सिरेल लुकारिस—बाइबल मूल्यवान्‌ ठान्‍ने पुरुष

सन्‌ १६३८ को गृष्म ऋतु थियो। ओटोम्यान साम्राज्यको राजधानी कन्स्टान्टिनोपोल (अहिलेको इस्तानबुल) नजिकैको मार्मरा समुद्रमा लास तैरिरहेको देखेर मछुवाहरू झस्किए। नजिकै गएर नियाल्दा, घाँटी अँठ्याइएर मारिएको त्यो लास कन्स्टान्टिनोपोलका कुलपति अर्थात्‌ अर्थोडक्स चर्चका प्रमुखको पो रहेछ भनी थाह पाउँदा तिनीहरू स्तब्ध भए। यसरी १७ औं शताब्दीका मुख्य धार्मिक पात्र, सिरेल लुकारिसको दुःखद अन्त भयो।

लुकारिसले आफ्नो सपना साकार भएको अर्थात्‌ मसीही युनानी धर्मशास्त्रलाई बोलीचालीको युनानी भाषामा अनुवाद गरेर विमोचित भएको हेर्न पाएनन्‌। लुकारिसको अर्को सपना त झन्‌ कहिल्यै साकार भएन। त्यो थियो, अर्थोडक्स चर्चले “सुसमाचार प्रचार गर्ने सरलता” पुनः अंगालेको सपना। तिनी को थिए? यस्ता प्रयासहरू गर्दा तिनले कस्ता अवरोधहरू सामना गर्नुपऱ्‍यो?

शिक्षाको अभाव देखेर स्तब्ध

सन्‌ १५७२ मा भेनिसअधीनस्थ कन्डियास्थित (हाल इराक्लिओन) क्रेटमा सिरेल लुकारिसको जन्म भएको थियो। प्रतिभाशाली भएकाले तिनले इटालीको भेनिस र पाज्वमा अध्ययन गरे अनि स्वदेश तथा विदेशको विस्तृत भ्रमण गरे। चर्चभित्रको गुटबन्दीदेखि विरक्‍त भए अनि क्याल्भीनवादको प्रभावमा युरोपमा भइरहेका सुधारवादी गतिविधिप्रति आकर्षित भई तिनी जेनेभा गएका पनि हुनसक्छन्‌।

पोल्याण्ड भ्रमणको दौडान लुकारिसले अशिक्षाका कारण अर्थोडक्स चर्चका सदस्यहरू अर्थात्‌ पादरी तथा जनसाधारणहरू सबैको दयनीय आध्यात्मिक अवस्था देखे। अलेक्सजान्ड्रिया र कन्स्टान्टिनोपोल फर्केपछि त्यहाँका केही चर्चहरूबाट धर्मशास्त्र पढ्‌ने मञ्चसमेत हटाएको देख्दा तिनी झस्किए!

सन्‌ १६०२ मा लुकारिस अलेक्सजान्ड्रिया गए अनि आफ्नो नातेदार कुलपति मीलीटीअसको उत्तराधिकारी भएर तिनको ओहदामा नियुक्‍त भए। तब तिनले युरोपका सुधारवादी विचारधारा भएका धर्मविद्‌हरूसित पत्राचार गर्न थाले। तिनले एउटा पत्रमा अर्थोडक्स चर्चले थुप्रै गलत प्रथाहरू मानिरहेको कुरा उल्लेख गरे। अन्य पत्रहरूमा चाहिं तिनले चर्चले अन्धविश्‍वासहरूको ठाउँमा “सुसमाचार प्रचार गर्ने सरलता” अंगाल्नुपर्ने र धर्मशास्त्रलाई मात्र आधिकारिक स्रोत मान्‍नुपर्ने आवश्‍यकतामा जोड दिए।

चर्चका फादरहरूको आध्यात्मिक  अख्तियारलाई येशू र प्रेरितहरूका वचनलाई जत्तिकै आदर गरेको देख्दा पनि लुकारिस खंग्रंग भए। तिनले लेखे: “मानिसहरूले मानव परम्पराहरू धर्मशास्त्र जत्तिकै महत्त्वपूर्ण छन्‌ भनेको म अझै सुनिरहन सक्दिनँ।” (मत्ती १५:६) तिनको विचारमा मूर्तिपूजा एकदमै खतरनाक हो भनेर पनि तिनले उल्लेख गरे। “सन्तहरू” मार्फत परमेश्‍वरलाई पुकार्नु भनेको मध्यस्थ अर्थात्‌ येशूको अपमान गर्नु हो भनी तिनले बताए।—१ तिमोथी २:५.

कुलपतिको सिंहासन बिक्रीमा

लुकारिसका यस्ता विचारहरूलगायत रोमन क्याथोलिक चर्चप्रतिको तिनको घृणाले गर्दा तिनी जेसुइट र क्याथोलिकहरूसित मिल्न चाहने अर्थोडक्स चर्चका सदस्यहरूको आँखाको कसिंगर भए र तिनलाई सताउन थाले। यस्तो विरोधको बावजूद १६२० मा लुकारिस कन्स्टान्टिनोपोलको कुलपति निर्वाचित भए। त्यतिखेर अर्थोडक्स चर्चको कुलपतिको कार्यालय ओटोम्यान साम्राज्यको अधीनमा थियो। घूस दियो भने ओटोम्यान सरकारले सजिलै एउटा कुलपतिलाई अपदस्थ गरेर अर्को कुलपति नियुक्‍त गर्ने गर्थ्यो।

लुकारिसका शत्रुहरू, विशेष गरी जेसुइट र पोपको सशक्‍त तथा भयानक कंग्रिगासिओ दे प्रोपागान्डा फीदे-ले (विश्‍वास बढाउने मण्डली) तिनको निन्दा गर्नुका साथै तिनी विरुद्ध षड्यन्त्र रचिरहे। “यो लक्ष्य हासिल गर्न जेसुइटले हर तरिका अपनाए। अर्थात्‌ छलकपट गरे, झूट बोले, खुसामद गरे अनि घूससमेत दिए। त्यसो गर्नु [ओटोम्यान] राजनीतिज्ञहरूको निगाह पाउने सबैभन्दा प्रभावशाली हतियार थियो” भनी केइरीलस लुकारिस पुस्तक उल्लेख गर्छ। फलतः, १६२२ मा लुकारिसलाई देशनिकाला गरी रड्‌स टापुमा पठाइयो अनि आमास्याका ग्रेगोरीले २०,००० चाँदीका सिक्काहरूमा तिनको ओहदा किन्‍ने निधो गरे। तर ग्रेगोरीले कबुल गरेको रकम बुझाउन नसक्दा एड्रीनोपोलका आन्थिमसले त्यो ओहदा किने। तर तिनले पछि राजीनामा दिनुपऱ्‍यो। छक्कलाग्दो कुरा त के भयो भने, त्यसपछि लुकारिस फेरि कुलपतिको सिंहासनमा बसालिए।

लुकारिसले यो नयाँ सुअवसरलाई बाइबल अनुवाद र धर्मविज्ञानसम्बन्धी पर्चाहरू प्रकाशित गरेर अर्थोडक्स पादरी तथा जनसाधारणलाई शिक्षा दिने काममा प्रयोग गर्ने संकल्प गरे। यसका लागि तिनले अंग्रेज राजदूतको संरक्षणमा कन्स्टान्टिनोपोलमा छापाखाना ल्याउने प्रबन्ध मिलाए। तर जून १६२७ मा छापाखाना ल्याइएपछि लुकारिसका शत्रुहरूले राजनैतिक क्रियाकलापका लागि छापाखाना प्रयोग गर्दैछन्‌ भन्‍ने आरोप लगाएर छापाखाना भत्काई दिए। फलतः लुकारिसले जेनेभाका छापाखानाहरूको सहायता लिनुपऱ्‍यो।

मसीही धर्मशास्त्रको अनुवाद

बाइबल र मानिसहरूलाई शिक्षा दिनसक्ने यसको शक्‍तिलाई लुकारिस गहिरो आदर गर्थे। तसर्थ, यो वचन जनसाधारणले पाउन सक्नुपर्छ भन्‍ने तिनको इच्छा झनै तीव्र भएर गयो। परमेश्‍वरद्वारा प्रेरित मौलिक युनानी बाइबलका पाण्डुलिपि जनसाधारणले बुझ्नसक्दैनन्‌ भनी तिनले महसुस गरे। अतः लुकारिसले सबैभन्दा पहिला तयार गर्न लगाएको काम थियो, मसीही युनानी धर्मशास्त्रलाई तत्कालीन युनानी भाषामा अनुवाद गर्नु। मार्च १६२९ मा विद्वान्‌ भिक्षु म्याक्सिमस कलीपोलिटिसले यो काम सुरु गरे। पाठकहरूका लागि शास्त्रपद जतिसुकै अस्पष्ट भए तापनि धर्मशास्त्र अनुवाद गर्नु अमर्यादित कार्य हो भनेर थुप्रै अर्थोडक्सहरूले विरोध गरे। तिनीहरूलाई शान्त गराउन लुकारिसले दुई चारवटा टिप्पणीहरू मात्र थपेर एक पंक्‍तिमा मौलिक शास्त्रपद र अर्कोतिर आधुनिक अनुवाद तयार पार्न लगाए। पाण्डुलिपि तयार गर्ने बित्तिकै कलीपोलिटिसको मृत्यु भएकोले लुकारिस आफैले त्रुटिहरू सुधारे। सन्‌ १६३८ मा लुकारिसको मृत्यु भएको केही समयपछि उक्‍त अनुवाद प्रकाशित भयो।

लुकारिसले निकै सावधानी अपनाएको भए तापनि थुप्रै विशपहरूले उक्‍त अनुवाद अस्वीकार गरे। परमेश्‍वरको वचनप्रति लुकारिसको प्रेम उक्‍त बाइबल अनुवादको प्रस्तावनाबाट प्रस्ट हुन्छ। मानिसहरूको बोलीचालीमा तयार गरिएको धर्मशास्त्र “हामीलाई स्वर्गबाट दिइएको मीठो सन्देश” हो भनी तिनले लेखे। तिनले मानिसहरूलाई “[बाइबलका] सबै विषयहरू जान्‍ने र त्यससित परिचित हुने” सल्लाह दिनुका साथै “ईश्‍वरीय र पवित्र सुसमाचारको पुस्तकबाहेक . . . विश्‍वासबारे सही कुरा सिक्ने” अन्य कुनै तरिका छैन भनेर पनि बताए।—फिलिप्पी १:९, १०.

लुकारिसले बाइबल अध्ययन गर्नुहुन्‍न भन्‍नेहरूका साथसाथै मौलिक शास्त्रपद अनुवाद गर्नुहुँदैन भन्‍नेहरूको घोर भर्त्सना गरे। “हामीले नबुझिकन बोल्यौं वा पढ्यौं भनेता, हावामा बोलेको जस्तै हो।” (१ कोरिन्थी १४:७-९ तुलना गर्नुहोस्‌।) प्रस्तावनाको अन्तमा तिनले यस्तो लेखे: “तपाईंको आफ्नै भाषामा यो  ईश्‍वरीय र पवित्र सुसमाचारको पुस्तक पढ्‌नुहुँदा पढेको कुराबाट फाइदा उठाउनुहोस्‌ . . . र परमेश्‍वरले तपाईंलाई असल मार्गतर्फ डोऱ्‍याऊन्‌।”—हितोपदेश ४:१८.

कन्फेशन अफ फेथ

उक्‍त बाइबल अनुवाद गरी सकेपछि लुकारिसले अर्को बहादुरी कदम चाले। तिनले १६२९ मा जेनेभामा कन्फेशन अफ फेथ नामक पुस्तक प्रकाशित गरे। यस पुस्तकमा विश्‍वासबारे तिनका व्यक्‍तिगत भनाइहरू थिए र त्यसलाई अर्थोडक्स चर्चले ग्रहण गर्ला भनी तिनले आशा गरेका थिए। अर्थोडक्स चर्च पुस्तकअनुसार, कन्फेशन-ले “अर्थोडक्स चर्चको पूजाहारीगिरीको सिद्धान्त र विधिपूर्वक लिइने सबै प्रकारका पवित्र सिद्धान्तलाई रद्द गर्नुका साथै प्रतिमाको सम्मान गर्नुहुन्‍न अनि सन्तहरूलाई मूर्तिको रूपमा पुकार्नु हुँदैन भनेर निन्दा गऱ्‍यो।”

कन्फेशन-मा १८ वटा लेखहरू छन्‌। यसको दोस्रो लेखले धर्मशास्त्र परमेश्‍वरद्वारा प्रेरित भएको हो र यसको अख्तियार चर्चको भन्दा उच्च छ भनी जोड दिन्छ। उक्‍त लेख यसो भन्छ: “पवित्र धर्मशास्त्र परमेश्‍वरले दिनुभएको हो भनी हामी विश्‍वास गर्छौं . . . चर्चको भन्दा पवित्र धर्मशास्त्रको अख्तियार उच्च छ भनी हामी विश्‍वास गर्छौं। मानिसद्वारा सिकाइनु र पवित्र आत्माद्वारा सिकाइनुमा आकास जमिनको फरक छ।”—२ तिमोथी ३:१६.

आठौं र दसौं लेखले येशू एक मात्र मध्यस्थ, प्रधान पूजाहारी र मण्डलीको शिर हुनुहुन्छ भनी बताउँछ। लुकारिसले लेखे: “हाम्रो प्रभु येशू ख्रीष्ट उहाँको पिताको दाहिने हातमा बस्नुभएको छ अनि साँचो र वैध प्रधान पूजाहारी तथा मध्यस्थको रूपमा हाम्रोलागि पितासित निवेदन गर्नुहुन्छ।”—मत्ती २३:१०.

झूटोलाई साँचो ठानेर चर्च बहकिनसक्छ तर विश्‍वासी सेवकहरूको अथक परिश्रमद्वारा पवित्र आत्माले चर्चलाई जोगाउनसक्छ भनी १२ औं लेखले प्रस्ट पार्छ। अठारौं लेखमा लुकारिसले पापमोचनस्थल काल्पनिक कुरा मात्र हो भनेका छन्‌: “स्पष्ट छ, हामीले पापमोचनस्थलको काल्पनिक कुरा स्वीकार्नुहुँदैन।”

कन्फेशन-को परिशिष्टमा थुप्रै प्रश्‍नोत्तरहरू छन्‌। परिशिष्टमा लुकारिस सर्वप्रथम हरेक विश्‍वासीहरूले  धर्मशास्त्र पढ्‌नुपर्छ अनि मसीहीहरूले परमेश्‍वरको वचन नपढ्‌नु हानिकारक हो भनी जोड दिन्छन्‌। त्यसपछि तिनी अप्रमाणित पुस्तकहरू पटक्कै पढ्‌नु हुँदैन, भन्छन्‌।—प्रकाश २२:१८, १९.

चौथो प्रश्‍नले सोध्छ: “प्रतिमाहरूबारे हामीले कस्तो विचार राख्नुपर्छ?” लुकारिस जवाफ दिन्छन्‌: “हामीलाई ईश्‍वरीय र पवित्र धर्मशास्त्रले यो कुरा प्रस्टै सिकाएको छ, ‘आफ्नो निम्ति खोपेर कुनै किसिमको मूर्ति नबनाउनू, औ माथि आकाश अथवा तल पृथ्वी र पृथ्वीमनि पानीमा भएको कुनै आकारको प्रतिमूर्ति नबनाउनू। तँ तिनीहरूका सामने ननिउरनू, तिनीहरूको पूजा नगर्नू। [प्रस्थान २०:४, ५]’ किनकि हामीले सृष्टिलाई होइन तर स्वर्ग अनि पृथ्वीको एक मात्र सृष्टिकर्ता र रचयिताको उपासना गर्नुपर्छ। उहाँको मात्र आदर गर्नुपर्छ . . . धर्मशास्त्रमा . . . [प्रतिमाहरूको] उपासना र सेवा गर्न निषेध गरिएकोले हामीले त्यसलाई त्याग्नुपर्छ, ताकि रचयिताको नभई रंग, कला तथा सृष्टिहरूको उपासना गर्न नपुगौं।”—प्रेरित १७:२९.

आफू बाँचिरहेको आध्यात्मिक अन्धकारको युगमा लुकारिसले सबै गल्तीहरू पूर्णतया बुझ्न सकेनन्‌। a तैपनि, चर्चको शिक्षाको आधिकारिक स्रोत बाइबल होओस्‌ र मानिसहरूलाई बाइबलको शिक्षा सिकाउन सकियोस्‌ भनेर तिनले सराहनीय प्रयासहरू गरे।

कन्फेशन विमोचन हुने बित्तिकै लुकारिसमाथि विरोधको अर्को तुफान मच्चियो। सन्‌ १६३३ मा बिरिया महानगरका (अहिलेको एलेपो) सिरेल कोन्टरीले ओटोम्यानसित कुलपतिको सिंहासनको सौदा गर्ने प्रयास गरे। तिनी लुकारिसका शत्रु थिए र तिनीसित जेसुइटको समर्थन पनि थियो। तर कोन्टरीले पैसा तिर्न नसक्दा उक्‍त योजना विफल भयो। लुकारिस आफ्नो ओहदामै रहिरहे। अर्को वर्ष थिस्सलोनिकाको एथेनासियसले कुलपतिको ओहदाको लागि ६०,००० चाँदीका सिक्काहरू तिरे। लुकारिसलाई पुनः कुलपतिको सिंहासनबाट हटाइयो। तर महिना दिन नबित्दै तिनलाई बोलाएर फेरि कुलपति नियुक्‍त गरियो। त्यतिञ्जेल कोन्टरीले ५०,००० चाँदीका सिक्काहरू जम्मा गरिसकेका थिए। तसर्थ, यसपटक लुकारिसलाई देशनिकाला गरेर रड्‌स पठाइयो। तर तिनका साथीहरूले छ महिनापछि तिनलाई फेरि कुलपतिको सिंहासनमा पुनर्स्थापित गरे।

तथापि, १६३८ मा जेसुइट र तिनीहरूका अर्थोडक्स सहयोगीहरूले लुकारिसलाई ओटोम्यान साम्राज्य विरुद्ध राजद्रोहको आरोप लगाए। तब सुलतानले तिनलाई मृत्युदण्ड दिने आदेश दिए। लुकारिसलाई पक्रिइयो अनि जुलाई २७, १६३८ मा तिनलाई देशनिकाला गरेजस्तै गरी सानो डुंगामा हालियो। डुंगा समुद्रमा पुगेपछि तिनको घाँटी अँठ्याएर हत्या गरियो। तिनको लास किनार छेउमा गाडियो र पछि बाहिर निकालेर समुद्रमा फालियो। तिनको लास मछुवाहरूले फेला पारे अनि पछि तिनका साथीहरूले गाडे।

हाम्रोलागि पाठ

एक शास्त्रविद्‌ भन्छन्‌, “[लुकारिसको] एउटा प्रमुख लक्ष्य, पादरी तथा बगालको शैक्षिक स्तर उकास्नु थियो। किनकि १६ औं र १७ औं शताब्दीको प्रारम्भतिर शिक्षाको स्तर असाध्यै खस्किसकेको थियो।” लुकारिसले अनेकन्‌ अवरोधहरूको सामना गरे। तिनलाई कुलपतिको सिंहासनबाट पाँचपल्ट हटाइयो। तिनको मृत्युको ३४ वर्षपछि यरूशलेममा भएको धर्मसभाले तिनका विश्‍वासहरू विधर्मी हुन्‌ भनी निन्दा गऱ्‍यो। धर्मशास्त्र “सबैले होइन तर उपयुक्‍त अनुसन्धान गरेर पवित्र आत्माका गहिरा कुराहरू नियाल्ने व्यक्‍तिहरूले मात्र पढ्‌नुपर्छ” अर्थात्‌ शिक्षित भनौंदा पादरीहरूले मात्र पढ्‌नुपर्छ भनेर घोषणा गरियो।

यसरी फेरि एकपल्ट चर्च प्रमुखहरूले आफ्नो बगाललाई परमेश्‍वरको वचन प्राप्त गर्नबाट बञ्चित गरे। तिनीहरूका केही गैरबाइबलीय विश्‍वासहरू झूटा हुन्‌ भन्‍ने आवाजलाई तिनीहरूले हिंसात्मक तरिकामा दबाए। तिनीहरू धार्मिक स्वतन्त्रता र सत्यका घोर शत्रु साबित भए। दुःखको कुरा, हाम्रो समयमा पनि थुप्रै तरिकामा यस्तो मनोवृत्ति यथावतै छ। यो, विचार र अभिव्यक्‍ति व्यक्‍त गर्ने स्वतन्त्रताको बाटोमा पादरीद्वारा समर्थन प्राप्त विरोधहरू खडा हुँदा के हुन्छ भन्‍ने गम्भीर सम्झौटा हो।

[फुटनोट]

[पृष्ठ २९-मा भएको ठूलो अक्षरको क्याप्सन]

चर्चको शिक्षाको आधिकारिक स्रोत बाइबल होओस्‌ र मानिसहरूलाई बाइबलको शिक्षा सिकाउन सकियोस्‌ भनेर लुकारिसले सराहनीय प्रयासहरू गरे

[पृष्ठ २८-मा भएको पेटी/चित्र]

लुकारिस र कोडेक्स अलेक्सजान्ड्रिनस

बेलाइती पुस्तकालयमा भएको एउटा रत्न, कोडेक्स अलेक्सजान्ड्रिया अर्थात्‌ सा.यु. पाँचौं शताब्दीतिरको बाइबलको पाण्डुलिपि हो। जसका सम्भवत ८२० वटा मौलिक पत्ताहरूमध्ये ७७३ वटा पत्ताहरू सुरक्षित छन्‌।

लुकारिस, अलेक्सजान्ड्रियाको कुलपति हुँदा तिनीसित थुप्रै पुस्तकहरू थिए। कन्स्टान्टिनोपोलको कुलपति भएपछि तिनले कोडेक्स अलेक्सजान्ड्रिनस आफूसँगै लगे। तिनले १६२४ मा उक्‍त कोडेक्स अंग्रेज राजा जेम्स प्रथमलाई उपहारस्वरूप दिन टर्कीका लागि बेलाइती राजदूतलाई दिए। तीन वर्षपछि तिनको उत्तराधिकारी चार्ल्स प्रथमलाई उक्‍त कोडेक्स हस्तान्तरण गरियो।

सन्‌ १७५७ मा राजाको शाही पुस्तकालय बेलाइतलाई सुम्पियो र हाल उक्‍त उत्कृष्ट कोडेक्स नयाँ बेलाइती पुस्तकालयको जन रीट्‌बाल्ट ग्यालरीमा प्रदर्शनीको लागि राखिएको छ।

[स्रोत]

Gewerbehalle, Vol. 10

From The Codex Alexandrinus in Reduced Photographic Facsimile, 1909

[पृष्ठ २६-मा भएको चित्रको स्रोत]

Bib. Publ. Univ. de Genève