1. ¿Tlenon techyolseuis ijkuak tikmachiliskej ika san toselti tinemij niman ijkuak tajmantoskej ipampa se tlauejli? (Salmo 118:5-7).

¿KEMANTIKA yotikmachilijkaj ika san toselti tinemij niman ika xakaj uelis techpaleuis matikxikokan se tlauejli? Miyekej ijkon yonomachilijkej, hasta sekimej itekipanojkauan toTajtsin akin yeuejkaui onenkej noijki ijkon onomachilijkej (1 Rey. 19:14). Ijkuak ijkon topan nochiuas, matikilnamikikan yejuin tlen Jehová yotechijli: “Xkaman nimitskauas nion nimitstlalkauis”. Ika yejon, uelis tikijtoskej: “NoTEKO yejua nechpaleuiya. Yejua ika, xnikmakajsis on tlen uelis nechchiuilis yakaj tlakatl” (Heb. 13:5, 6). Kanaj ipan xiuitl 61, apóstol Pablo okimijkuilouili tokniuan akin chantiyaj Judea yejuin tlajtoltin. Tlen okijkuilo Pablo techilnamiktia tlen salmista okijto ipan Salmo 118:5-7 (xpoua).

2. ¿Tlenon tikitaskej ipan yejuin tlamachtijli, niman tleka?

² Ijkon ken yejuin salmista, Pablo noijki kimatstoya ika Jehová kipaleuiskia. Ijkuak ok poliuiya kanaj ome xiuitl ika xikijkuilouaya iamatlajkuilol tlen komintitlaniliskia hebreos, Pablo kuajli okitak kenon Jehová okipaleui ijkuak yaya ipan se barco niman chikauak opeuj ajakakiyaui (Hech. 27:4, 15, 20). Niman Jehová xsan ijkuakon okipaleui. Ipan yejuin tlamachtijli, tikitaskej kenon Jehová okipaleui Pablo itechkopa Jesús niman iluikaktekitkej, intechkopa akin uejueyixtokej niman intechkopa tokniuan. Tla tikitaj kenon Jehová okipaleui  Pablo, tikasikamatiskej ika yejua noijki techpaleuis ijkuak tiktlajtlaniliskej.

3. ¿Kanaj tlenon onotlajtolti Pablo, niman tleka?

³ Matikonnemilikan tlenon opanok kanaj ipan xiuitl 56. Melak miyekej akin kitlauelitayaj Pablo “okuajteuilankej ikiauak on ueyitiopan” tlen onkatka Jerusalén niman okiyejyekojkej kimiktiskej. Uajmostla, ijkuak okuikakej ixpan Sanedrín, itlauelikniuan kinekiyaj kikojkokoskej (Hech. 21:30-32; 22:30; 23:6-10). Ijkuak ijkon ipan nochiujtoya, kanaj Pablo onotlajtolti: “¿Hasta kemanon nonekis nikxikos nochi yejuin?”.

4. ¿Kenon Jehová okipaleui Pablo itechkopa Jesús?

⁴ ¿Kenon okipaleuijkej Pablo? Uajmostla ika tlayoua, ijkuak Pablo yokitsaujkaj, “toTEKO” Jesús okinojtiti niman okijli: “Xmoyolchikaua Pablo. Ijkon ken noka otitlajtoj nikan Jerusalén, no ijki ika onkaj noka titlajtos ipan on ueyikalpan Roma” (Hech. 23:11). Yejuin melak okiyolchikauj. Jesús okijli Pablo ika melak kuajli ken otenojnotska ne Jerusalén niman ika noijki ijkon tenojnotsaskia ne Roma. Sakin ika okijlikej yejuin tlajtoltin, Pablo kanaj melak kuajli onomachili, ijkon ken se konetsintli kuajli nomachilia ijkuak itaj kuajli kinapalojtika.

5. ¿Kenon Jehová okipaleui Pablo itechkopa se iluikaktekitketl? (Xkita tlaixkopinajli tlen onka ixpan yejuin revista).

⁵ ¿Tlenon más okixnamik Pablo? Ijkuak yopanoka kanaj ome xiuitl ika ijkon okitlaueltokakej ne Jerusalén, aman yejua yaya ipan se barco pampa kuikayaj Italia. San totoka chikauak opeuj ajakakiyaui niman nochimej akin ompa yayaj okinemilijkej ika mikiskiaj. San ika, Pablo xnomojtiaya. ¿Tleka xnomojtiaya? Okimijli akin iuan yayaj ipan barco: “Ipan in tlayoua onechnotitij sen ángel yejuan okuajtitlan Dios, on yejuan itech niteyaxka niman niktekipanoua. Niman on ángel onechijlij: ‘Maka xmomojti Pablo, pampa ika onkaj tajsis ixpan César, on más ueyi tekiuaj romano, niman san mopampa Dios xkauilis yakaj mikis on yejuan mouan nemij ipan in barco’”. Itechkopa se iluikaktekitketl, Jehová oksejpa okijli Pablo tlen kachtopa yokijlika itechkopa Jesús. Niman ijkon onochiuj: Pablo oajsik Roma (Hech. 27:20-25; 28:16).

6. ¿Tlenon techijlia Jesús, niman tleka techyolchikaua yejon?

⁶ ¿Kenon techpaleuiyaj aman? Jesús noijki techpaleuis, ijkon ken okipaleui Pablo. Matikilnamikikan tlenon kimijlia Jesús nochimej inomachtijkauan: “Mojmostla nemouan ninemi hasta ijkuak sa achijtsin poliuis ijkuak  tlamis tlajtlamach ken nochiua ipan tlaltikpaktli” (Mat. 28:20, TNM). ¿Tleka techyolchikauaj yejuin tlajtoltin? Pampa tinochimej topan nochiua tlen ouijtika. Ijkuak miki se tochanejkauj, melak toyolkokouaj, niman kanaj uelis ijkon tomachiliskej miyek xiuitl. Oksekimej kixnamikij tlen ouijtika pampa youeuentsintiakej. Niman sekimej kemantika melak xkuajli nomachiliaj pampa kipiyaj depresión. Maski tikixnamikij nochi yejuin, tiuelij titlaxikouaj pampa tikmatstokej ika Jesús “mojmostla” touan nemi, hasta ipan yejon tonaltin ijkuak tikmachiliaj ika xok tiuelij (Mat. 11:28-30).

7. Ijkon ken kijtoua Apocalipsis 14:6, ¿kenon techpaleuiya Jehová?

⁷ Biblia techijlia ika Jehová noijki techpaleuiya intechkopa iluikaktekitkej (Heb. 1:7, 14). Iluikaktekitkej techpaleuiyaj niman techyekanaj ijkuak tikinnojnotsaj tlaltikpakchanejkej “de nochi tribus, de nochi raza, de nochi kech sesekneka tlajtoltin, niman nochi países” (Mat. 24:13, 14, TNM; xpoua Apocalipsis 14:6).

8. ¿Kenon Jehová okipaleui Pablo itechkopa se tlakatl akin kinyekanaya soldados?

⁸ ¿Kenon okipaleuijkej Pablo? Ijkon ken yotikitakej, ipan xiuitl 56, Jesús okijli Pablo ika ajsiskia Roma. San ika, sekimej judíos akin chantiyaj Jerusalén kinemiliayaj kipijpiyaskej Pablo niman ijkon kimiktiskej. Ijkuak “on más ueyi soldadojtlayekanki” romano Claudio Lisias okimat yejuin, okipaleui Pablo. Nimantsin okimijli miyekej isoldados makuikakan Pablo hasta ne Cesarea. Ononek nejnemiskej kanaj 105 kilómetros niman ijkon ajsiskej Cesarea. Ompa, “on gobernador Félix” otlanauati “ma kuikakan niman ma kipiyakan ipan on ipalacio Herodes”. Ijkon, akin kinekiyaj kimiktiskej Pablo, xok itlaj ouel okichiuilijkej (Hech. 23:12-35).

9. ¿Kenon Festo okipaleui Pablo?

⁹ Opanok ome xiuitl niman Pablo ok tsauktoya ne Cesarea. Ijkuakon Félix xok yejua tlayekantoya, aman Festo yokalajka “ken gobernador”. Judíos okitlajtlanilijkej makititlani Pablo ne Jerusalén niman ijkon ompa makiyolkuitikan, san ika, Festo xokinek. Festo kanaj kinemiliaya ika on judíos kinekiyaj kipijpiyaskej Pablo “ipan ojtli para kimiktiskej” (Hech. 24:27-25:5).

10. ¿Tlenon okichiuj Festo ijkuak Pablo okijli ika kinekiya makiyolkuiti César?

¹⁰ Sakin, okiyolkuitijkej Pablo ne Cesarea. Pampa Festo kinekiya kinyolpaktis judíos, okitlajtolti Pablo: “¿Tikneki tias Jerusalén niman ompa nikixtlalos nochi moka tejua?”. Pablo kimatstoya ika, tla yaskia Jerusalén, ueliskia kimiktiskej. Niman noijki kimatstoya tlenon nonekiya kichiuas tla kinekiya ajsis Roma niman ijkon ompa tenojnotsas. Yejua ika, okijto: “Niktlajtlani para ma nipano ixpan César para yejua nechyolkuitis”. Sakin ika Festo ononojnots imiuan “on itetlakanonotskauan”, yejua okinankili Pablo: “Otiktlajtlan para tipanos ixpan César. Aman tej, itech César tias”. Melak kuajli ika ijkon okijto Festo pampa aman Pablo yaskia Roma kampa itlauelikniuan xok itlaj ueliskiaj kichiuiliskej (Hech. 25:6-12).

11. ¿Kanaj itech tlenon otlanemili Pablo?

¹¹ Ijkuak Pablo kichiatoya makuikakan Italia, kanaj otlanemili itech tlen teotlajtoketl Isaías okimijli akin kixnamikiyaj Jehová: “Xchiuakan planes ken nenkinekiskej, pero xijki nochiuas; xnemilikan ken nenkinekiskej, pero xijki nochiuas, pampa Dios touan nemi” (Is. 8:10). Kuajli tikmatstokej ika Pablo ouel otlaxiko pampa kineltokaya ika Jehová kipaleuiskia.

12. a) ¿Tlenon okichiuj Julio ipampa Pablo? b) ¿Kanaj tlenon okasikamat Pablo ipampa ken okipaleui?

 ¹² Kuakon, Pablo opeuj kuikaj Italia ipan xiuitl 58. Se tlakatl akin kinyekanaya soldados, itoka katka Julio, yejua akin okinauatijkaj makuika Pablo. Yejuin tlakatl ueliskia kipaleuis noso ueliskia kitlajyouiltis. Niman ¿tlenon okichiuj? Uajmostla, ijkuak oajsikej ipan se ueyikalpan, Julio “okauilij para ma kinnotsati itlajsojkaikniuan para yejuamej ueliskej itlaj ika kipaleuiskej”. Tikitaj ika Julio kitlakaitaya Pablo. Niman xsan yejon, sakin hasta okipaleui maka makimiktikan. Ijkuak soldados kinekiyaj kinmiktiskej nochimej akin yayaj ipan barco, Julio xokinkauili pampa “kinekiya kimanauis Pablo”. Kanaj Pablo kuajli okasikamat ika Jehová kipaleuijtoya itechkopa yejuin soldado akin kipiaya kuajli iyojlo (Hech. 27:1-3, 42-44).

13. ¿Kenon Jehová uelis kintekitiltis akin uejueyixtokej?

¹³ ¿Kenon techpaleuiyaj aman? Jehová uelis kitekitiltis iespíritu santo niman ijkon kichiuas ika akin uejueyixtokej makichiuakan tlen yejua kineki. Tekiuaj Salomón okijkuilo: “ToTEKO ueli kiyekana itlamachilis sen rey ijkon ken ueli kiyakatiaj kampaka yau on atl de sen ayajtok [noso atentli]” (Prov. 21:1). ¿Tlenon kijtosneki yejuin tlaxelojli? Ika, ijkon ken tlaltikpakchanejkej ueli “kiyakatiaj” noso kiojuitlaliaj se atentli kampa yejuamej kinekij, Jehová noijki uelis kichiuas ika akin uejueyixtokej makinemilikan niman makichiuakan tlen yejua kineki. Ijkuak ijkon panoua, yejuin tlakamej akin uejueyixtokej kitlapejpeniaj tlen kipaleuiya ikalpan toTajtsin (uelis tikitas Esdras 7:21, 25, 26).

14. Ijkon ken kijtoua Hechos 12:5, ¿inpampa akinon uelis tikchiuaskej teoyotl?

¹⁴ ¿Tlenon uelis tikchiuaskej tejuamej? Uelis tikchiuaskej teoyotl “impampa on reyes” niman “impampa nochimej on uejueyitekiuajkej” ijkuak kitlapejpeniskej itlaj tlen uelis kipaleuis noso kijtlakos ikalpan toTajtsin (1 Tim. 2:1, 2; Neh. 1:11). Ijkon ken okichiujkej tokniuan ipan kachtopa siglo, tejuamej noijki tikchiuaj teoyotl inpampa tokniuan akin tsauktokej (xpoua Hechos 12:5; Heb. 13:3). Hasta uelis tiktlajtlaniliskej Jehová makinyekana akin kintlajpiyaj tokniuan ipan cárcel niman makichiuakan ijkon ken Julio niman makinpaleuikan ijkuak nonekis (Hech. 27:3).

15, 16. ¿Kenon Jehová okipaleui Pablo intechkopa Aristarco niman Lucas?

¹⁵ ¿Kenon okipaleuijkej Pablo? Ijkuak kuikayaj Roma, Jehová miyekpa okipaleui  intechkopa tokniuan. Matikitakan kenon okichiuj.

¹⁶ Aristarco niman Lucas, akin kuajli nouikayaj iuan Pablo, iuan oyajkej ijkuak kuikayaj ne Roma. * Ijkon okichiujkej maski kimatiyaj ika ueliskia inpan nochiuas tlen xkuajli. Biblia xkijtoua tla Jesús noijki okimijlika yejuin tlakamej ika ajsiskiaj ne Roma. Yejuamej okimatkej ika makisaskiaj hasta ijkuak chikauak opeuj ajakakiyaui. Ika yejon, kuajli tikmatstokej ika, ijkuak Pablo okitak ika Aristarco niman Lucas iuan otlejkokej ipan barco ne Cesarea, yejua melak okitlasojkamachili Jehová pampa kintekitiltijtoya yejuin omemej tokniuan niman ijkon makipaleuikan (Hech. 27:1, 2, 20-25).

17. ¿Kenon Jehová okipaleui Pablo intechkopa tokniuan?

¹⁷ Ijkuak Pablo kuikayaj Roma, tokniuan miyekpa okipaleuijkej. Matontlanemilikan itech yejuin, ijkuak oajsikej ipan “on ueyikalpan itoka Sidón yejuan onkaj atlatenko”, Julio “okauilij para ma kinnotsati itlajsojkaikniuan para yejuamej ueliskej itlaj ika kipaleuiskej”. Niman sakin, ipan ueyikalpan tlen itoka Puteoli, Pablo niman akin iuan yayaj okinnextijkej sekimej tokniuan, akin okimijlikej imiuan manokauakan “se semana”. Kuajli tikmatstokej ika yejuin tokniuan melak onoyolchikaujkej ipampa nochi tlen Pablo okimijli (uelis tikitas Hechos 15:2, 3). Sakin, Pablo niman akin iuan yayaj oksejpa onoojuitlalijkej niman ijkon ajsiskej Roma (Hech. 27:3; 28:13, 14).

18. ¿Tleka Pablo okitlasojkamachili toTajtsin niman melak onoyolchikauj?

¹⁸ Ijkuak Pablo iajsitoya Roma, kuajli tikmatstokej ika otlanemili itech tlen okimijkuilouilijka yeyi xiuitl ika tlakuitlapan on tokniuan akin ompa chantiyaj, yejua okimijkuilouilijka: “Miyek xipan yoniknek nemechontas” (Rom. 15:23). Pablo kimatstoya ika ajsiskia se tonajli ijkuak oksejpa yaskia Roma, san ika, kanaj xokinemili ika yaskia Roma para ompa kontsakuaskej. Melak onoyolchikauj ijkuak okitak ika tokniuan akin chantiyaj  Roma okinamikitoj niman ijkon kitlajpaloskej. “Ijkuak Pablo okintak, okimakak tlaxtlauijli Dios, niman más onoyolchikau” (Hech. 28:15). ¿Tleka okitlasojkamachili toTajtsin ijkuak okimitak tokniuan? Pampa oksejpa okasikamat ika Jehová kintekitiltijtoya yejon tokniuan niman ijkon kipaleuis.

19. Ijkon ken kijtoua 1 Pedro 4:10, ¿kenon Jehová uelis techtekitiltis niman ijkon kinpaleuis akin tlajyouiyaj?

¹⁹ ¿Tlenon uelis tikchiuaskej tejuamej? ¿Nemi se tokniuj ipan totlanechikol akin tlajyouijtika ipampa se kokolistli, se tlauejli noso pampa omik se ichanejkauj? Tla tiktekakiliaj ika yakaj ijkon ipan nochiujtika, uelis tiktlajtlaniliskej Jehová matechpaleui matikijlikan tlen kiyolchikauas noso matechpaleui matikchiuakan itlaj ipampa. Yejon kipaleuis manoyolchikaua (xpoua 1 Pedro 4:10). * Tla tikpaleuiyaj, kanaj yejon tokniuj oksejpa kineltokas tlen Jehová yotechijli: “Xkaman nimitskauas nion nimitstlalkauis”. ¿Xmelak ika yejon techyolpaktiskia?

20. ¿Tleka uelis kuajli tikmatstoskej ika Jehová techpaleuis?

²⁰ Ijkon ken Pablo niman iamigos, tejuamej noijki tikixnamikij tlen ouijtika. San ika, nochi yejuin xtechmojtia pampa tikmatij ika Jehová touan nemi niman ijkon techpaleuis. Yejua uelis techpaleuis itechkopa Jesús niman iluikaktekitkej. Noijki uelis techpaleuis intechkopa akin uejueyixtokej niman ijkon manochiua tlen yejua kineki. Niman, ijkon ken tinochimej kuajli yotikitakej, Jehová kitekitiltia iespíritu santo niman ijkon kichiuas ika tokniuan matechpaleuikan niman makinpaleuikan oksekimej tokniuan. Yejua ika, ijkon ken Pablo, uelis kuajli tikijtoskej: “NoTEKO yejua nechpaleuiya. Yejua ika, xnikmakajsis on tlen uelis nechchiuilis yakaj tlakatl” (Heb. 13:6).