1, 2. (a) Uuyuni otawu ende tawu topoka ngiini shi vulithe nale? (b) Omapulo geni tatu ka yamukula moshitopolwa shino?

OMUMWAMEME gumwe moEuropa lyokuumbugantu okwa popi kombinga yonakuziwa ye a ti: “Okuza kuunona wandje onda kala nokumona okwaanuuyuuki taku ningwa. Kanda li handi ambidhidha oongundu dhopapolitika moshilongo shetu. Onda kala nda gama kombinga yaantu mboka ya hala okweeta po omalunduluko moshigwana. Shimwe ishewe, onda kala nda otekwa uule womimvo odhindji kugumwe gwomaakwiita mboka ya li taya kondjitha epangelo.” Omumwatate gumwe ngoka e li moshilongo shimwe shoka shi li muumbugantu waAfrika okwa li e hole omalugodhi nale. Okwa ti: “Onda li ndi itaala kutya omuhoko gwetu ogu vule omihoko dhilwe adhihe, nonda wayimine ongundu yimwe yopapolitika. Otwa li twa dheulilwa okudhipaga aakondjithi yetu nomagonga kutya nduno oyomuhoko gwetu, ngele otaya ambidhidha oongundu dhilwe dhopapolitika.” Omumwameme gumwe ngoka ha kala moEuropa lyopokati ota ti: “Onda li ndi na okatongo, nondi tonde kehe gumwe ngoka kee shi gwomoshigwana shetu nenge gwomelongelokalunga lyetu.”

² Iikala yaantu oyendji muuyuni kunena oya fa yaantu yatatu mboka twa zi nokupopya. Opwa totwa omahangano ogendji gokukondjela  emanguluko, noongundu dhopapolitika otadhi tsikile nokutopoka. Miilongo oyindji oontauki odhi tondike. Ngaashi owala Ombiimbeli ye shi popya, aantu oyendji momasiku ngaka gahugunina “aayoni yeuvaneno.” (2 Tim. 3:1, 3, yelekanitha OB-1954.) Sho uuyuni tawu ende tawu topoka, oshike tashi ka kwathela Aakriste ya gamene uukumwe wawo? Otatu vulu okwiilonga oshindji mokutala nkene Jesus a li u ungaunga nonkalo yimwe omimvo 2 000 nasha dha ka pita, sho oshilongo sha li sha vundakanithwa komakuyunguto gopapolitika. Natu ka taleni komapulo gatatu ya simanenena: Omolwashike Jesus a tindi okukutha ombinga momahangano ngoka haga topola aantu? Okwe shi ulike ngiini kutya aapiya yaKalunga kaye na okukutha ombinga miinima yopapolitika? Jesus okwe tu longa ngiini kutya okukondjitha yalwe kashi li pauyuuki?

3, 4. (a) Pethimbo lyaJesus, Aajuda oyendji oya li ya hala shike? (b) Shoka ya li ya hala, osha gumu ngiini aalongwa yaJesus?

³ Aajuda oyendji mboka Jesus a li u uvithile oya li ya hala okumanguluka ko kuRoma. Aajuda aanashipotha oya li ya hwahwameke iikala mbyoka mokati koshigwana. Aanashipotha oyendji oya landula omadhiladhilo gaJudas Omugalilea, ngoka a li mesiasa omufundja, nokwa li a pukitha aantu oyendji omimvo 2 000 nasha dha ka pita. Omunandjokonona Omujuda, Josephus, okwa ti kutya Judas okwa li “a tsu aantu omaminimini moshilongo ya tukule oshipotha, noku ya ula aakatalume, sho ya zimina ya gandje iifendela kAaroma.” Judas konima okwa ka dhipagwa kAaroma. (Iil. 5:37) Aajuda aanashipotha yamwe oya li nokuli ya kondjo, opo ya humithe komeho elalakano lyawo.

⁴ Kakele kaanashipotha, Aajuda yalwe oya li ya tegelela Mesiasa, opo e ya mangulule mepangelo lyaRoma. Oya li ye wete kutya ngele Mesiasa okwa holoka, ote ke ya mangulula mo mepangelo ndyoka noku ya ninga oshigwana oshinene. (Luk. 2:38; 3:15) Oyendji oya li yi itaala kutya Mesiasa ota ka dhika po uukwaniilwa muIsraeli. Ando shoka oshi ningilwe, andola Aajuda omamiliyona mboka yi ihanena miilando yilwe, oya shuna koshilongo shawo. Dhimbulukwa kutya oshikando shimwe Johannes Omuninginithi okwa li a pula Jesus a ti: “Ongoye tuu nguka nakuya, nenge otu na okutegelela gulwe?” (Mat. 11:2, 3) Johannes otashi vulika a li a hala okutseya ngele opu na gumwe ngoka ta ka gwanitha po shoka Aajuda ya kala ya tegelela. Aalongwa yaali mboka ya tsakanene naJesus omuyumudhwa mondjila yokuya kuEmmaus, nayo oya li yi inekela kutya Mesiasa oye a li ta ka mangulula Aaisraeli. (Lesha Lukas 24:21.) Nziya konima yaashono, aayapostoli ye oye mu pula ya ti: “Omuwa, uunake ano to ka pa Aaisraeli Oshilongo?” — Iil. 1:6.

5. (a) Omolwashike aantu yomuGalilea ya li ya hala Jesus a ninge omukwaniilwa gwawo? (b) Jesus okwe ya pukulula ngiini?

⁵ Shoka Aajuda ya li ya tegelela Mesiasa a ninge, osha ningitha aantu muGalilea ya kale ya hala Jesus a ninge omukwaniilwa. Otashi vulika ya li taya dhiladhila kutya Jesus ota ka kala omuwiliki omwaanawa, oshoka okwa li omupopi omunekeka, okwa li ta vulu okwaaludha aavu nokukutitha mboka ya sa ondjala. Konima sho Jesus a kutitha aalumentu 5 000, okwe shi dhimbulula mo kutya aantu oya hala oku mu ninga omukwaniilwa. Ombiimbeli otayi ti: “Jesus okwa li e shi shi kutya aantu oya hala okuya, ye mu kwate noye mu ninge omukwaniilwa koonkondo; onkee okwa shuna kondundu oye awike.” (Joh. 6:10-15) Esiku lya landula, pEfuta lyaGalilea, aantu otashi vulika kaya li we ya hala oku mu ninga omukwaniilwa. Opo nduno, Jesus okwe ya yelithile elalakano lye. Okwa ti kutya okwe ya okulonga aantu Oohapu dhaKalunga, ihe ine ya oku ya pa iinima yopamaliko. Okwe ya lombwele a ti: “Inamu konga iikulya mbyoka tayi hulu po, ihe kongeni iikulya mbyoka tayi kalelele sigo omomwenyo gwaaluhe.” — Joh. 6:25-27.

6. Jesus okwe shi yelitha ngiini kutya ka li e ya kombanda yevi a konge oonkondo dhopapolitika? (Tala kethano lyopetameko.)

⁶ Konima yethimbo efupi manga Jesus inaa sa,  okwa li e shi mono mo kutya aalanduli ye yamwe oya li ya tegelela a dhike po uukwaniilwa muJerusalem. Jesus okwe ya pukulula moku ya pa eudhi lyooponda. Shoka oshe ya kwathele ya mone kutya “omulumentu omuvalekele,” Jesus, okwa li ta ka ya kokuma hoka ta ka ninga ko ethimbo ele. (Luk. 19:11-13, 15) Jesus okwa li a lombwele wo aapangeli yaRoma kutya ye iha kutha ombinga mopolitika. Pontius Pilatus okwa pula Jesus a ti: “Ngoye omukwaniilwa gwAajuda?” (Joh. 18:33) Otashi vulika Pilatus a li a tila kutya Jesus ota vulu okweetitha omakuyunguto gopapolitika, oshinima shoka sha li tashi dhana onkandangala uule womimvo ndhoka Pilatus a kala ta pangele. Jesus okwa yamukula a ti: “Uukwaniilwa wandje kau shi womuuyuni mbuka.” (Joh. 18:36) Jesus ka li ta ka kutha ombinga mopolitika, oshoka Uukwaniilwa we owa li tawu ka kala womegulu. Onkee ano, okwa li a lombwele Pilatus kutya elalakano lye lyokuya kombanda yevi, oku “popye oshili.” — Lesha Johannes 18:37.

7. Omolwashike tashi vulika shi kale oshidhigu tu yande okwaambidhidha oongundu dhopapolitika?

⁷ Ngele otwa kala tu uvite ko nawa oshinakugwanithwa shetu ngaashi Jesus, otatu ka yanda okwaambidhidha oongundu dhopapolitika, kutya nduno omomitima dhetu. Shika otashi vulika shi kale oshidhigu. Omutonateli omweendi gumwe okwa ti: “Aantu moshitopolwa shetu ngashingeyi oye na uuntsa noonkondo. Oye na ombepo yokwiitangela omihoko dhawo noye wete kutya opolitika oyo tayi vulu okuhwepopaleka onkalamwenyo yawo. Elago enene, aamwatate naamwameme otaya tsikile okukaleka po uukumwe wawo wopaKriste, sho taya gandja eitulomo kokuuvitha onkundana ombwanawa yUukwaniilwa. Oya tegelela Kalunga oye a hulithe po okwaanuuyuuki nosho wo omaupyakadhi galwe ngoka tu na.”

8. Gandja oshiholelwa shankene Aajuda yomethelemimvo lyotango ya li ya tsikwa omutenge.

⁸ Uuna aantu ye wete okwaanuuyuuki taku ningwa, ohashi ya ningitha ya kuthe ombinga mopolitika. Iifendela oyo ya li tayi dhana onkandangala onene mopolitika pethimbo lyaJesus. Judas Omugalilea ngoka a popiwa metetekelo, okwa li e li ompinge nAaroma, molwaashono oya li taya nyola aantu, opo ya shilipaleke kutya oya futa iifendela. Aantu yomepangelo lyaRoma, mwa kwatelwa mboka ya li ya pulakene kuJesus, oya li ya tegelelika ya fute iifendela oyindji, ngaashi yevi noyomagumbo. Aafendelithi oya kala taya yugu aantu iimaliwa, naashoka osha nayipaleke onkalo. Oya li wo haya futu mboka ye na oonkondopangelo nelalakano ya pewe ondondo. Uuna ye yi pewa, ohaye yi longitha ya ninge oshimaliwa oshindji. Sakeus, omukuluntu gwaafendelithi muJeriko, okwa li a ningi omuyamba, sho a kala ta yugu aantu iimaliwa. (Luk. 19:2, 8) Okwa li ha futitha aantu oshimaliwa oshindji.

9, 10. (a) Aatondi yaJesus oya li ya kambadhala ngiini oku mu ningitha a kuthe ombinga miinima yopapolitika? (b) Otatu ilongo mo shike momukalo moka Jesus a yamukula? (Tala kethano lyopetameko.)

 ⁹ Aatondi yaJesus oya li ya kambadhala oku mu ningitha a kuthe ombinga miinima yomafendelo. Oye mu pula kombinga yokugandja “oompale,” ano iifendela yondenari yimwe, ndjoka Aajuda ayehe ya li ye na okufuta. (Lesha Mateus 22:16-18.) Aajuda kaya li ye hole okufuta iifendela. Okufuta iifendela okwa li taku ulike kutya aadhiginini kepangelo lyaRoma. ‘Mboka ya gama kuHerodes’ oya li ye na einekelo kutya ngele Jesus okwa ti kutya Aajuda inaya futa iifendela, otashi vulika ye mu tamaneke kutya oku li ompinge nepangelo lyaRoma. Ihe ando Jesus okwa li a zimine kutya naya fute iifendela, ando aalanduli ye oye mu iteka.

¹⁰ Odhoshili kutya Jesus okwa li a kotoka, opo kaa kuthe ombinga miinima yi na ko nasha niifendela. Okwa ti: “Shono shomupangeli, shi peni omupangeli, naashoka shaKalunga, shi peni Kalunga.” (Mat. 22:21) Jesus okwa li e shi kutya aafendelithi oye na uulingilingi. Onkee ano, ka li a hala a kuthe ombinga miinima mbyoka, e ta etha okugandja eitulomo koshilonga sha simanenena. Oshilonga shoka oshini? Okuuvitha Uukwaniilwa waKalunga, mboka wu li ekandulopo lyashili lyuupyakadhi. Onkee ano, Jesus okwa tulila po aalanduli ye ayehe oshiholelwa oshiwanawa. Aalanduli ye oye na okukotoka kaaya kuthe ombinga miinima yopapolitika, kutya nduno otayi monika ya fa yi li mondjila. Aakriste oya pititha komeho Uukwaniilwa waKalunga nuuyuuki we. Ohaye shi ningi, pehala lyokugandja eitulomo kiinima mbyoka kaayi li pauyuuki. — Mat. 6:33.

11. Omukalo omwaanawa tatu vulu okukondjitha okwaanuuyuuki oguni?

¹¹ Oonzapo dhaJehova odhindji ihadhi kutha we ombinga miinima yopapolitika, moka dha li nale. Omumwameme gumwe gwokoBritania, ota ti: “Konima sho nda li nda longwa elongonkalo (social studies) kouniveesiti, onda tameke okukala ndi na etaloko lyopapolitika. Onda li nda hala okukondjela uuthemba waaluudhe, oshoka otwa kala tatu thindilwa kongudhi noonkondo. Nonando onda li ndi shi okutompathana nawa, pehulilo ohandi kala ndu uvite nayi. Kanda li ndi shi kutya iikala mbyoka hayi etitha okwaanuuyuuki oya pumbwa okuvudhwa mo momitima dhaantu. Ihe sho nda tameke okukonakona Ombiimbeli, onde shi mono kutya onda pumbwa oku yi vudha mo momutima gwandje. Onda li nda kwathelwa neidhidhimiko komumwameme gwoshilumbu, ndi ninge omalunduluko. Ngashingeyi ondi li omukokolindjila megongalo lyelaka lyokuudhika, notandi kambadhala okuuvithila aantu yomaludhi agehe.”

12. “Efulika” lini Jesus a li a lombwele aalongwa ye ya yande?

¹² Pethimbo lyaJesus, olundji omalongelokalunga oga li haga ambidhidha oongundu dhopapolitika. Embo Daily Life in Palestine at the Time of Christ olya ti: “Aajuda oya li ya topoka miimpaga yomalongelokalunga mbyoka ya fa oongundu dhopapolitika.” Onkee ano, Jesus okwa li a londodha aalongwa ye a ti: “Kotokeni, ne mu iyageke efulika lyaafarisayi nolyaHerodes.” (Mark. 8:15) Sho Jesus a tumbula Herodes, okwa li u ukitha kaalanduli yaHerodes. Aafarisayi oya li ya hala Aajuda ya manguluke ko kepangelo lyaRoma. Embo lyaMateus olya holola kutya Jesus okwa tumbula wo Aasadukayi moonkundathana ndhoka. Aasadukayi oya li ya hala epangelo lyaRoma li tsikile okupangela, molwaashono osha li she ya pe ompito yokupewa oonkondopangelo. Jesus okwa li a londodha aalongwa ye ya yande efulika nenge tu tye omalongo goongundu ndhika ndatu. (Mat. 16:6, 12) Shoka oshihokithi osho kutya okwa li a gandja elondodho ndyoka, nziya konima sho aantu ya li ya hala oku mu ninga omukwaniilwa.

13, 14. (a) Opolitika nomalongelokalunga oya li ye etitha ngiini elongithonkondo nosho wo okwaanuuyuuki? (b) Omolwashike elongithonkondo kaali shi ewanawa, nokuli nonando otatu ungaungiwa natse kaashi li pauyuuki? (Tala kethano lyopetameko.)

¹³ Uuna omalongelokalunga gi imbwanga mumwe  nopolitika, ohashi etitha omalugodhi nuupu. Jesus okwa li a longo aalongwa ye kaaya kuthe ombinga mopolitika. Ndyoka olyo etompelo limwe lya li lya ningitha aayambi aakuluntu nAafarisayi ya ninge elongekidho, opo Jesus a dhipagwe. Oya li ya tala ko Jesus e li omutondi gwopolitika nogwomalongelokalunga, ngoka inee ya halela oondondo dhawo. Onkee oya ti: “Ngele otatu mu etha ngaaka, a tsikile nomukalo ngoka, aantu ayehe otaye ke mu itaala. Nena Aaroma otaa ke ya e taa hanagula po otempeli noshigwana shetu ashihe.” (Joh. 11:48) Kajafas, ngoka a li Omuyambimukuluntu, oye a li a kwatela komeho edhipago lyaJesus. — Joh. 11:49-53; 18:14.

¹⁴ Kajafas okwa li a tumu aakwiita uusiku ya ka kwate po Jesus. Molwaashono Jesus okwa li e shi shoka tashi ke mu ningilwa, puulalelo we wahugunina pamwe naayapostoli ye, okwa li e ya pula ye etelele omagongamwele. Okwe ya lombwele kutya gaali oga gwana oku ya longa oshinima sha simana. (Luk. 22:36-38) Konima yethimbo muusiku owo tuu mboka, Petrus okwa longitha egongamwele a ponokele gumwe gwomwaamboka ya li ye ya okukwata po Jesus. Kapu na omalimbililo kutya okwa li u uvite nayi kokwaanuuyuuki hoka kwa li taku ningilwa Jesus. (Joh. 18:10) Ihe Jesus okwa lombwele Petrus a ti: “Shuna mo egongamwele lyoye molumpangwa, oshoka ayehe mboka taa longitha egongamwele, oyo otaa ka sa kegongamwele.” (Mat. 26:52, 53) Oshiilongomwa shika sha simana, osha li metsokumwe negalikano lyaJesus, ndyoka a galikana muusiku mboka, sho a ti kutya kaye na okukala yomuuyuni. (Lesha Johannes 17:16.) Kalunga oye awike e na uuthemba wokukondjitha okwaanuuyuuki.

15, 16. (a) Ombiimbeli ohayi kwathele ngiini Aakriste ya yande omaipumomumwe? (b) Eyooloko lini Jehova ha kala e wete, uuna ta tala uuyuni kunena?

¹⁵ Omumwameme gwomuEuropa lyokuumbugantu ngoka a tumbulwa metetekelo, okwi ilongo oshinima sha faathana. Ota ti: “Onda mona kutya elongithonkondo ihali eta uuyuuki. Onda mona wo kutya aantu mboka ye hole elongithonkondo, olundji pehulilo ohayi iyadha owala ya sa. Omanga oyendji haya ningi aageyentu. Onda li nda nyanyukwa okwiilonga mOmbiimbeli kutya Kalunga oye awike ta vulu okweeta uuyuuki washili kombanda yevi. Uule womimvo 25 dha ka pita, ndyoka olyo etumwalaka nda kala tandi uvitha.” Omumwatate gwomuAfrika lyokuumbugantu, okwa pingene po egonga lye “negongamwele lyombepo” (OB-1954), ano Oohapu dhaKalunga, mokuuvithila aantu etumwalaka lyombili kutya nduno oyomomuhoko guni. (Ef. 6:17) Omumwameme gwomuEuropa lyopokati, konima sho a ningi Onzapo yaJehova, okwa hokanwa komumwatate gwomuhoko ngoka a li e tonde nale. Ayehe mbaka yatatu oya ningi omalunduluko, molwaashono oya li ya halelela okukala ngaashi Kristus.

¹⁶ Okuninga omalunduluko ngoka okwa simana noonkondo! Ombiimbeli otayi faathanitha aantu nefuta lya tukuluka, ndyoka kaali na ombili. (Jes. 17:12; 57:20, 21; Eh. 13:1) Manga iinima yopapolitika tayi vundakanitha aantu, tayi ya topola noku ya kaleka ya geya, tse otatu lalakanene ombili nuukumwe. Uuna Jehova ta tala uuyuni mbuka wa topoka, oshi na okukala hashi mu nyanyudha okumona uukumwe mboka wu li mokati koshigwana she. — Lesha Sefanja 3:17.

17. (a) Omomikalo ndatu dhini tatu vulu okuhumitha komeho uukumwe? (b) Oshike tatu ka kundathana moshitopolwa tashi landula?

¹⁷ Otwa mona kutya otatu vulu okuhumitha komeho uukumwe wopaKriste momikalo ndatu: (1) okwiinekela mUukwaniilwa waKalunga womegulu kutya owo tawu vulu okukandula po okwaanuuyuuki, (2) okwaakutha ombinga miinima yopapolitika nosho wo (3) okuyanda elongithonkondo. Nonando ongawo, omathimbo gamwe okatongo ohaka kala eshongo kuukumwe wetu. Moshitopolwa tashi landula, otatu ka tala nkene tatu vulu okukondjitha eshongo ndyoka, ngaashi naanaa Aakriste yomethelemimvo lyotango.