Ipan xiuitl 2012, akin kitejtemouaj kinextiskej tlemach tlen yeuejkaui onkatka okinextijkej itlajkotsitsinuan se kontli tlen ikipiaya 3,000 xiuitl ika onochijchiuj. Ixtlamatkej melak otlamojkaitakej. ¿Tleka? Xotlamojkaitakej ipampa yejon kontli, melak otlamojkaitakej ipampa tlen ijkuiliujtoya ompa.

Ijkuak akin kitejtemouaj kinextiskej tlemach tlen yeuejkaui onkatka ouel okisentlalijkej nochi tlajkotsitsintin, ouel okitakej se tlajkuilojli ipan yejon kontli ika intlajtol cananeos. Kijtouaya: “Esbaal ben Bedá”, tlen kijtosneki “Esbaal, ikoneuj Bedá”. Yejuin kachtopa ijkuak akin kitejtemouaj kinextiskej tlemach tlen yeuejkaui onkatka kinextiaj yejuin tokayotl ijkuiliujtok ipan itlaj tlen yeuejkaui onochijchiuj.

Biblia noijki kiteneua se tlakatl itoka Esbaal. Yejua katka se ikoneuj tekiuaj Saúl (1 Crónicas 8:33; 9:39). Tlamachtijketl Yosef Garfinkel, se akin teuan okinexti yejon kontli, okijto ika temojkatlachialti pampa yejuin tokayotl san noteneua ipan Biblia ipan itonaluan tekiuaj David. Niman aman nestika kampa noijkuiloua tlen nonextia itech yeuejkaui. Sekimej ixtlamatkej kijtouaj ika yejuin tokayotl san onotekitilti ipan yejon tonaltin. Yejuin okse neskayotl ika tlen nonextia itech yeuejkaui kichiua kuajli matikneltokakan ika tlen kijtoua Biblia melauak.

Ipan Biblia Esbaal ikoneuj Saúl noijki noixmati ken Is-bóset (2 Samuel 2:10). ¿Tleka nopatla “baal” ika “bóset”? Ixtlamatkej kijtoua ika ipan ika ome amoxtli Samuel kanaj xonotekitilti tokayotl Esbaal pampa israelitas kimilnamiktiaya Baal, intajtsin cananeos itech ajakakiyaujtin. San ika, ipan amoxtli itech kachtopa Crónicas kema uajnestiuj tokayotl Esbaal.