¡TLEN okijto Salomón kiteititia tinochtin ijkon timomachiliaj! Amo miak xiuitl tiyoltokej. Ik non, miakej kitemoaj tlen techpaleuis okachi miak xiuitl ma yoltokan. Kijtoaj miak tlamantli tlen kiteititia ijkon kichiuaj.

Ma tikitakan tlen okichi se tekiua tlen omotokayotiaya Gilgamés uan ochantiaya Sumeria. Miakej okijkuilojkej tlen okichi. Itech amochtli Epopeya de Gilgamés sekimej okijkuilojkej nin tlakatl uejka okitemoto tlen uelis kipaleuiskia nochipa ma yolto. Pero amo keman okajsik.

Itech siglo naui achto itech xiuitl se, okatkaj sekimej tlakamej tlen ochantiayaj China uan okinmixmatiayaj ken alquimistas, yejuan okinekiayaj kiyektlaliskej se pajtli tlen kinpaleuiskia okachi miak xiuitl ma yoltokan. Okiyektlalijkej se pajtli tlen okitlalilijkej tepitsin mercurio uan arsénico. Sekimej tekiuajkej tlen ompa ochantiayaj okonikej uan oixpolikej. Yiuejkika ompa Europa sekimej alquimistas, okinekiayaj itlaj kichiuiliskej oro uan ijkon kikuaskiaj. Porque oro amo xaualoa uan omokuayejyekoayaj kinpaleuiskia okachi miak xiuitl ma yoltokan.

Yiuejkika kitemoaj tlen uelis kinpaleuis okachi miak xiuitl ma yoltokan uan axkan noijki ixtlamatkej kinekij kimatiskej tleka tikokoxkatij noso tiueuejtij. Ik non, momachtiaj ken kajki totlalnakayo uan kitaj ken tikinmokixtiaj totatajuan. Nochi tlen kichiuaj kiteititia tinochtin techpaktiskia ayakmo tikokoxkatiskej noso tiueuejtiskej uan ijkon ayakmo tiixpoliuiskej. Pero ¿tlen kiteititia nochi tlen yokitakej?

Ixtlamatkej tlen kitaj ken tekiti se célula tlen tikpiaj, yokijtojkej kanaj trescientos tlamantli tlen kiteititia tleka tikokoxkatij noso tiueuejtij uan tiixpoliuij. Amo yiuejkika ixtlamatkej okitemojkej tlen techpaleuis amo totoka ma tlajtlamikan tocélulas uan noijki incélulas yolkamej. Ik non, miakej tlen kipiaj tomin kinmakaj ixtlamatkej uan ijkon ma kitemokan tleka tiixpoliuij. ¿Tlen yokichijkej?

Kinekij kichiuaskej okachi ma tiyoltokan. Sekimej ixtlamatkej kijtoaj tikokoxkatij noso tiueuejtij porque itlaj kinpanoa telómeros tlen moajsij kanin tlamij cromosomas. Telómeros kinpaleuiaj células  amitlaj ma kinpano ijkuak moxeloaj pero tlajtlamij ijkuak ijkon panoa. Ik non, satepan células ayakmo moxeloaj uan peua tikokoxkatij noso tiueuejtij.

Elizabeth Blackburn tlen okitlanki premio Nobel 2009, ye uan akinmej iuan tekipanoaj, okitakej telómeros kipiaj itlaj tlen kinmijtlakoa, ik non, ijtlakauij células. Pero noijki okijtojkej maski telómeros amo ijtlakauiskiaj, amo kijtosneki okachi miak xiuitl tiyoltoskej.

Kinekij okachi ma tlapaleuikan células. Ayakmo kuali tekitij células ijkuak peua tlajtlamij uan ayakmo momiaktiliaj. Ik non, miakej peua pojposauij, sapanoa kualoj uan okseki tlamantli kinpanoa. Noijki amo yiuejkika sekimej ixtlamatkej tlen katej Francia, okinkixtilijkej seki células akinmej yikipiaj kanaj cien xiuitl uan okichijkej okachi ma tlapaleuikan. Jean-Marc Lemaître tlen kiyekana nin tekitl okijto, tlen okichijkej kiteititia “amo uelis tlajtlamiskej” células.

Amo nochtin ixtlamatkej kineltokaj pajtli tlen kichijchiuaj uelis kichiuas okachi miak xiuitl ma tiyoltokan. Itech siglo diecinueve opejki okachi kuali tikatej porque axkan technauatiaj ma tiyetokan tichipauakej, techiluiaj tlen tikchiuaskej uan ijkon amo techajsis se kokolistli uan yokichijchijkej miak pajtli tlen ika timopajtiaj. Sekimej ixtlamatkej tlen kitaj ken chijchitok totlalnakayo kijtoaj ayakmo tiyoltoskej miak xiuitl.

Yikipia kanaj tres mil quinientos xiuitl, Moisés tlen okinmijkuilo seki amochmej tlen pouij itech Biblia, okijto: “Tiyoltokej 70 xiuitl uan tla ok tikpiaj chikaualistli tikajxitiaj 80 xiuitl. Pero tikpiaj miak ouijkayotl uan timotekipachoaj; san totoka panotikisa xiuitl” (Salmo 90:10). Ixtlamatkej miak tlamantli kitemoaj ma techpaleui okachi miak xiuitl ma tiyoltokan pero san tiyoltokej ken okijto Moisés.

Sekimej ayotsitsintin yoltokej kanaj ciento cincuenta xiuitl uan noijki se kuauitl itoka cedro yoltok sapanoa miak xiuitl. Ik non, ijkuak tikitaj amo miak xiuitl tiyoltokej, timotlajtlaniaj: “¿Kox ipati ma tiyoltokan san kanaj setenta noso ochenta xiuitl?”.