KEMAN nikpiaya 12 xiujmej nikmatik ke ueliskia nikinmakas oksekin se taman tein kitelpia ipatiuj. Itech se ueyi nechikol, se tokniuj nechtajtanij ox niknekia iuan nitanojnotsatiuj. Nejua amo keman nitanojnotstoya, sayoj ke nikiluij ke kemaj. Keman tiajsikej kampa titanojnotsaskiaj, tokniuj nechmakak seki amaixmej tein ika tajtouayaj iTekiuajyo Dios uan nechiluij: “Tejua tikinkalpanos akin nemij ne oksekopa uan nejua akin nemij nikauin”. Maski niyolmouia, peuak nitanojnotsa kajkalpan. Nikmoujkaitak maj ijsiujka niktemakani nochi amaixmej. Senkis moitaya ke miakej kinekiaj tein nejua ueliskia nikinmakas.

Niyolik itech xiuit 1923 itech xolal Chatham, itech altepet Kent (Inglaterra). Seki xiujmej achto tamik Yekinika Neteuilis tein Mochiuak itech Nochi Taltikpak, uan taltikpakneminij kichiayaj maj motayektaliani. Sayoj ke kemej nejon amo panok, miakej motayokoltijkej. Notatuan no ijkon momachilijkej. Yejuan no amo kiuelitakej tein kichiuayaj tiopixkamej bautistas, akin nesia ke okachi kitemouayaj kipiaskej taixyekanalis itech tiopan. Keman nikpiaya kemej chiknaui xiuit, nomomaj peuak youi itech kali kampa mosentiliayaj Momachtianij ika Biblia Semanauak Taltikpak. Itaixpantijkauan Jiova ompa kichiuayaj ininnechikoluan, tein kitokaytiayaj “nemachtilmej”. Se tokniuj siuat techmachtiaya akin tinojnelmejok tikatkaj ika Biblia uan amatajkuilol El Arpa de Dios. Nejua semi nikuelitaya tein nimomachtiaya.

Keman nikatka nitelpoch, nechyolpaktiaya nikinmachtis taltikpakneminij kualtsin nechialis tein ika tajtoua iTajtol Dios. Miakpa noselti nitanojnotsaya. Sayoj ke keman nitanojnotsaya iniuan tokniuan, nikmatia miak taman. Kemej neskayot, se tonal se tokniuj akin xiuejya uan nejua tiyayaj itech bicicleta kampa titanojnotsaskiaj. Keman tiknamikkej se tiopixkat, nikijtoj: “Ne youi se cabra”. Tokniuj moketsak uan nechiluij maj timotalikan itech se koujten. Satepan nechtajtanij: “¿Akoni mitsnauatij xikijto akoni se cabra uan akoni amo? Maj tiyolpakikan tikteixmatiltiskej kuali tanauatilmej uan maj tikauakan maj Jiova kiixtali tein panos iniuan taltikpakneminij”. Itech nejon tonalmej, ika miak taman nikmatik ke okachi tiyolpakij keman titemakaj uan amo ijkuak techmakaj (Mat. 25:31-33; Hech. 20:35).

Okse tokniuj akin xiuejya nechmachtij ke komo tiknekij tiyolpakiskej keman titemakaj, kemansa moneki amo tiyolijsiuiskej uan titaxikoskej. Inamik amo kuali kinitaya itaixpantijkauan Jiova. Se tonal, tokniuj nechyoleuak maj teisa tikuatij ichan. Inamik tel kualantoya porin tokniuj yajka tanojnotsato uan peuak  techtamotilia té tein pijpiktoya. Sayoj ke tokniuj amo kualanik iuan inamik, ta peuak kiyektalia té uan ixuetskatiyaya. Miak xiujmej satepan, kemej tokniuj amo yolijsiuik, kiselij tatiochiualis maj inamik moauiani kemej itaixpantijkauj Jiova.

Itech metsti septiembre xiuit 1939, tateuianij kayomej Gran Bretaña peuak moteuiaj iniuan akin kayomej Alemania. Nejua nikpiaya 16 xiujmej. Nomomaj uan nejua timoauijkej itech xolal Dover itech metsti marzo xiuit 1940. Uan itech metsti junio, nikinitak nokaltenoj miakej tateuianij akin yayaj itech uejueyi camiones. Yejuan makiskej itech neteuilis tein mochiuak Dunkerque. Uelia nikitaya itech ininixko ke nejon neteuilis semi kinijtakojka uan ke amo kichiayaj kiseliskej tein kuali. Niktelnekik nikintapouis tatiochiualismej tein kiualkuis iTekiuajyo Dios uan nikiniluis ke ueliskia kichiaskej tein kuali satepan. Itech nejon xiuit, tateuianij kayomej Alemania peuak kitamotaj bombas itech altepet Gran Bretaña. Mojmostaj youak, aviones tein alemanes ika kitamotayaj bombas panouayaj kampa ika tinemiaj. Semi timouiaj keman tikakiaj keniuj kakistiaj bombas keman kinpantamotayaj. Mostika, nochipa tikitayaj ke ueyika kampa kinuejuelojkaj tel miak kalmej. Nejin nechpaleuij maj okachi nikneltoka ke sayoj ueliskia nikchias maj iTekiuajyo Dios tayektali.

Peuak nitekiti kemej precursor itech xiuit 1941. Ijkon peuak nikchiua se taman tein nechualkuiliani miak yolpakilis. Achto, nitekititoya ompa Chatham itech se tekitiloyan kampa nechmachtiayaj keniuj nikinchijchiuas barcos. Miakej kinekiaj nejin tekit porin uelia se kiseliaya seki taman tein kuali. Sayoj ke tiitekitikauan Dios tikmatiaj ke moneki amo titapaleuiskej itech neteuilis. Uan kemej itech xiuit 1941, no tikajsikamatkej ke akin tikchiuaj kemej Cristo moneki amo titapaleuiskej maj mochijchiua teposmej tein ika tateuiaj (Juan 18:36). Kemej kampa nitekitia kichijchiuayaj barcos tein aijtik kinuikaj, nikauak nejon tekit uan peuak nitekiti kemej precursor. Nechtitankej maj nitapaleuiti Cirencester, se kualtsin xolal tein moajsi Cotswolds.

Keman nikpiaya 18 xiujmej, nechtsakkej chiknaui metsti porin amo niknekik nipouis iniuan tateuianij. Tel amo kuali nimomachilij keman kitsakkej puerta kampa nechtsakuatoj uan noselti nimokauak. Sayoj ke amo uejkauak, tajpianij uan akin tsaktoyaj peuak nechtajtaniaj keyej ompa niyetoya. Semi niyolpakik keman uelik nikintapouij tein nikneltoka.

Satepan ke nechkixtijkej, peuak nitanojnotsa itech miak xolalkonemej tein pouiaj Kent iuan tokniuj Leonard Smith. * Tiomen ompa tikayomej tikatkaj. Itech nejon tonalmej, nazis peuak kitamotaj bombas itech altepet Londres. Ininaviones monekia panoskej Kent uan ijkon ajsiskiaj Londres. Itech xiuit 1944 uan satepan,  panoua 1,000 bombas uetskej ompa Kent. Nejin bombas katkaj aviones tein amo akin kinpatanaltiaya uan tein kipiayaj miak teposmej tein toponiaj. Keman tikakiaj ke avión seuia, tikmatiaj ke niman panuetsiskia uan toponiskia. Tinochin titelmouiaj. Itech nejon tonalmej, tikinmachtiayaj ika Biblia seki namikuanij iniuan eyi ininkoneuan. Kemansa timotaliayaj itampa se mesa tein chijchiujtoya ika tepos kampa ueliskia timopaleuiskej komo se bomba kiuejuelouaya kali. Satepan, nochin kalyetouanij moauijkej.

Satepan ke tamik neteuilis, nitekitik kemej precursor ome xiuit kampa ika sur ompa Irlanda. Tiyayaj kajkalpan uan tikijtouayaj ke titekitiaj kemej misioneros uan titajtaniaj kani ueliskia timokauaskej. Titemakayaj amaixmej itech ojti. Sayoj ke Irlanda amo katka kemej Inglaterra. Miakej kinemiliayaj ke amo taixejekol katka tiknemiliskej ke taltikpakneminij kiseliskiaj totamachtilis kampa nochin katkaj católicos. Keman se takat techiluij ke techxokoliskia, niyajki nikteiluilito iuan se polícia. Yejua nechnankilij: “¿Uan toni tikonchiaya?”. Amo tikmatiaj ke ompa kinteltakamatiaj tiopixkamej. Komo taltikpakneminij kiseliayaj toamatajkuiloluan, kichiuayaj maj kintokakan kampa tekitiaj uan maj techkixtikan kampa tinemiaj.

Satepan tikitakej ke keman yekinika titanojnotsaskiaj kansaika, okachi kuali katka maj titanojnotsatij kampa tiopixkat amo techixmatia. Yejua ika, monekia achto tikinkalpanoskej akin uejka nemiaj. Satepan, tikinnojnotsayaj akin nemiaj kampa ika tejuan tinemiaj. Itech xolal Kilkenny, expa semana tikmachtiayaj se telpoch. Tikmachtiayaj maski miakej akin amo yolkualmej techiluiayaj ke techxokoliskiaj. Kemej semi nechyolpaktiaya nitamachtis ika Biblia, niknekik nimochiuas misionero uan nitajtanik maj nikseli nemachtil tein motokaytia Galaad—Tamachtilis ika Biblia tein kitemakaj iTaixpantijkauan Jiova.

Nechyoleujkej maj nikseli nejin tamachtilis tein uejkaua makuil metsti itech altepet Nueva York. Satepan ke tamik, eyi tokniuan uan nejua techtitankej itech talmej tein okachi tsikitsitsin tein moajsij tatajkoyampa ueyiat Caribe. Itech metsti noviembre xiuit 1948, tikiskej Nueva York itech se barco tein kipiaya 18 metros tein itokay Sibia. Semi niyolpakia porin amo keman niyajtoya itech se barco kemej nejon. Semej tokniuan monotsaya Gust Maki uan kuali kimatia keniuj se kinejnemiltis barco. Techmachtij seki taman tein amo ouij kemej se kinejnemiltis barco, kemej se kipankixtis uan se kitemoltis tilmaj tein ika kinejnemiltiaj, se kimatis kanika moneki se yas ika se brújula uan se kinejnemiltis maski tel taejeka. Gust tel kuali kinejnemiltij barco 30 tonalmej maski tel tetsaujkaejekaya, hasta ke tiajsikej Bahamas.

Satepan ke titanojnotskej seki metsti itech talmej tein okachi tsikitsitsin ompa Bahamas, tiyajkej Sotavento uan Barlovento tein takuij kemej 800 kilómetros, tein peua itech islas Vírgenes uan tami hasta Trinidad. Makuil xiuit okachi titanojnotskej itech talmej tein uejka moajsiaj kampa amo onkayaj itaixpantijkauan Jiova. Kemansa, miak semana amo uelia tiktitaniaj nion tikseliayaj amamej. Sayoj ke tiyolpakiaj porin uelia ika titajtouayaj Jiova itech nejon “talmej tein moajsij tatajko ueyiat” (Jer. 31:10).

Keman tiajsiaj se atenoj, akin ompa nemiaj yolpakiaj uan mosentiliayaj porin kinekiaj kiitaskej tiakonimej. Sekin amo keman kiitstoyaj se barco kemej tein tikuikayaj oso se takat ixchipauak. Katkaj kualtakamej uan kuali kiixmatiaj Biblia. Miakpa techmakayaj amichij tein yekin kikitskijkaj, auakat uan kakauat. Maski amo semi takaujtoya itech tobarco, ompa uelia titakualchiuayaj, tikochiaj uan titapakayaj.

 Titemouayaj itech barco uan nochi tonal tikinkalpanouayaj taltikpakneminij. Tikiniluiayaj ke motemakaskia se tanojnots ika Biblia. Keman tapoyauiaya, tikakistiltiayaj campana tein kipiaya barco. Semi kualtsin moitaya keman taltikpakneminij ajsiaj. Inintauiloni tein kixotaltiayaj ika aceite moitaya kemej yeskiaj sitalimej tein temouayaj itech tepemej. Kemansa mosentiliayaj kemej cien taltikpakneminij uan techchiuiliayaj netajtanilmej hasta keman tel youakya katka. Kemej semi kiuelitayaj mokuikatiskej, tikinijkuilouiliayaj ika máquina seki nekuikatilmej tein ika titaueyichiuaj. Tinauin timochikauayaj kuali timokuikatiskej. Ompa, taltikpakneminij peuayaj touan mokuikatiayaj, uan kualtsin mokakia. ¡Semi tiyolpakiaj!

Satepan ke tikinmachtiayaj, sekin touan yayaj keman tikinkalpanouayaj okseki kalyetouanij porin kinekiaj okachi kiixmatiskej Biblia. Satepan ke tiyetoyaj seki semana itech se xolal, monekia tiyaskejya. Sayoj ke tikiniluiayaj akin okachi kinekiaj momachtiskej maj kinmachtianij oksekin hasta keman timokepaskiaj. Semi kualtsin katka maj kiitanij ke motelnekia kichiuaskej nejon.

Axkan, miakkan itech nejon talmej motelsentiliaj miakej takalpanouanij. Sayoj ke itech nejon tonalmej semi taseujtoya. Sayoj onkayaj kualtsitsin amej, istak xal uan uejueyi koujxiujmej. Miakpa, youak tiyayaj okseko. Delfines ajkuiaj uan mauiltiayaj inakastan tobarco. Uan sayoj mokakia keniuj yaya tobarco itech ueyiat. Metsti tauiaya itech at uan moitaya kemej yeskia se istak ojti tein amo tamia.

Satepan ke makuil xiuit titanojnotskej itech nejon talmej, tiyajkej Puerto Rico tikouatoj se barco tein kipiaya motor. Keman tiajsikej ompa, nikixmatik se kuakualtsin misionera akin monotsaya Maxine Boyd, ¡uan peuak niktasojta! Maxine peuak tanojnotsa ika yolpakilis keman nojnelok katka. Tekitik kemej misionera ompa República Dominicana hasta xiuit 1950, keman tekiuanij católicos kikixtijkej itech altepet. Kemej nejua niyajtinemia itech se barco, sayoj ueliskia niyetos Puerto Rico se metsti. Satepan, monekiskia nimokepas itech talmej tein moajsij tajtako ueyi at uan ompa niyetos seki xiujmej. Yejua ika niknemilij: “Ronald, komo tiktasojta nejin ichpoch, moneki timoijsiuilis”. Eyi semana satepan niktajtanij maj nouan monamikti, uan chikuasen semana satepan timonamiktijkej. Techixtalijkej kemej misioneros ompa Puerto Rico. Yejua ika amo keman nitejkok itech yankuik barco.

Itech xiuit 1956 peuak nitakalpanoua itech nechikolmej. Tiomen semi techyolpaktiaya tikinkalpanoskej tokniuan. Miakej kipanouayaj tatasojtilis. Kemej neskayot, itech se xolal tein monotsaya Potala Pastillo nemiaj ome kalyetouanij akin katkaj itaixpantijkauan Jiova uan kinpiayaj miakej konemej. Nejua nikuelitaya nikintatsotsonilis ika flauta. Semej siuapipil monotsaya Hilda, uan se tonal niktajtanij ox kinekia tanojnotsas touan. Yejua nechiluij: “Kemaj, sayoj ke amo niueli. Amo nikpia notekakuan”. Tikouilijkej itekakuan uan touan yajki tanojnotsato. Itech xiuit 1972, Maxine uan nejua tiyajkej Brooklyn. Ompa, se tokniuj siuat akin yankuixtok kiselijka tamachtilis tein motemaka Galaad techtajpaloko. Yejua yajtoyaya Ecuador kampa kititankaj maj tapaleuiti. Techiluij: “Amo nankimatij niakoni, ¿melauj? Nejua nejon siuapil akin nemia Pastillo akin amo kipiaya itekakuan”. ¡Katka Hilda! Tichokakej porin titelyolpakiaj.

Itech xiuit 1960, peuak titapaleuiaj itech sucursal ompa Puerto Rico, tein moajsia itech se kaltsin ompa Santurce (San Juan). Yekinika, tokniuj Lennart Johnson uan nejua tikchiuayaj tel miak tekit tein onkaya. Yejua uan inamik yekinika taltikpakneminij akin mochiujkej itaixpantijkauan Jiova ompa República Dominicana. Uan itech xiuit 1957, yajkej Puerto Rico. Itech sucursal, Maxine kintitaniliaya revistas taltikpakneminij akin tajtantoyaj. Kintitania panoua 1,000 revistas sejse semana. Yejua kiyolpaktiaya kichiuas nejin tekit porin kinemiliaya ke nochin nejon taltikpakneminij okachi kiixmattoyaj Jiova.

Semi nechyolpaktia tekit tein nikchiua Betel porin ueli nikui nochikaualis itech itekiyo Jiova. Sayoj ke kemansa ouij nechkisani. Kemej neskayot, itech xiuit 1967 ompa Puerto Rico mochiuaskia yekinika ueyi nechikol kampa ualaskiaj akin kayomej itech tataman altepemej uan monekik nikchiuas miak taman. Semi nisioujtoya. Ijkuak, Nathan Knorr, akin kinixyekanaya itaixpantijkauan Jiova itech nejon tonalmej, ualaj Puerto Rico. Maski nikixtalijkaya keniuj kinuikaskiaj misioneros akin ualaskiaj ueyi nechikol, yejua kinemilij ke amo teyi nikchiujka. Yejua ika nechajuak uan nechiluij ke amo nikchiujka tein kichiaya. Nejua amo niknekik niknankilis, sayoj ke niknemilij ke  amo kuali tein nechiluij. Seki tonalmej nikualantoya. Maski ijkon, keman oksepa timoitakej, yejua techyoleuak Maxine uan nejua kampa mokauaya uan techtakualchiuij.

Miakpa tikinkalpanojkej nochankauan ompa Inglaterra. Nopopaj amo kinekik momachtis Biblia keman nomomaj uan nejua peuak timomachtiaj. Sayoj ke keman tokniuan akin tekitiaj Betel takalpanouayaj itech nechikol, nomomaj kinyoleuaya maj mokauakan kalijtik. Nopopaj kiitaya ke nejin tayekananij katkaj yolyemankej. Amo katkaj kemej tiopixkamej akin kinixmatik xiujmej achto akin amo kichiuayaj tein kuali. Satepan, moauij itech xiuit 1962.

Nonamik momikilij itech xiuit 2011. Niktelneki oksepa nikitas keman moajokuis. Semi nechyolpaktia itech nitanemilis nejon. Tisenyetoyaj 58 xiujmej uan tikitakej keniuj itaixpantijkauan Jiova ompa Puerto Rico momiakilijkej, katkaj 650 uan ajsikej 26,000. Itech xiuit 2013, tekit tein mochiujtoya itech sucursal ompa Puerto Rico kipanoltijkej itech sucursal tein moajsi Estados Unidos. Uan nechiluijkej maj nitapaleuiti ompa Wallkill (Nueva York). Satepan ke ninemik 60 xiujmej ompa Puerto Rico, nikmachiliaya kemej yeskia ompa niyolik. Semi niyolpakia ompa Puerto Rico, sayoj ke monekia niyas kampa nechixtalijkaj maj nitapaleuiti.

Nechyolpaktiaok niktekitilis Dios itech kali Betel. Nikpia panouaya 90 xiujmej, uan tekit tein nikchiua yejua nikinyolchikauas akin tekitij Betel. Keman niejkok Wallkill hasta axkan, nikinpaleuiani panoua 600 tokniuan takamej uan siuamej. Sekin nechitakij porin kinekij ika tajtoskej kuejmolmej tein kipiaj oso kuejmolmej tein kipanouaj ininchankauan. Oksekin nechtajtaniaj toni kinpaleuis maj yolpakikan Betel. Oksekin kitemouaj maj nikinyolmajxiti porin yankuixtok monamiktijkej oso kinixtalijkej maj tapaleuitij kemej precursores. Nikinkaki nochin akin kinekij nouan tajtoskej. Uan keman ueli, nikiniluia: “‘Dios kitasojta se tagat ten kitemaka itapaleuilis ika yolpakilis’. Yejua ika xiyolpaki ika tekit tein tikchiua, porin tiktekitilijtok Jiova” (2 Cor. 9:7).

Komo tiknekij tiyolpakiskej Betel oso kampa yeski, moneki tiknemiliskej keyej motelneki tein tikchiujtokej. Nochi tein tikchiuaj Betel ika tikueyichiuaj Jiova, uan tikpaleuiaj takeual takuaujtamach uan tamatkej maj kinmaka tamachtilis tokniuan akin moajsij noyampa taltikpak (Mat. 24:45). Kampa tiktekitilijtoskej Jiova, uelis tikueyichiuaskej ika miak taman. Maj tiyolpakikan tikchiuaskej tein yejuatsin techtajtania, porin “Dios kitasojta se tagat ten kitemaka itapaleuilis ika yolpakilis”.