OSHA tseyika nawa kutya aantu muEgipiti shonale oya li haya nyola unene komanenge. Aagreka nAaroma nayo oko ya li haya nyola. * Kakele kokunyola, momanenge omo wo mwa li hamu ningwa oowato. Oshinima shono aantu oyendji inaye shi tseya naanaa.

Omimvo 2 500 nasha dha ka pita, omuhunganeki Jesaja okwa li a nyola kutya aantu mboka haya kala “pomilonga dhaEtiopia” oya li haya tumu “oontumwafo tadhi ende moowato dhomanenge.” Konima yethimbo, omuhunganeki Jeremia okwa popi kutya oshilando Babilonia osha ponokelwa kAamedia nAapersia. Oya li ya tomeke “omapopilongulu omulilo” nenge oowato dhomanenge dhaAababilonia, opo kaaya vule okufadhuka po. — Jes. 18:1, 2; Jer. 51:32.

Aanyoli yOmbiimbeli oya li taya wilikwa kuKalunga. Onkee ano, aakonakonimbiimbeli inaya kumwa sho aalafululi yiikulunima taye shi koleke kutya oowato pethimbo lyOmbiimbeli odha li hadhi ningwa momanenge. (2 Tim. 3:16) Oshike ya li ya mono po? Aalafululi yiikulunima oya mona uuyelele mboka tawu ulike oowato ndhoka dha ningwa momanenge muEgipiti.

MuEgipiti, omwa li mwa adhika omathano ge li komakuma, taga ulike nkene omanenge haga gongelwa okuza komulonga nosho wo nkene haga ningwa oowato. Aalumentu oya li haya ka teta omanenge, e taye ga manga iipandi, noku yi tula kumwe. Oshihenguti shenenge kashi li ongonga, sha fa iihenguti yilwe, ihe oshi li molupe lwoonkuvu ndatu. Uuna omanenge ga mangelwa kumwe, oshihampi shago ohashi kala sha kola. Embo lyedhina: A Companion to Ancient Egypt, otali ti kutya owato ya ningwa momanenge ohayi vulu okukala yi na uule wa konda poometa 17 notayi vulu okudhugwa kaantu ye li 10 nenge 12 kombinga kehe.

Omanenge oga li ga ha momulonga gwaNiili. Shimwe ishewe, osha li oshipu noonkondo okuninga oowato dhomanenge. Sho nokuli oowato oonene dha kala hadhi ningwa miipilangi, osha fa shi li ngeyi kutya aayuli yoohi nosho wo aakongo oya tsikile okukala haya ningi uuwato uushona momanenge.

Pethimbo lyonale, aantu oya li ya tsikile okulongitha oowato dhomanenge ethimbo ele. Omunyoli gumwe Omugreka gwedhina Plutarch, ngoka a li ko omimvo 2000 nasha dha ka pita, okwa ti kutya oowato dhomanenge odha li dhi shiwike kaaleshi yopethimbo lye.