AKE ngilichazele ukuthi kwakuhambe njani. Ngazalwa mhlaka 29 July 1929 njalo ngakhulela esigabeni esisesabelweni seBulacan elizweni lePhilippines. Abantu abanengi babezidubekela ngoba ezomnotho zazinzima ngalesosikhathi. Kanti njalo kwaba lempi ePhilippines, ibutho leJapan lahlasela ilizwe lethu. Kodwa impi le kayizange ifike lapho esasikhona ngoba indawo esasihlala kuyo yayikhatshana kakhulu. Indaba eziphathelane lempi sasizizwa ngokuxoxelwa ngoba sasingelawo amarediyo loba ama-TV futhi lamaphephandaba ayengatholakali.

Ngingowesibili ebantwaneni abangu-8 njalo kusukela ngileminyaka engu-8 ngangihlala logogo lokhulu abazala umama futhi babesonta iRoma. Ukhulu wayekuthanda ukuxoxa ngezokholo futhi wayejayele ukubuya lamabhuku akhuluma ngeBhayibhili ayewaphiwa ngabangane bakhe. Ngikhumbula ngelinye ilanga engitshengisa amabhukwana athile esiTagalog kanye leBhayibhili. Ngakholisa ukulibala iBhayibhili ikakhulu amaVangeli amane. Lokhu kwangifuqa ukuthi ngibe lesifiso sokulingisela isibonelo sikaJesu.​—Joh. 10:27.

Ngo-1945 impi yaphela njalo amabutho eJapan asuka ePhilippines. Ngalesosikhathi abazali bami bangicela ukuthi ngiphenduke ngekhaya. Yikho ngasuka kokhulu ngabuyela ngekhaya.

Ngo-December 1945 kwafika oFakazi bakaJehova ababevela e-Angat bezotshumayela esigabeni sangakithi. Ngekhaya kwafika omunye wabo owayesekhulile njalo waxoxa lathi ngalokho okutshiwo liBhayibhili ‘ngezinsuku zokucina.’ (2 Tim. 3:1-5) Ngemva kwalokho wasinxusa esifundweni seBhayibhili esenzelwa kwesinye isigaba esasiseduze. Mina ngahamba kodwa abazali bami abazange baye. Kwakulabantu abangaba ngu-20 kulowombuthano futhi abanye babebuza imibuzo yeBhayibhili.

Ngangingakuzwisisi ababekukhuluma yikho ngabona kungcono ukuthi ngizihambele. Kodwa ngingakasuki baqalisa ukuhlabela ingoma futhi yangithinta kwamancane. Ngemva kwengoma lomthandazo  sanxuswa ukuthi sizongena umhlangano e-Angat ngeSonto ezayo.

NgaleyoSonto ngabambisana indlela labanye sahamba umango ongamakhilomitha angu-8 saze sayafika emzini kaCruz lapho okwakungenelwa khona umhlangano. Kwangithokozisa ukubona abancane ababekhona phakathi kwabantu abangu-50 behlanganyela ezingxoxweni ezijulileyo zeBhayibhili. Ngelinye ilanga umzalwane owayesekhulile okwakuthiwa nguDamian Santos owayeliphayona wanginxusa ukuthi ngizolala emzini wakhe. Saxoxa ngeBhayibhili phose ubusuku bonke.

Ngalezonsuku abantu babesukumela phezulu nxa bangafunda iqiniso. Ngemva kokungena imihlangano okwamaviki athile abazalwane basibuza ukuthi siyafuna yini ukubhabhathizwa. Mina ngaphendula ngathi, “Ye, ngiyafuna.” Ngasengizimisele ukusebenzela uKhristu. (Kol. 3:24) Yikho sahamba emfuleni owawuseduze sabhabhathizwa sibabili mhlaka 15 February 1946.

Sesibhabhathiziwe sananzelela ukuthi kwakumele sitshumayele izindaba ezinhle njengoJesu. Lokhu akuzange kumthokozise ubaba njalo wathi kimi, “Umncane kakhulu wena ukuthi usungatshumayela lokubhabhathizwa kwakho akutsho ukuthi usungumtshumayeli.” Ngamchasisela ukuthi uNkulunkulu ufuna sitshumayele izindaba ezinhle zoMbuso. (Mat. 24:14) Ngaphinda ngamtshela lokuthi kumele ngigcwalise isifungo engisenze kuNkulunkulu. Yikho lapho ubaba angitshela khona amazwi engikhulume ngawo ekuqaliseni. Wayengafuni ukuthi ngitshumayele. Kodwa mina ngazimisela ukusuka ngekhaya ukuze ngenze okunengi enkonzweni.

Umfowethu uCruz lemuli yakhe bangicela ukuthi ngizohlala labo e-Angat. Basikhuthaza mina lendodakazi yabo encane okuthiwa nguNora ukuthi singene enkonzweni yesikhathi sonke. Ngakho mina loNora saqalisa ukuphayona mhlaka 1 November 1947. UNora wayaphayona kwelinye idolobho kodwa mina ngaqhubeka ngitshumayela e-Angat.

Ngathi sengileminyaka emithathu ngiphayona e-Angat savakatshelwa ngumfowethu u-Earl Stewart owayevela egatsheni. Wafika wakhuluma inkulumo njalo kwakulabantu abangu-500 kulowomhlangano. Wayikhuluma ngesiNgisi inkulumo yakhe futhi ngemva kwalokho ngayifinqa ngesiTagalog. Angizange ngifunde okuyangaphi kodwa ngangisizwisisa isiNgisi ngoba ababalisi babesebenzisa sona esikolo. Okunye okwangincedayo yikubala amabhuku ethu ngolimi lwesiNgisi ngoba ayemalutshwane amabhuku ayetholakala ngesiTagalog. Lokhu kwangisiza ukuthi ngenelise ukutolika izinkulumo ezazisenziwa ngolimi lwesiNgisi.

Ngemva kwenkulumo yakhe umfowethu uStewart wenza isaziso sokuthi kwakufuneka umzalwane oyedwa loba ababili eBhetheli. Abazalwane laba kwakufanele bayephathisa emisebenzini etshiyeneyo ngoba abanali babeye emhlanganweni omkhulu owawuseNew York e-U.S.A., ngo-1950. Lami ngabizwa njalo ngasuka endaweni engangiyijayele ngalubhekisa eBhetheli ukuze ngiyencedisa.

Ngaqalisa ukusebenza eBhetheli mhlaka 19 June 1950. Ngalesosikhathi iwofisi yegatsha yayisesakhiweni esikhulu esasigugile futhi esasigonjolozelwe yizihlahla ezinkulu. Isakhiwo lesi sasiphakathi kweyadi engama-ekha amabili lengxenye. Kwakulabazalwane abanengi abangatshadanga ababesebenza lapho. Ekuseni ngangisebenza ekhitshini kuthi ngabo-9 ngiye ayina impahla kuhlangothi lokuwatsha. Emini lakho ngangisenza okufananayo. Langesikhathi abanali sebephendukile emhlanganweni ngaqhubeka ngisebenza eBhetheli. Ngangisenza yonke imisebenzi engangiyinikwa, ngangilungisa amabhuku ayesiya emabandleni, ngibhala ama-oda amabhuku futhi ngasebenza lasewofisini yokwamukela izivakatshi lamafoni.

Ngo-1952 mina labanye abazalwane abayisithupha bePhilippines sabizwa eSikolo seGiliyadi ukuthi sizongena ikilasi yesi-20. E-United States kwakutshiyene kakhulu lalapho engangikhulele khona ngoba izinto ezinengi ngangiqala ukuzibona.

Ngokwesibonelo kwakumele sifunde ukusebenzisa izinto esasingazijayelanga. Umumo womkhathi lawo wawutshiyene kakhulu lalapho engangivela khona. Ngelinye ilanga ngathi ngiphuma endlini  ekuseni ngathola kumhlophe nke phansi. Ngazithela phezulu nganyathela ngingazi ukuthi kwakungungqwaqwane oqanda mo!

Ngacina ngilujayela untshintsho lolu ngoba ngangikholisa ukuba seSikolo seGiliyadi. Abazalwane babesifundisa ngendlela ethinta inhliziyo. Safunda ukugebha sijule nxa sibala iBhayibhili futhi ukuqeqetshwa lokhu kwangisiza ukuthi ngiqinise ubuhlobo bami loJehova.

Sesiqedile isikolo ngathunyelwa eBronx, eNew York City ukuze ngiyekuba liphayona eliqakathekileyo. Yikho ngo-July 1953 ngenelisa ukungena umhlangano omkhulu owenzelwa edolobheni leli. Ngemva komhlangano lo ngabuyela ePhilippines.

Abazalwane egatsheni bangitshela bathi: “Khathesi usuzahambela amabandla.” Lokhu kwanginika ithuba lokuthi ngilingisele uKhristu owayehamba emadolobheni akhatshana ukuze asize izimvu zikaJehova. (1 Phet. 2:21) Ngahambela isiqinti esasigoqela izingxenye ezithile zesihlenge esikhulu sePhilippines esibizwa ngokuthi yiLuzon. Izingxenye zakhona yilezi: IBulacan, iNueva Ecija, iTarlac kanye leZambales. Amanye amadolobho engangiwahambela ayengale kwezintaba ezinkulu futhi uhlupho yikuthi ayengekho amabhasi loba isitimela esasifika khona. Yikho ngangicela abatshayeli bamaroli athwala izigodo ukuthi bayengifikisa ezindaweni lezo. Babengigadisa sibili lanxa ngangihamba nzima ngihlezi phezu kwezigodo.

Amabandla amanengi esiqintini lesi ayemancane futhi esanda kubunjwa. Abazalwane emabandleni la babebonga kakhulu nxa ngingabancedisa ukuthi bahlele kuhle imihlangano yabo kanye lomsebenzi wokutshumayela.

Ngokuhamba kwesikhathi ngantshintshwa isiqinti ngahambela izindawo ezisesabelweni seBicol. Isiqinti leso sasilamaqembu amanengi sibili ngoba kwakulamaphayona aqakathekileyo ayetshumayela ezindaweni ezazingelaboFakazi. Komunye umuzi isambuzi ababelaso kwakuligodi elalifakwe izigodo ezimbili phezulu. Ngathi ngingena esambuzini leso nganyathela izigodo ngawela phakathi. Kwangithatha isikhathi eside ukugeza ukuze ngilungele ukudla kwekuseni.

Ngesikhathi ngihambela isiqinti lesi ngaqalisa ukucabanga ngoNora owayeselesikhathi ephayona eBulacan. Kodwa ngalesosikhathi wayeseliphayona eliqakathekileyo eDumaguete City. Ngakho ngamvakatshela futhi kusukela lapho sasesihlala sibhalelana izincwadi saze satshada ngo-1956. Ngemva komtshado sahambela ibandla elalisesihlengeni esibizwa ngokuthi yiRapu Rapu. Kwakunzima ukufika ebandleni leli ngoba kwakumele siqanse izintaba futhi sihambe umango omude ngenyawo. Lanxa kunjalo mina lomkami sasikholisa ukuhambela abazalwane ezindaweni ezikhatshana.

Sathi sesileminyaka emine sihambela sabizwa ukuthi sizosebenza eBhetheli. Saqalisa ukusebenza khona ngo-January 1960 kuze kube lamuhla. Kunengi engikufundileyo okweminyaka yonke le ikakhulu kubazalwane abakade bekhokhela egatsheni. UNora laye ubelokhu esenza imisebenzi etshiyeneyo eBhetheli selokhu safika lapha.

Ukuba seBhetheli kungisize ngabona indlela umsebenzi obulokhu uthuthuka ngayo ePhilippines. Ngathi ngifika ngo-1950 kwakulabamemezeli abangu-10 000 elizweni lonke. Khathesi sekulabamemezeli abedlula 200 000 futhi abanye babo basebenza eBhetheli ukuze basekele umsebenzi woMbuso oqakatheke kakhulu.

Njengoba umsebenzi wawulokhu usanda iBhetheli yacina isibancane. Ngakho iQula Elibusayo lasicela ukuthi sidinge indawo enkulu ukuze kuqheliswe izakhiwo zethu. Mina lomzalwane owayekhokhela kuhlangothi lokudinda sangena indlu ngayinye sibuza ukuthi ukhona yini ongabe efuna ukuthengisa indawo yakhe. Omakhelwane abanengi kuleyondawo babengamaTshayina futhi asizange siyithole indawo ethengiswayo. Enye indoda yasitshela yathi: “AmaTshayina kawathengisi, ayathenga.”

Ngelinye ilanga silibele enye indoda yasibuza ukuthi silokhu siyifuna yini indawo ngoba yayisizathuthela e-United States. Savumela phezulu futhi ngemva kwalokho kwenzakala into eyasimangalisayo. Omunye umakhelwane laye wacabanga ukuthengisa eyakhe indawo njalo wakhuthaza labanye ukuthi benze njalo. Sayithenga indawo leyo saze sathenga lendawo yendoda leyana eyayisitshele ukuthi amaTshayina kawathengisi. Ngesikhathi esincane nje sasesithole indawo enkulu yokuqhelisa igatsha lethu. Angithandabuzi ukuthi uJehova wayefuna kwenzakale ngaleyondlela.

Ngo-1950 yimi engangimncane kulabo bonke eBhetheli. Kodwa khathesi mina lomkami sibadala kulabo bonke. Angizisoli ukuthi ngakhetha ukulandela uKhristu loba ngaphi lapho afuna ngiyekhona. Lanxa abazali bami bangixotsha ngekhaya, uJehova ungifake phakathi kwabafowethu labodadewethu abanengi abangithandayo. Angithandabuzi lakancane ukuthi uJehova usinika konke esikudingayo kungelani lokuthi senza msebenzi bani enhlanganisweni yakhe. Mina lomkami siyambonga kakhulu uJehova ngakho konke asenzele khona. Sikhuthaza labanye ukuthi bamlinge uJehova ukuze babone ukuthi muhle kangakanani!​—Mal. 3:10.

UJesu wanxusa umthelisi owayethiwa nguLevi (uMathewu) wathi: “Ngilandela.” Ngakho umthelisi “watshiya konke wamlandela.” (Luk. 5:27, 28) Okweminyaka yonke le kukanengi ngithola ithuba lokwenza lokhu futhi ngikhuthaza labanye ukuthi benze okufananayo ukuze bathole izibusiso ezinengi.