij itech se tekoch 28 tonalmej para maj amo kiajsinij, uan seki tokniuan hutus kipaleuijtoyaj. Ompa Kigali tikchiujkej se nechikol kampa uelik tikinyolchikaujkej panoua 900 tokniuan.

Satepan tiajkej Zaire (kampa axkan moixmati kemej República Democrática del Congo) para tikintemoskej miakej tokniuan de Ruanda akin motepalotitoj amo uejka de se xolal tein monotsa Goma. Kemej amo tikinajsiaj tiktataujtijkej Jehová maj techpaleui. Uan niman aksa ualaj technamikiko, uan tiktajtanijkej ox kiixmatia se itaixpantijkauj Jehová. Yejua tanankilij: “Kemaj, nejua no niitaixpantijkauj Jehová, namechuikas iniuan tokniuan akin kiitaj maj motapaleui”. Kuali timonojnotskej iniuan tokniuan uan satepan timosentilijkej iniuan 1,600 akin no mokalotitoj ompa uan tikinyolchikaujkej ika Biblia. No tikinixtajtoltilijkej se carta tein kititankaj tokniuan Oloch Taojtokaltianij. Tokniuan semi kiuelitakej keman kikakkej ke kiniluiayaj: “Nochipa namoka timotataujtiaj. Tikmatij ke Jehová amo namechsenkauas”. ¡Tein kijtojkej nejon tokniuan yekmelauj mochiuak! Axkan ompa Ruanda moajsij panoua 30 mil tokniuan akin kualtsin kitekitilijtokej Jehová.

Itech xiuit 2011, keman tikajxitiayajya 58 xiujmej ke timonamiktijkaj, nosiuatsin Elly momikilij. Keman nimotataujtia nikiluia Jehová keniuj nimomachilia, uan yejua nochipa nechyolchikauani. Uan no, semi nechyolchikauani nikintapouis novecinos tein Jehová motenkaujtok kichiuas.

Maski nikpia panouaya 90 xiujmej, niksentoka nitanojnotsa nochi semanas. No niyolpaki nitapaleuis itech Departamento de Asuntos Legales nikan Bélgica, uan nikintapouiani okseki tokniuan tein nechpanouani uan no nikinyolmajxitiani okseki tokniuan telpochmej akin no tapaleuijtokej nikan Betel.

Panokejya 84 xiujmej desde ke yekinika niktataujtijka Jehová. Ijkuak peuak okachi kuali iuan nimouika uan okachi nikixmati. ¡Semi niktasojkamatiliani Jehová maj nochipa nechkakini keman niktataujtiani! (Sal. 66:19). b