1-2. Etokolo lini lya simana Aajuda mboka ya li muBabilonia ya li ye na okuninga? (Esra 1:2-4)

 OMUKWANIILWA Kores okwa li a gandja elombwelo. Aajuda mbono ya li ya kala oonkwatwa muBabilonia uule womimvo 70, oya li ya manguluka okushuna kevi lyawo, Israeli. (Lesha Esra 1:2-4.) Jehova oye owala a li ta vulu okugwanitha po oshinima shoka. Omolwashike tatu vulu okutya ngawo? Babilonia osha li shi shiwikile kutya ihashi etha nando oonkwatwa dhasho. (Jes. 14:4, 17) Ihe Babilonia osha li sha sindika, nomukwaniilwa gwasho omupe okwa li a lombwele Aajuda kutya otaya vulu okuza mo moshilongo shoka. Omolwelombwelo ndyoka, Omujuda kehe, unene tuu omitse dhomagumbo, odha li dhi na okuninga etokolo kutya otadhi zi mo muBabilonia nenge otadhi kala mo. Etokolo ndyoka otashi vulika kaalya li epu okuninga. Omolwashike kaalya li epu?

² Aajuda oyendji otashi vulika ya li ya kulupa noonkondo nokweenda oshinano shoka oshile. Shimwe ishewe, Babilonia omo mwa li maandjawo, nokapwa li we oshilongo shilwe ya li ya kala mo. Kuyo, Israeli olya li evi lyoohekulululwa. Onkee otashi vulika ya li ye shi mono oshidhigu okuthiga po omagumbo gawo omawanawa nenge oongeshefa dhawo noku ka kala mevi ndyoka kaaye shi.

3. Jehova okwa li ta ka yambeka ngiini Aajuda mboka ya li taya ka shuna kuIsraeli?

³ Aajuda mboka aadhiginini oya li ye shi kutya omayambeko ngoka taya ka mona ngele oya shuna kuIsraeli, oge vule omaiyambo ngoka ye na okuninga. Eyambeko enene ndyoka ya li taya ka mona olyo okulongela Jehova. Nonando moshilando shaBabilonia omwa li mu na ootempeli 50, moshilando mono kamwa li mu na otempeli yaJehova. Aaisraeli kaya li ye na mpoka taya vulu okuyamba omayambo, ngaashi ompango yaMoses ya li tayi ya pula ya ninge. Kapwa li wo pwa unganekwa aayambi mboka taya vulu okuyamba omayambo ngoka. Shimwe ishewe, moshilando moka omwa li wo mu na aantu oyendji mboka ya li haya longele iikalunga,  okuyelekanitha naantu mboka ya li haya vulika komithikampango dhaJehova. Aajuda oyendji aatilikalunga oya li ya halelela okushuna kevi lyawo, hoka ya li taya ka vula ishewe okutotulula elongelokalunga lyashili.

4. Ekwatho lini Jehova a li a uvaneke okupa Aajuda mboka taya shuna kuIsraeli?

⁴ Olweendo lwo lwenelwene oludhigu lwokuza kuBabilonia wa uka kuIsraeli olwa li talu vulu okupula oomwedhi ne. Ihe Jehova okwa li a uvaneke kutya uupyakadhi kehe mboka wa li tawu monika wa fa tawu ya keelele ya shune, ote ke wu kandula po. Jesaja okwa nyola a ti: “Ewi tali kolomoka tali ti: ‘Longekidhileni Omuwa ondjila mombuga! Paleleni Kalunga ketu epola montale! . . . Iikulundundu nayi palwe, niisilukutumba nayi yelekanithwe.’” (Jes. 40:3, 4) Kala ando wa fa wu wete onenendjila ye enda mombuga noya yelekana momasilu. Mboka taya ka enda mo oya li taya vulu okukala ya nyanyukwa. Osha li tashi vulu okukala oshipu kuyo okweenda monenendjila yu ukilila, itaayi piti moondundu, miikulundundu nenge momasilu. Oya li wo taya vulu oku ka thika nziya.

5. Onenendjila yopathaneko ndjoka ya li pokati kaBabilonia naIsraeli oya li ya lukwa edhina lini?

⁵ Kunena oonenendjila dho dhenedhene odha lukwa omadhina nenge dha tulwa oonomola. Onenendjila ndjoka ya popiwa kuJesaja nayo oya li yi na edhina. Jesaja okwa nyola a ti: “Otaku ka kala onenendjila ya lukwa Ondjila ondjapuki. Ondjila ndjoka ihayi endwa komulunde.” (Jes. 35:8) Euvaneko ndyoka olya li tali ti shike kAaisraeli yopethimbo lyonale? Otali ti shike kutse kunena?

6. Omolwashike ondjila ndjika ya li yi ithanwa ondjila ondjapuki?

⁶ Edhina “Ondjila ondjapuki,” kali shi tuu edhina ewanawa nokwiithanwa onenendjila! Omolwashike ondjila ndjoka ya li ondjapuki? ‘Omulunde,’ ano Omujuda kehe ngoka a li ha yi momilalo dha nyata, ha longele iikalunga nenge ha yono omayono galwe ga kwata miiti, ka li ta ka pitikwa okukala muIsraeli. Aajuda mboka ya li ya galuka ko kuBabilonia, oya li taya ka ninga “oshigwana sha yapulilwa Omuwa” nenge tu tye oshigwana oshiyapuki kuKalunga kawo. (Deut. 7:6) Ihe shoka kasha li sha hala okutya mbono ya li ya thigala muBabilonia kaya li ya pumbwa okuninga omalunduluko, opo ya nyanyudhe Jehova.

7. Omalunduluko geni Aajuda yamwe ya li ya pumbwa okuninga? Gandja oshiholelwa.

⁷ Ngaashi sha popiwa metetekelo, Aajuda oyendji oya li ya valelwa muBabilonia noyendji otashi vulika ya li ya igilila omukalo gwokudhiladhila nogwokuninga iinima gwAababilonia. Konima yomimvo odhindji, sho Aajuda yotango ya galukile kuIsraeli, Esra okwa li a uvu kutya Aajuda yamwe oya hokana aakiintu aapagani. (Eks. 34:15, 16; Esra 9:1, 2) Niishewe konima yethimbo, omunashikandjo Nehemia okwa li a kumwa sho a mono aanona mboka ya valelwa muIsraeli kaaye shi okupopya nokuli elaka lyOshijuda. (Deut. 6:6, 7; Neh. 13:23, 24) Ongiini mbela aanona mboka taya ka ilonga okukala ye hole Jehova noku mu longela, ngele kaya li haya uvu ko Oshihebeli, elaka moka omo mwa li mwa nyolwa Oohapu dhaKalunga? (Esra 10:3, 44) Onkee ano, Aajuda mboka oya li ye na okuninga omalunduluko omanene, ihe osha li tashi ka kala oshipu kuyo noonkondo, ngele oye ga ningi sho ye li muIsraeli moka elongelokalunga lya yogoka lya li tali ende nokutotululwa. — Neh. 8:8, 9.

8. Omolwashike kunena twa pumbwa okukala tu na ohokwe mwaashono sha li sha ningwa nalenale? (Tala ethano lyokombanda.)

⁸ Yamwe otashi vulika ya tye: ‘Shono sha ningilwa Aajuda pethimbo lyonale oshihokithi. Ihe mbela otashi ti sha ngaa kutse kunena?’ Eeno, otashi ti sha, molwaashoka natse otwa fa tatu ende ‘mOndjila ondjapuki.’ Kutya nduno tse aagwayekwa nenge ‘oonzi dhilwe,’ otwa pumbwa okutsikila okweenda ‘mOndjila ondjapuki.’  Shoka otashi tu kwathele tu tsikile okulongela Jehova ngashingeyi nomonakuyiwa, sho Uukwaniilwa waKalunga tawu ke tu etela oonkalo oombwanawa kombanda yevi. b (Joh. 10:16) Okuza mo 1919 E.N., aalumentu, aakiintu naanona omamiliyona oya thiga po Babilon Oshinene, uukwaniilwa womalongelokalunga giifundja, noya tameke okweenda mondjila ndjoka yopathaneko. Otashi vulika nangoye wu li gumwe gwomuyo. Aantu oya tameke okweenda mondjila ndjoka uule womimvo 100 dha ka pita. Ihe mboka ya li ya tameke oku yi longekidha oya li ye shi ningi konima yomimvo odhindji manga shoka inaashi ningwa.

9. Shi ikolelela kuJesaja 57:14, omeityo lini “Ondjila ondjapuki” ya li ya longekidhwa?

⁹ Kombinga yAajuda yamwe mboka ya li taya zi muBabilonia, Jehova okwa li a si oshimpwiyu, opo mondjila yawo kaamu kale shoka tashi ya pundukitha. (Lesha Jesaja 57:14.) Jehova okwa li a kwathele ngiini mboka taya ende ‘mOndjila ondjapuki’ kunena? Omathelemimvo ogendji okuuka pomumvo 1919, Jehova okwa li a tameke okulongitha aalumentu mboka haye mu simaneke lela ye shi ningithe tashi wapa kuyalwe ya ze mo muBabilon Oshinene. (Yelekanitha Jesaja 40:3.) Oya li ya longo iilonga mbyoka ya pumbiwa, ya kwathele aanamitima omiwanawa ya ze mo melongelokalunga lyiifundja noya tameke okulongela Jehova pamwe noshigwana she. Iilonga yokwoopaleka ondjila oya li ya kwatela mo shike? Tala kiilonga yimwe mbyoka ya li ya longwa mokulongekidha ondjila ndjoka.

10-11. Ongiini okupilintwa nosho wo okutolokwa kwOmbiimbeli kwa kwathele mokwaandjaganeka ontseyo yOmbiimbeli? (Tala wo ethano.)

¹⁰ Okupilinta. Sigo omomumvo 1450, Ombiimbeli oya kala hayi tapwa noonyala. Iilonga mbyono oya li hayi kutha ethimbo ele nOombiimbeli odha li dha pumba, dho odhi na ondilo. Sho pwa ndulukwa eshina lyokupilinta, osha li oshipu okunyanyangidha Oombiimbeli odhindji noku dhi andjaganeka maantu.

¹¹ Okutoloka. Uule womathelemimvo, Ombiimbeli oya li unene yi li mOshilatina, elaka ndyoka hali uviwa ko owala kaantu mboka ya longwa. Ihe sho okupilinta kwa tameke okukala apuhe, aalumentu mboka ya li ya simaneka Kalunga noonkondo oya longo lela nuudhiginini ya toloke Ombiimbeli momalaka ngoka haga popiwa kaantu oyendji. Kungawo, aaleshi yOmbiimbeli oya li taya vulu okuyelekanitha shoka ya li taya longwa kaasita naashoka Ombiimbeli tayi longo lela.

12-13. Gandja oshiholelwa shankene aakonakoni yOmbiimbeli aanashili lwopomumvo 1835 ya li ya tameke okwaaneka pomutenya omalongo giifundja gomalongelokalunga.

¹² Iikwathitho yokukonakona Ombiimbeli. Aakonakoni yOmbiimbeli mboka ya li ye yi konakona nuukeka, oya li yi ilongo oshindji mwaashoka ya lesha mOohapu dhaKalunga. Ihe aasita oya li ya geya, sho aakonakoni yOmbiimbeli mboka ya tameke okulombwela yalwe shoka yi ilongo. Pashiholelwa, okuza lwomomumvo 1835, aalumentu yamwe aanashili oya tameke okunyanyangidha uufo mboka wa aneka pomutenya omalongo giifundja gomoongeleka.

¹³ Lwomomumvo 1835 omulumentu gumwe omutilikalunga gwedhina Henry Grew okwa nyanyangidha okafo taka popi kombinga yonkalo yoonakusa. Mokafo hono, okwe shi ulike okuza mOmanyolo kutya omuntu ota vulu owala okukala nomwenyo ihaagu si ngele okwe gu pewa kuKalunga, ihe hamolwaashoka a valwa nomwenyo ihaagu si, ngaashi oongeleka odhindji dha li hadhi longo aantu. Mo 1837 omuuvithi gwedhina George Storrs okwi itsu okafo hoka meshina limwe lyokolutenda moka a li. Okwe ka lesha nokwa li a tompwa kutya okwa mona oshili ya simana.  Okwa tokola okulombwela yalwe shoka i ilongo. Mo 1842 okwa li a gandja iipopiwa ya pambathana, yi na oshipalanyolo oshihokithi tashi ti, “Epulo, mbela aakolokoshi oye na omwenyo ihaagu si?” Omuntu gumwe ngoka a li i ilongo sha kuGeorge Storrs, omulumentu omugundjuka gwedhina Charles Taze Russell.

14. Omomikalo dhini omumwatate Russell naakonakonimbiimbeli ooyakwawo ya li ya mono uuwanawa miilonga yokukwathela aantu ya ze momalongelokalunga giifundja pethimbo lyonale? (Tala wo ethano.)

¹⁴ Omomikalo dhini omumwatate Russel naakonakonimbiimbeli ooyakwawo ya li ya mono uuwanawa miilonga yokukwathela aantu ya ze mo momalongelokalunga giifundja mbyoka ya li ya longwa methimbo lyonale? Mokukonakona kwawo oya li ya kongo uuyelele momambwiitya nomomatoloko gOmbiimbeli ga yoolokathana, ngoka agehe ga li ga nyolwa manga inaaya tameka iilonga yawo. Oya li wo ya mono uuwanawa momapekapeko gopaMbiimbeli ngoka ga li ga ningwa kaalumentu, ngaashi Henry Grew, George Storrs nayalwe. Omumwatate Russell naakonakonimbiimbeli ooyakwawo oya li ya humitha komeho iilonga yokukwathela aantu ya ze mo momalongelokalunga giifundja, sho ya li ya nyanyangidha omambo ogendji nuufo, mboka wa popya shoka Ombiimbeli tayi ti.

15. Iinima ya simana yini ya li ya ningwa mo 1919?

¹⁵ Mo 1919, Babilon Oshinene okwa li a nyengwa okupangela oshigwana shaKalunga. Momumvo ngoka ‘omupiya omudhiginini nomunandunge’ okwa langekwa po nokwa tameke okulonga, opo aanamitima omiwanawa ya vule okutameka okweenda ‘mOndjila ondjapuki.’ (Mat. 24:45-47, yelekanitha NW.) Iilonga mbyoka yalwe ya li ya longo monakuziwa ya longekidhe ondjila ndjoka, oya li ya kwathele aantu mboka taya tameke okweenda monenendjila yi ilonge kombinga yaJehova nomalalakano ge. (Omayel. 4:18) Oya li wo taya vulu okukala metsokumwe niitegelelwa yaJehova. Jehova ka li a tegelela oshigwana she shi ninge omalunduluko palumwe. Pehala lyaashono, okwa endele ko te shi yogola kashona nakashona. (Tala oshimpungu, “ Jehova oha endele ko ta yogola oshigwana she.”) Itatu ka kala tuu twa nyanyukwa, sho tatu ka vula  okunyanyudha Jehova mukehe shimwe tatu ningi! — Kol. 1:10.

16. Okuza mo 1919 “Ondjila ondjapuki” oya kala nokwoopalekululwa ngiini? (Jesaja 48:17; 60:17)

¹⁶ Ondjila kehe ohayi kala ya pumbwa okwoopalekululwa. Okuza mo 1919 iilonga yokwoopaleka “Ondjila ondjapuki” oya tsikile nokulongwa, opo aantu oyendji ya vule okuza mo muBabilon Oshinene. Omupiya omudhiginini nomunandunge ngoka a adhikile opo a langekwa po, okwa tameke iilonga ye. Mo 1921 okwa nyanyangidha oshikwathithi shokukonakona Ombiimbeli sha nuninwa okukwathela mboka opo taya tameke okwiilonga oshili yOmbiimbeli. Oshileshomwa The Harp of God, hugunina osha li sha andjaganekwa momwaalu gu thike konyala pomamiliyona gahamano momalaka 36, naantu oyendji oya li yi ilongo oshili musho. Methimbo opo lya zi ko, otwa li twa pewa oshileshomwa oshiwanawa shoka tashi tu kwathele tu konakone naantu Ombiimbeli shedhina Kala nonkalamwenyo ombwanawa sigo aluhe. Momukokomoko gwomasiku gahugunina, Jehova okwa kala nokulongitha ehangano lye li tsikile okugandja omalombwelo okuza mOohapu dhaKalunga, ngoka tage tu kwathele tu tsikile okweenda ‘mOndjila ondjapuki.’ — Lesha Jesaja 48:17; 60:17.

17-18. “Ondjila ondjapuki” otayi tu fala sigo openi?

¹⁷ Otashi vulika tu tye kutya uuna omuntu gwontumba a taamba ko ekonakonombiimbeli, nena oku na ompito yokweenda ‘mOndjila ondjapuki.’ Yamwe ohaya ende monenendjila ndjoka oshinano oshifupi e taya zi mo. Yalwe oya tokola toko okutsikila okweenda mo sigo ya thiki hoka taya yi. Mbela otaya yi peni?

¹⁸ Kwaambono ye na etegameno lyoku ka kala megulu, “Ondjila ondjapuki” otayi yi ya fala “mOparadisa yaKalunga” megulu. (Eh. 2:7, NW) Kwaambono ye na etegameno lyoku ka kala kombanda yevi, onenendjila ndjoka otayi ke ya fala megwaneneno pehulilo lyomimvo 1 000. Ngele oto ende monenendjila ndjoka kunena, ino tala konima. Shimwe ishewe, ino za mo muyo sigo wa mana olweendo lwoye lwokuya muuyuni uupe. “Ondjila nayi kale ombwanawa!”