1-3. (1) Xikijto tlen opanok ijkuak oixpoliuik Eutico. (2) ¿Tlen okichi Pablo uan tlen techmachtia tlen ye okichi?

 PABLO omonechiko ompa Troas inuan miakej tokniuan itech se cuarto tlen okatka tlakpak. Sapanoua ouejka omotlapoui inuan tokniuan non tiotlak porque satepan oksekan yaskia. Ijkuak yokatka tlajkoyouak okitlalijkej tlauili ikinon amo sapanoua oseuaya uan tepitsin otlapopokaya. Inakastlan se ventana omotlali se telpochtli tlen omotokayotiaya Eutico. Ijkuak Pablo otlajtojtoka, non telpochtli okochki uan ‘ouetski desde ipan eyi piso’.

² Lucas okatka tepajti ikinon xamo san niman okitato ken okatka telpochtli. Pero ijkuak oajsito ye okitak Eutico “ayakmo oyoltoka” (Hech. 20:9). Satepan oajsito Pablo, ipan omoixtlapacho uan okinmilui: “Amo ximomojtikan porque ye yoltok”. Ijkon Pablo okiyoliti non telpochtli ika se milagro (Hech. 20:10).

³ Tlen opanok kiteititia Jehová sapanoua chikauak uan ika iespíritu santo okiyoliti telpochtli. Pablo amo okatka itlajtlakol tlen okipanok non telpochtli, pero ye amo okinekiaya tokniuan mamoyolkokokan noso ayakmo matlaneltokakan ika tlen opanok. Ikinon Pablo okinyolseui tokniuan ijkuak okiyoliti Eutico uan okinyolchika okachi matetlapouikan. Ken tikitaj Pablo okipatioitaya toyolilis ikinon okijto: “Amo notlajtlakol tla ikaj ixpoliuis” (Hech. 20:26). Matikitakan ken techpaleuis tlen okichi Pablo noijki matikpatioitakan toyolilis.

4. ¿Tlen opanok ijkuak Pablo otetlapoui Éfeso?

⁴ Itech okse tlamachtil otikitakej ijkuak Pablo otetlapoui ompa Éfeso okipanok itlaj amo kuali. Akinmej otlachijchiuayaj ika plata, okitlaniayaj tomin porque okinnemakayaj imágenes tlen ika okiueyichiuayaj Ártemis uan okichijkej miakej sapanoua makualanikan. Pero satepan “nochtin omoyolseuijkej”. Hechos 20:1 kijtoua: “Pablo  otlanauati makinnotsatij discípulos. Ye okinyolchika uan okinmilui yiyaskia. Satepan oyajki Macedonia”.

5, 6. (1) ¿Keski tonal omoka Pablo ompa Macedonia uan tlen okichi? (2) ¿Tlen okiteititi Pablo ijkuak okintlajpaloto tokniuan?

⁵ Ijkuak Pablo oyaya Macedonia, omoka seki tonal altepetl Troas ik kanin omoketsayaj barcos. Ye okinekiaya kitas Tito porque ye achto oyajki Corinto (2 Cor. 2:12, 13). Pero Tito amo oajsiaya ikinon Pablo oyajki Macedonia. Ompa omoka kanaj se xiuitl uan okinmilui miak tlamantli discípulos tlen ompa ochantiayaj uan ijkon “okinyolchika” (Hech. 20:2). a Satepan Tito okajsito Pablo ompa Macedonia uan okilui, tokniuan tlen ochantiayaj Corinto okinyolchika tlen okintlajkuilili (2 Cor. 7:5-7). Non okiyolini Pablo makinmijkuilili okse carta.

⁶ Lucas okijto Pablo “okinyolchika” tokniuan tlen okatkaj Éfeso uan Macedonia ijkuak okintlajpaloto. ¡Non kiteititia Pablo melauak okintlasojtlaya nochtin tokniuan! Ye amo omoueyinekiaya ijkon ken okichiuayaj fariseos. Ye okintlasojtlaya nochtin tokniuan. Okipaktiaya kitekichiuilis toTajtsin Dios inuan tokniuan (Juan 7:47-49; 1 Cor. 3:9). Ijkuak Pablo okinmiluiaya  itlaj makichiuakan, amo omokuayejyekouaya ye okachi okimatiaya (2 Cor. 2:4).

7. ¿Ken kichiuaj tlayekankej ijkon ken okichi Pablo?

⁷ Axkan akinmej techyekanaj kanin timonechikouaj uan tlayekankej itech circuito mochijchikauaj kichiuaskej ijkon ken okichi Pablo. Ijkon kichiuaj ijkuak techiluiaj itlaj matikchiuakan porque kinekij techpaleuiskej. Yejuan mochijchikauaj techajsikamatiskej, techyolchikauaj uan amo san techiluiaj tlen amo kuali tikchiuaj. Se tlayekanki itech circuito tlen yikipia miak xiuitl kitekichiuilijtok Jehová, okijto: “Miakej tokniuan kinekij kichiuaskej tlen kuali pero ualeua moyolkokouaj, momojtiaj uan amo kimatij tlen kichiuaskej”. Ikinon tlayekankej uelis kinyolchikauaskej nonmej tokniuan (Heb. 12:12, 13).

8, 9. (1) ¿Tleka Pablo ayakmo oyajki Siria? (2) ¿Tleka judíos okikokoliayaj Pablo?

⁸ Pablo okatka ompa Macedonia, satepan oyajki Corinto uan ompa omoka eyi metstli. b Ye omokuayejyekouaya yas Cencreas uan ijkuak ompa ajsiskia tlejkoskia itech barco para uelis ajsiti Siria. Satepan yaskia Jerusalén para kikauati tomin, porque tokniuan tlen ompa ochantiayaj amo okipiayaj tlen ika mopanoltiskej (Hech. 24:17; Rom. 15:25, 26). c Pero itlaj opanok. Hechos 20:3 kijtoua: “Judíos omotlapouijkej kimiktiskej”. Ikinon Pablo ayakmo oyajki Cencreas.

⁹ Judíos tlen okatkaj Corinto sapanoua okikokoliayaj Pablo porque ayakmo okineltokaya tlen yejuan okineltokayaj. Ijkuak Pablo ompa otetlapoui, se tlakatl tlen omotokayotiaya Crispo uan otlayekanaya itech insinagoga opejki tlaneltoka (Hech. 18:7, 8; 1 Cor. 1:14). Okse tonal judíos okiteluitoj Pablo ixpan tekiua romano Galión tlen otlanauatiaya altepetl Acaya, pero Galión amo okinkakili judíos ikinon sapanoua okualankej (Hech. 18:12-17). Xamo judíos okimatkej Pablo tlejkoskia itech se barco ompa Cencreas, ikinon omokuayejyekojkej ompa kichiatiuij para kimiktiskia. Matikitakan tlen okichi Pablo.

10. Xikijto tleka Pablo amo oyajki Cencreas.

¹⁰ Pablo okipejpenki ayakmo yaskia Cencreas, ye oksepa omokopki Macedonia. Ijkon okichi porque okiuikaya tomin uan amo okinekiaya makimiktikan. Pero maski nejnemiskia uelis itlaj amo kuali kipanoskia, porque itech nonmej tonalmej akinmej otlachtekiayaj omotlatiayaj ik kanin opanouaya ojtli. Noijki kanin sekimej omokalotiayaj uelis itlaj kinchiuiliskiaj. Pero Pablo omokuayejyeko okachi kuali nejnemiskia maski uelis itlaj  kipanoskia uan amo yaskia ik Cencreas. Ye amo oyaya iselti porque iuan oyajkej Aristarco, Gayo, Segundo, Sópater, Timoteo, Tíquico uan Trófimo (Hech. 20:3, 4).

11. ¿Ken uelis timomaluiskej ijkon ken okichi Jesús?

¹¹ Axkan noijki tikchiuaj ijkon ken okichi Pablo porque timochijchikauaj timomaluiskej ijkuak titetlapouiaj. Tejuan amo toselti titetlapouiaj porque ualeua tiauij iuan okse tokni noso inuan oksekimej tokniuan. ¿Tlen tikchiuaj ijkuak techtlajyouiltiaj porque tiktekichiuiliaj Jehová? Tejuan amo uelis tikchiuaskej amo matechtlajyouiltikan pero moneki timomaluiskej (Juan 15:20; 2 Tim. 3:12). Matikilnamikikan tlen okichi Jesús. Se tonal ijkuak ye okatka Jerusalén, akinmej okikokoliayaj okinekiayaj kimojmotlaskej ika tetl, ikinon “ye omotlati uan okiski itech templo” (Juan 8:59). Okse tonal ijkuak judíos okinekiayaj kimiktiskej, ye “ayakmo onemiaya teixpan kanin okatkaj judíos. Ye oyajki [...] ik kanin tlauaki” (Juan 11:54). Jesús omochijchika momaluis para amitlaj makipano uan ijkon uelis kichiuaskia tlen toTajtsin Dios okinauati. Tejuan noijki timomaluiaj ijkon ken Jesús okichi (Mat. 10:16).

12, 13. (1) ¿Ken omomachilijkej tokniuan ijkuak Pablo okiyoliti Eutico? (2) ¿Ken techyolchikaua Biblia ijkuak kijtoua oksepa kinyolitiskej akinmej tikintlasojtlaj?

¹² Pablo uan iyolikniuan san sekan oyajkej Macedonia, pero xamo omoxelojkej uan satepan omoajsikej hasta altepetl Troas. d Lucas okijkuilo: “Ipan makuili tonal otikinmajsitoj altepetl Troas” (Hech. 20:6). e Itech non altepetl Pablo okiyoliti Eutico ijkon ken otikitakej kanin peua nin tlamachtil. Matimokuayejyekokan ken omomachilijkej tokniuan ijkuak okitakej Eutico oksepa oyoltoka. Biblia kijtoua: “Nochtin sapanoua opakej” (Hech. 20:12).

¹³ Axkan amikaj kinchiua milagros. Pero ijkuak ixpoliui akin tiktlasojtlaj sapanoua techyolchikaua Biblia porque kijtoua oksepa kinyolitiskej akinmej yoixpolikej (Juan 5:28, 29). Eutico okiyolitijkej pero oksepa oixpoliuik porque okatka tlajtlakole (Rom. 6:23). Pero akinmej kinyolitiskej itech xochitlali ayakmo keman ixpoliuiskej. Noijki akinmej kinyolitiskej iluikak para matlanauatikan iuan Jesús amo keman ixpoliuiskej (1 Cor. 15:51-53). Ikinon akinmej yaskej iluikak uan akinmej mokauaskej nikan tlaltikpak kinyolchikaua tlen kijtoua Biblia (Juan 10:16).

14. ¿Tlen okinmilui Pablo tlayekankej tlen okatkaj Éfeso ijkuak okinmitak ompa Mileto?

¹⁴ Pablo uan iyolikniuan okiskej altepetl Troas uan oyajkej altepetl Asón, satepan oyajkej altepemej Mitilene, Quíos, Samos uan Mileto. Pablo okinekiaya san niman ajsiti Jerusalén para yetoskia “itech iluitl Pentecostés”. Ikinon otlejkok itech se barco tlen amo opanouaya Éfeso. Pero ye okinekiaya motlapouis inuan tlayekankej tlen okatkaj Éfeso ikinon okinmilui makinamikitij ompa Mileto (Hech. 20:13-17). Ijkuak tokniuan ompa oajsitoj, Pablo okinmilui: “Namejuan kuali nankimatij ken nimouika namouan desde ijkuak oniajsiko Asia. Ne amo nimoueyineki uan yoniktekichiuili toTeko ken se tlakeuali. Miak uelta yonichokak uan noijki onitlajyoui ijkuak judíos okinekiayaj nechmiktiskej. Pero ne onamechtlapoui nochi tlen namechpaleuis uan amitlaj onamechtlatili. Teixpan onamechmachti uan noijki ijkuak onitetlapoui kajkalpan. Judíos uan griegos onikinyekilui moneki mamoyolkopakan, makiueyichiuakan toTajtsin Dios uan makineltokakan toTeko Jesús” (Hech. 20:18-21).

15. ¿Ken tlapaleuia ijkuak titetlapouiaj kajkalpan?

¹⁵ Axkan tlatlamantli titetlapouiaj. Ijkon ken okichi Pablo, tejuan titetlapouiaj kanin katej miakej, itech ojtli, kanin moketsaj autobuses, kanin miakej panouaj uan tiankisko. Pero okachi titetlapouiaj kajkalpan. ¿Tleka ijkon  tikchiuaj? Ijkon tikchiuaj porque ijkuak titetlapouiaj kajkalpan uelis nochtin kikakiskej kuali tlajtoli. Non kiteititia toTajtsin Dios amo techikoita. Noijki tikinpaleuiaj ken moneki akinmej melauak kinekij kixmatiskej toTajtsin Dios. Ijkuak titetlapouiaj kajkalpan techpaleuia okachi matitlaneltokakan uan matitlaxikokan. Axkan miakej techixmatij melauak tikchiuaj ken Cristo porque teixpan titlamachtiaj uan noijki titetlapouiaj kajkalpan.

16, 17. ¿Ken okiteititi Pablo okatka yolchikauak uan ken uelis tikchiuaskej ijkon ken ye okichi?

¹⁶ Pablo okinmilui tlayekankej tlen okatkaj Éfeso amo okimatiaya tlen kipanoskia ijkuak mokopaskia Jerusalén, ikinon okijto: “Pero nonemilis amo nechtekipachoua. Ne san nikneki nikchiuas tlen moneki uan niktlamis tekitl tlen onechnauati toTeko Jesús. Ye onechnauati nochtin manikinmatilti kuali tlajtoli tlen kijtoua toTajtsin Dios kitetliokolia tlen kuali” (Hech. 20:24). Pablo okiteititi okatka yolchikauak porque maski okitlajyouiltiayaj uan omokokouaya, omochijchika kichiuas tlen toTajtsin Dios kineki.

¹⁷ Axkan tejuan noijki techpanoua miak tlamantli amo kuali. Sekimej tokniuan chantij kanin amo kinkauiliaj tekiuajkej matiktekichiuilikan Jehová uan kintlajyouiltiaj. Oksekimej tokniuan sapanoua mokokouaj noso amo kuali momachiliaj. Sekimej telpochmej uan ichpochmej kinchiualtiaj makichiuakan tlen amo kuali kanin momachtiaj. Maski titlajyouiaj tikteititiaj tiyolchikauakej ijkon ken okichi Pablo uan amikaj tikkauiliaj matechtsakuili ‘nochtin tikinmatiltiskej kuali tlajtoli’.

18. ¿Tleka amo okatka itlajtlakol Pablo tla ikaj ixpoliuiskia uan tlen omonekiaya kichiuaskej tlayekankej tlen okatkaj Éfeso?

¹⁸ Ijkuak omonechikojkej tlayekankej iuan Pablo ompa Éfeso, ye okinmilui xamo ayakmo oksepa kitaskiaj. Pablo okinmilui tlen omonekiaya kichiuaskiaj uan okinmilnamikti tlen ye okichi achto. Okijto: “Axkan xikmatikan amo notlajtlakol tla ikaj ixpoliuis, porque ne onikinmatilti nochi tlen kineki toTajtsin Dios”. Pero ¿ken uelis kichiuaskiaj ijkon ken okichi Pablo para amo yetoskia intlajtlakol tla ikaj ixpoliuiskia? Pablo okinmilui: “Ximomaluikan namejuan uan xikinmaluikan ichkatsitsiuan toTajtsin Dios. Espíritu santo onamechtlali xikmaluikan itlanechikol toTajtsin Dios ijkon ken kichiua se tlajpixki. Ye okinko ika ieso iKone” (Hech. 20:26-28). Noijki okinmilui sekimej tlen inuan monechikoskiaj yetoskiaj “ken tekuanimej”, porque tlamachtiskiaj tlen amo melauak uan kinekiskej kinkajkayauaskej tokniuan. Ikinon ¿tlen omonekiaya kichiuaskej tlayekankej? Pablo okinmilui omonekiaya ijsatoskej, satepan noijki okinmilui: “Xikilnamiktokan tlajka uan youak onamechilui tlen moneki nankichiuaskej. Ijkon onikchi eyi xiuitl uan amo onimosotla maski onichokaya” (Hech. 20:29-31).

19. ¿Tlen opanok itlamian achto siglo uan tlen opanok satepan?

 ¹⁹ Itlamian achto siglo yokatkaj akinmej okichiuayaj “ken tekuanimej” itech tlanechikol. Kanaj itech xiuitl 98, apóstol Juan okijkuilo: “Axkan yomonextijkej miakej tlen kixnamikij Cristo [...]. Yejuan touan okatkaj pero otechkajtejkej porque amo touan pouij. Yejuan touan mokauaskiaj tla touan pouiskiaj” (1 Juan 2:18, 19). Kanaj itech siglo eyi, sekimej tlen okixnamikiayaj Jehová omoueyinekiayaj uan omokuayejyekouayaj yejuan okachi oueyititokaj. Kanaj itech siglo naui, se tekiua romano tlen omotokayotiaya Constantino okitekauili mayeto non religión tlen san tlakajkayaua. Akinmej otlayekanayaj uan okixnamikiayaj Jehová opejkej tlamachtiaj “tlen amo melauak”. Yejuan okijtouayaj okichiuayaj ken Cristo pero amo melauak porque okichiuayaj incostumbres oksekimej uan amo okichiuayaj tlen tlamachtia Biblia. Axkan miakej religiones kichiuaj ijkon ken yiuejkika okichiuayaj religiones ika incostumbres uan san tlakajkayauaj.

20, 21. ¿Tlen okichi Pablo para kinpaleuis tokniuan uan ken uelis ijkon kichiuaskej tlayekankej?

²⁰ Pablo amo okichi ijkon ken akinmej okixnamikej Jehová uan okinkajkayajkej tokniuan para makinpaleuikan. Ye otekipanouaya para kipiaskia tlen ika mopanoltis uan amitlaj okintlajtlaniliaya tokniuan. Ikinon ijkuak ye okinpaleuiaya amo okichiaya makimakakan tomin. Pablo okinmilui tlayekankej tlen okatkaj Éfeso noijki ijkon makichiuakan ken ye okichiuaya. Ye okinmilui makinpaleuikan “akinmej amo chikauakej”. Noijki okinmilui: “Moneki xikilnamikikan tlen okijto toTeko Jesús: ‘Okachi paki akin itlaj kitemaka uan amo ijkuak itlaj kiselia’” (Hech. 20:35).

²¹ Axkan tlayekankej noijki mochijchikauaj kinpaleuiskej tokniuan ijkon ken okichi Pablo. Akinmej tlayekanaj itech religiones okachi kipiaj tomin porque kintlajtlaniliaj oksekimej makinmakakan. Pero akinmej techyekanaj kanin timonechikouaj amo ijkon kichiuaj. Yejuan kimatij toTajtsin Dios kineki matechmaluikan uan amo mamoueyinekikan. Amo uelis pouiskej itech ialtepe toTajtsin Dios akinmej moueyinekij uan tlaixnekij, porque tlajyouiskej tla ‘kitemouaj makinueyitlalikan’ (Prov. 25:27). Biblia kijtoua tla ikaj moueyineki “satepan kipinatiskej” (Prov. 11:2).

22. ¿Tleka tokniuan tlen okatkaj Éfeso okitlasojtlayaj Pablo?

²² Pablo okiteititi melauak okintlasojtlaya tokniuan uan yejuan noijki okitlasojtlakej. Ikinon ijkuak ye yiyaskia, “nochtin ochokakej, okinapalojkej Pablo uan okipijpitsojkej” (Hech. 20:37, 38). Axkan tikinpatioitaj uan tikintlasojtlaj tokniuan tlen kichiuaj ijkon ken Pablo okichi. Yejuan majxiliaj kinpaleuiskej oksekimej, kitemakaj tlen kipiaj uan kichiuaj miak tlamantli para kinmaluiskej tokniuan. Sapanoua techpaleuia tlen okichi Pablo. Ye amo otlakajkaya ijkuak okijto: “Amo notlajtlakol tla ikaj ixpoliuis” (Hech. 20:26).