1. ¿Toni panok keman kinteuitoj akin nemiaj Jerusalén?

ITECH xiuit 607 achto itech totonaluan, akin tekiuajtia Babilonia uan tel miakej itateuijkauan kinteuitoj akin nemiaj Jerusalén. Biblia kijtoua ke nejin tekiuaj kinmiktij ika espada telpochmej uan ke amo kiniknelij siuamej, nion akin xiuejkejya uan nion akin mokokouayaj. Ika tamik, “kichichinoj ichan Dios akin melauak, kixitinij tepamit tein kiyoualouaya Jerusalén, kinchichinoj nochi uejkapan kalmej ika tit, uan kiixpoloj nochi tein kipiaya ipatiuj” (2 Crón. 36:17, 19).

2. ¿Toni Jiova kinnejmachtij judíos, uan toni panoskia komo amo kikakiaj?

² Judíos monekia amo kimoujkaitaskej maj kiixpolouanij Jerusalén. ¿Keyej? Porin miak xiujmej achto Dios kintitanik tanauatianij maj kinnejmachtitij ke komo kisentokayaj amo tatakamatiaj, babilonios yaskiaj kinteuitiuij. Ijkuak, miakej judíos kinmiktiskiaj uan miakej kinuikaskiaj Babilonia (Jer. 15:2). ¿Keniuj nemiaj kampa kinuikakej? ¿No kipanokej itatojtokakauan Cristo kemej tein kinpanok judíos akin kinuikakej Babilonia? Komo kemaj, ¿kemanian mochiuak?

3. ¿Keniuj nemiaj judíos ompa Babilonia uan keniuj nenkej israelitas ompa Egipto?

³ Jiova kiniluij judíos ke keman kinuikaskiaj okse altepet maj kitemouanij momatiskej uan kuali nemiskej. Itechkopa Jeremías, kiniluij: “Xikchijchiuakan kalmej uan ompa xinemikan. Xiktokakan koujtakilomej uan xikuakan inintakilo”. Uan no kijtoj: “Xiktemokan maj onka yolseuilis itech xolal kampa nikchiuak ximoajsikan temako, uan xiktataujtikan Jiova maj kinpaleui, porin komo kipiaj yolseuilis namejuan no nankipiaskej yolseuilis” (Jer. 29:5, 7). Judíos akin kitakamatkej Jiova uelik kuali nenkej keman moajsiaj Babilonia. Babilonios kinkaujkej maj yejuan moitanij uan maj uelikan yajtinemikan itech nochi altepet. Itech nejon tonalmej, ompa Babilonia uelia mochiuaya miak taman tanamakalis. Moajsij amaixmej tein ne uejkauj kichijchiujkej tein kinextia ke miakej judíos akin kinuikakej Babilonia mochiujkej tel kuali tanamakanij uan tel kuali tamachijchiuanij. Sekin hasta kipiakej miak tomin. Ininnemilis judíos ompa Babilonia tel amo ouij katka, amo kemej ininnemilis israelitas akin katkaj takeualmej ompa Egipto tel miak xiujmej achto (xikonixtajtolti Éxodo 2:23-25).

4. 1) ¿Akonimej no kintatsakuiltijkej iniuan judíos akin amo tatakamatkej? 2) ¿Keyej judíos akin amo kikauayaj Dios amo ueliaj kitakamatiaj nochi Tanauatil?

⁴ Seki judíos akin kiueyichiuayaj Dios no kinuikakej Babilonia. Maski amo kichiujkaj nion teyi tein amo kuali, no kintatsakuiltijkej ijkon kemej okseki judíos. Melauak ke yejuan kipiayaj nochi tein ika moixpanoltiskiaj. Sayoj ke ¿keniuj ueliskiaj kiueyichiuaskej Jiova? Templo uan altar kinixpolojkaj, uan tekit tein tiopixkamej monekia kichiuaskej amo mochiuayaok kemej monekia (xikonita kampa kijtoua “Tein okachi momelaua”). Maski ijkon, seki judíos mochikaujkej kisentokaskej kitakamatiskej itanauatil Dios. Kemej neskayot, Daniel, Sadrac, Mesac uan Abednego amo kinekkej kikuaskej takual tein Dios kijtouaya ke monekia amo kikuaskej. Uan Biblia kijtoua ke Daniel nochipa kitataujtiaya Dios (Dan. 1:8; 6:10). Maski ijkon, judíos akin amo kikauayaj Dios amo ueliaj kitakamatiaj nochi Tanauatil. ¿Keyej? Porin moajsiaj itech se xolal kampa amo kiueyichiuayaj Jiova.

5. 1) ¿Toni motenkauak Jiova iniuan itekitikauan? 2) ¿Keyej se kimoujkaita nejin netenkaualis?

⁵ ¿Ueliskiaj israelitas se tonal oksepa kiueyichiuaskej Jiova kemej kijtouaya Tanauatil? Itech nejon tonalmej moitaya ke amo ueliskia, porin babilonios amo keman kinmajkauayaj akin kinuikayaj itech ininaltepeuj. Sayoj ke Jiova motenkaujka iniuan itekitikauan ke kinmakixtiskia. Uan nejin kemaj mochiuak, ijkon kemej nochipa panoua ika tein Dios motenkaua (Is. 55:11).

6, 7. ¿Keyej moneki tikpataskej kemej momelauaya keman ixolal Dios moajsik imako Babilonia?

⁶ ¿Kipanokej itatojtokakauan Cristo se taman kemej tein kipanokej judíos akin kinuikakej Babilonia? Miak xiujmej, itech amaix Tanejmachtijkej momelauak ke tokniuan tatakamatinij peuak moajsij imako Babilonia itech xiuit 1918 uan ke kinmajkaujkej itech xiuit 1919 (xikonita kampa kijtoua “Tein okachi momelaua”). Itech nejin tamachtilis uan itech okse tikitaskej keyej moneki tikpataskej kemej momelauaya.

⁷ Maj tikelnamikikan ke Ueyi Babilonia kinixnextia nochin taneltokalismej tein amo melaujkej tein moajsij itech nochi taltikpak.  Sayoj ke ¿peuak moajsi ixolal Dios imako Babilonia itech xiuit 1918? Amo. Melauak ke itech nejon tonalmej tokniuan taixpejpenalmej kintajyouiltijkej. Sayoj ke tajyouijkej ininmako tekiuanij, amo ininmako taneltokalismej tein amo melaujkej. Tein melauj, tokniuan taixpejpenalmej peuak kisaj itech taneltokalis tein amo melauak miak xiujmej achto ke peuaskia Yekinika Neteuilis tein Mochiuak itech Nochi Taltikpak. Yejua ika, onkak miak taman tein kinextia ke ixolal Dios amo peuak moajsi imako Ueyi Babilonia itech xiuit 1918.

8. ¿Toni panok satepan ke momikilijkej tatitanilmej? (Xikonita taixkopin ipeujyan tamachtilis.)

⁸ Itech Pentecostés itech xiuit 33, tel miakej taltikpakneminij akin mochiujkaj itatojtokakauan Cristo kinixpejpenkej ika yektikatsin espíritu. Ininka nejin taltikpakneminij moijtoj: “Dios namechijitak ya xipoutinemikan iuantsin keme nanipueblojkauan de Dios. Uan Yejuatsin kitalij ya ke namejuan nantiopixkame ten nankitekitilijtinemij se rey. Uan no namejuan nanpueblojuani nanyolchipauke ten Dios kichiuak ya ke naniaxkauan ya” (xikonixtajtolti 1 Pedro 2:9, 10). Keman tatitanilmej yoltoyajok kuali kinyekpiakej tokniuan itech nechikolmej. Sayoj ke satepan ke momikilijkej, seki takamej itech nechikolmej peuak tamachtiaj tein amo melauak uan ijkon kitemouayaj kichiuaskej maj imomachtijkauan Jesús kikauanij tamachtilis tein melauak. Nejin takamej kiuelitayaj ika tajtoskej tein tamachtijkej tamatinij kemej Aristóteles uan Platón. Yejua ika peuak kiteixmatiltiaj tein nejin takamej tamachtijkej uan amo tamachtilis tein melauak tein moajsi itech iTajtol Dios (Hech. 20:30; 2 Tes. 2:6-8). Miakej katkaj tayekananij uan kipiayaj tekimej tein motelnekiaj itech nechikolmej. Uan maski Jesús kiniluijka itatojtokakauan ke nochin yejuan katkaj iknimej, yolik peuak moajsij seki oloch takamej akin taixyekanayaj uan moxelojkaj (Mat. 23:8).

9. Xikonmelaua keniuj akin taixyekanayaj itech taneltokalis tein kiixnamikik tamachtilis tein melauak peuak tekitij iniuan akin tekiuajtiaj Roma, uan toni kiualkuik nejon.

⁹ Itech xiuit 313 itech totonaluan, tekiuaj Constantino taixyekanaya itech altepemej tein moajsiaj imako Roma. Nejin tekiuaj kiixtalij kemej taneltokalis taueyichiualis tein kiixnamiki tamachtilis tein melauak. Satepan, taixyekananij itech nejin taneltokalis uan tekiuanij peuak sentekitij. Se neskayot yejua nechikol tein kichiuak Constantino iniuan miakej taixyekananij itech taneltokalis, tein moixmatik kemej Concilio de Nicea. Satepan ke mochiuak nejin nechikol, Constantino tanauatij maj kikixtikan itech altepet se tiopixkat akin monotsaya Arrio porin amo kinekik kiselis tamachtilis ke Jesús yejua Dios. Satepan, tekiuaj romano Teodosio kiixtalij Iglesia  Católica kemej taneltokalis tein okachi tayekantok ompa Roma. Tamachtianij kijtouaj ke itech altepet Roma, taltikpakneminij peuak kijtouaj ke kichiuayaj kemej Cristo keman tekiuajtitoya Teodosio. Sayoj ke tein melauj itech nejon tonalmej akin kiixtopeujkaj tamachtilis tein melauak ipa kiselijkajya inintamachtilis takamej uan ijkon peuak pouij iuan Ueyi Babilonia. Maski ijkon, moajsiaj seki tokniuan taixpejpenalmej tatakamatinij akin katkaj kemej trigo tein ika tajtoj Jesús. Yejuan mochikaujkej kiueyichiuaskej Dios, maski semi amo miakej kinkakkej (xikonixtajtolti Mateo 13:24, 25, 37-39). Moyekita ke nejin tokniuan tatakamatinij moajsiaj imako Babilonia.

10. ¿Keyej seki taltikpakneminij peuak kiixtopeuaj tein kinmachtiayaj tiopan?

¹⁰ Kemej miakej taltikpakneminij ueliajok kiixtajtoltiayaj Biblia itech tajtol griego oso latín, ueliaj kiitayaj ox mouikaya tamachtilis tein kitemaka iTajtol Dios ika tein kinmachtiayaj tiopan. Keman sekin kiitayaj itech Biblia ke tein kinmachtiayaj tiopan amo melauak katka, kiixtopeuayaj. Sayoj ke katka  tamouilil maj kiniluianij oksekin tein kinemiliayaj. Komo kiniluiayaj, ueliskiaj kinmiktiskej.

11. ¿Toni kichiujkej akin taixyekanayaj tiopan porin amo kinekiaj maj taltikpakneminij kiixtajtoltianij Biblia?

¹¹ Satepan, amo semi miakej tajtouayajok griego oso latín. Uan akin taixyekanayaj tiopan amo kikaujkej maj nion akin kitajtolkepani Biblia itech tajtolmej tein kiajsikamatiaj taltikpakneminij. Yejua ika sayoj ueliaj kiixtajtoltiayaj Biblia akin taixyekanayaj itech taneltokalis oso seki taltikpakneminij akin kiselijkaj kuali tamachtilis. Hasta seki tiopixkamej amo ueliaj yektaixtajtoltiayaj nion yektajkuilouayaj. Komo aksa amo kiseliaya tein kinmachtiayaj tiopan, kiteltatsakuiltiayaj. Tokniuan taixpejpenalmej monekia moyekpiaskej keman monechikouayaj uan monekia amo mimiakej yeskiaj, uan sekin nion ueliaj monechikouayaj. Ijkon kemej kinpanok judíos akin kinuikakej Babilonia, tokniuan taixpejpenalmej akin yeskiaj tiopixkamej uan tekiuanij amo ueliaj kisenueyichiuayaj Dios. Ueyi Babilonia kiixyekanaya nochi tein kichiuayaj taltikpakneminij.

12, 13. ¿Toni ome taman tapaleuij maj akin yekmelauj kichiuayaj kemej Cristo kichianij tein kuali?

¹² ¿Ueliskiaj oksepa kiueyichiuaskej Dios kemej yejuatsin kineki akin yekmelauj kichiuayaj kemej Cristo? Kemaj. Onkaya ome taman tein motelnekia tein kichiuaya maj kichianij tein kuali. Yekinika mochiuak kemej itech xiuit 1450, keman mochijchiuak se tepos tein ika kichijchiuayaj amatajkuilolmej. Achto ke kichijchiuaskiaj nejin tepos, Biblia monekia kimaijkuiloskej. Nejin semi ouij katka. Se kuali tajkuilojkej ueliskia kimaijkuilos sayoj se Biblia itech majtakti metsti. Uan no, kijkuilouayaj itech ininpaneuayo tapialmej. Yejua ika amo semi onkayaj biblias uan tel patiyojkej katkaj. Sayoj ke ika amat uan tepos tein ika kichijchiuayaj amaixmej, se akin kuali kichiuaya nejin tekit ueliskia kikixtis itech se tonal panoua 1,300 páginas.

¹³ Ojpatika yejua ke peuak kitajtolkepaj iTajtol Dios. Kemej itech xiuit 1500, seki takamej yolchikaujkej kitajtolkepkej Biblia itech tajtolmej tein kiajsikamatiaj taltikpakneminij maski kimatiaj ke ueliskiaj kinmiktiskej. Akin taixyekanayaj tiopan kualantoyaj. ¿Keyej? Porin kimouiliayaj maj taltikpakneminij akin kipoujkaitayaj Dios kiixtajtoltianij Biblia uan motajtanianij seki taman kemej nejin: “¿Katiyejua tajkuilolmej itech Biblia ika tajtoua purgatorio uan ke moneki se kitaxtauis se tiopixkat uan ijkon kichiuas se misa keman aksa momikilia? ¿Itech katiyejua tajkuilolmej ininka tajtoua papas uan cardenales?”. Miak taman tein tamachtiayaj tiopan kikixtijkej itech inintamachtilis Aristóteles uan Platón, akin nenkej tel miak xiujmej achto ke ualaskia Cristo. Akin taixyekanayaj tiopan tel kualaniaj keman taltikpakneminij kiixtopeuayaj inintamachtilis. Yejua ika kichiujkej maj kinmiktianij miakej takamej uan siuamej. Kinekiaj  kichiuaskej maj taltikpakneminij amo kiixtajtoltianij Biblia uan maj amo kichiuanij netajtanilmej. Uan miakpa taltikpakneminij kintakamatkej. Maski ijkon, moajsikej taltikpakneminij yolchikaujkej akin amo kinekkej moajsiskejok imako Ueyi Babilonia. Kiixmatkej tein yekmelauj tamachtia iTajtol Dios uan kinekiaj okachi kimatiskej. Okachi motokiaya tonal keman kisaskiaj itech taneltokalis tein amo melauak.

14. 1) ¿Toni kichiujkej akin kinekiaj momachtiskej Biblia? 2) Xikonmelaua keniuj tokniuj Russell kitemoj toni yekmelauj tamachtia Biblia.

¹⁴ Miakej kinekiaj kiixtajtoltiskej uan momachtiskej Biblia, uan kintapouiskej oksekin tein momachtiayaj. Amo kinekiaj maj taixyekananij itech taneltokalis kiniluianij toni monekia kineltokaskej. Yejua ika cholojkej itech seki altepemej kampa ueliskiaj momachtiskej Biblia. Semej nejon altepemej katka Estados Unidos. Ompa nemia Charles Taze Russell. Itech xiuit 1870, yejua uan okseki taltikpakneminij peuak momachtiaj Biblia ika miak nejmachkayot. Yekinika, tokniuj Russell kinekik kimatis katiyejua taneltokalis tamachtiaya tein melauak. Ika nejmachkayot kiitak tein tamachtia Biblia ika tein tamachtiayaj itech miakej taneltokalismej kampa kijtouaj kitojtokaj Cristo uan kampa amo. Niman kiitak ke itech nion se taneltokalis motamachtiaya tein yekmelauj kijtoua iTajtol Dios. Se tonal, iniuan tajtoj akin taixyekanayaj itech tataman taneltokalismej uan kiniluij tamachtilis tein melauak tein yejua uan akin iniuan momachtiaya kiajsikaj itech Biblia. Tokniuj Russell kichiaya maj nejon taixyekananij kiselianij nejin tamachtilismej uan maj yejua nejon tamachtianij itech inintiopan. Sayoj ke amo kinekkej. Momachtianij ika Biblia niman kiajsikamatkej ke amo ueliaj kiueyichiuayaj Dios iniuan akin pouiaj itech taneltokalis tein amo melauak (xikonixtajtolti 2 Corintios 6:14).

15. 1) ¿Kemanian akin yekmelauj kichiuayaj kemej Cristo peujkej moajsij imako Babilonia? 2) ¿Toni netajtanilmej tiknankiliskej itech okse tamachtilis?

¹⁵ Itech nejin tamachtilis tikitakej ke akin yekmelauj kichiuayaj kemej Cristo peuak moajsij imako Babilonia tepitsin satepan ke momikilij tatitanil akin mokauayaok. Sayoj ke moneki tiknankiliskejok nejin netajtanilmej: ¿Keyej ueli tikijtouaj ke itech xiujmej achto ke ajsiskia xiuit 1914 tokniuan taixpejpenalmej kistoyajya itech Ueyi Babilonia? ¿Melauak amo kiyolpaktiaya Jiova tein kichiuayaj itekitikauan porin amo semi tanojnotskej itech Yekinika Neteuilis tein Mochiuak itech Nochi Taltikpak? ¿Tapaleuijkej seki tokniuan itech neteuilis itech nejon tonalmej uan kipolojkej itatiochiualis Jiova? Uan komo tokniuan moajsikej itech taneltokalis tein amo melauak satepan ke momikilijkej tatitanilmej, ¿kemanian kiskej? Itech okse tamachtilis tiknankiliskej nejin netajtanilmej tein motelnekij.