Faigi nösi

Faigi ba gangolifa

FAZA 14

Lö Faröi ba Wotuhini Famatörö Lowalangi Tenga Tanö Böʼö

Lö Faröi ba Wotuhini Famatörö Lowalangi Tenga Tanö Böʼö

TUHO FAZA DAʼA

Me lö faröi ba Mbanua Lowalangi, tenga moroi ba gulidanö nono mbanua Lowalangi

1, 2. (a) Hadia goi-goi fanuturu lala ba niha soloʼö khö Yesu irugi iadaʼa? (b) Hadia nifalua nudu ba wokalaisi yaʼita, ba hadia mbuania?

 MOZIZIO Yesu föna zanguhuku sebua si so ba Yehuda sotöi Filato. Ifaʼema goi-goi si tobali fanuturu lala ba niha soloʼö khönia irugi maʼökhö. Imane, ”Tenga moroi ba gulidanö andre mbanuagu andrö, na moroi ba gulidanö andre mbanuagu, ba molaŵa menaʼö genonigu andrö, faböi tebeʼe ba danga niha Yehuda ndraʼo; ba no tenga sa moroi ba daʼö mbanuagu.” (Yoh. 18:36) Ibeʼe hukuma Filato khö Yesu, hizaʼi faʼamöna daʼö lö arara. Tesusugi Yesu. Laʼalui lala ira kaisaro Imperium Romawi ba wamunu niha soloʼö khö Keriso, hizaʼi zaya-zaya gölö. Lafazaewe duria Mbanua Lowalangi ira niha Keriso ba zi sagörö ulidanö me luo daʼö.​—Kol. 1:23.

2 Me no musindro Mbanua Lowalangi me 1914, so ösa zaradadu sagabölö sagötö sejarah latayaigö ono mbanua Lowalangi. Hizaʼi, lö si tola mokalaisi yaʼita. Ato zamatörö hegöi faksi politik lafaso ita faʼawö ba waʼudusara. Lö aʼozu gohitö dödöra ba wamoto fahasara dödöda. Iadaʼa, arakhagö fefu soi so nono mbanua Lowalangi ba zi sagörö ulidanö. Hewaʼae simanö, no teʼosambuaʼö ita ba waʼafatalifusöta sindruhu ba zi sagörö ulidanö, ba taʼodödögö enaʼö lö ebua dödö zambuana ba politik gulidanö andre. Fahasara dödöda zangoromaʼö wa no mamatörö Mbanua Lowalangi ba lö aetu ibeʼe wanuturu lala Razoda Yesu Keriso, mamohouni, hegöi molumöʼö ono mbanuania. Faigi hewisa wamaluania daʼö hegöi faʼamönada ba huku si tola mangaʼaroʼö famatida me no ”tenga moroi ba niha gulidanö” ita.​—Yoh. 17:14.

So Gabula Dödö

3, 4. (a) Hadia manö zalua me tefasindro Mbanua Lowalangi? (b) Hadia aboto ba dödö nono mbanua Lowalangi nifotöi falöʼebua dödö zambuana? Tutunö.

3 Me no tefasindro Mbanua Lowalangi, alua wasuwöta ba zorugo, ba tetiboʼö Zatana ba gulidanö. (Baso Famaʼeleʼö 12:7-10, 12.) Alua göi wasuwöta ba gulidanö ba wanandraigö ono mbanua Lowalangi. Laʼodödögö wanara lahe Yesu ba tenga moroi ba gulidanö ira. Hizaʼi, ba wamobörö lö ahori aboto ba dödöra hezo ndrege lö faʼawö ira ba politik.

4 Duma-dumania, tefazökhi Jilid VI seri Millennial Dawn, a me 1904 ba wamarou tödö niha Keriso enaʼö lö fao ira ba wasuwöta. Hizaʼi, imane buku andrö na so niha Keriso si no ladönisi, moguna iʼodödögö enaʼö lö ihalö halöwö wasuwöta. Na lö isöndra halöwö daʼö ba lafatenge ia fasuwö, moguna iʼangenanöi enaʼö lö ibunu niha. Ba zi no alua andre, imane Herbert Senior si toröi ba Inggris ba tebayagö idanö me 1905, ”Ato ndra talifusöda zambö faʼaboto ba dödö ba lö hadöi mene-mene si tatu hadia tola tobali ita saradadu asala lö tafalua halöwö wasuwöta.”

5. Hewisa wamörögö The Watch Tower 1 mbaŵa si Siwa 1915 wamohouni faʼaboto ba dödöda?

5 Ba The Watch Tower 1 mbaŵa si Siwa 1915, ibörögö tebohouni waʼaboto ba dödöda sanandrösa ba daʼa. Imane Studies in the Scriptures, ”Ba wamaigida angetula simane daʼö tenga eluahania no fao ia.” Hizaʼi, hewisa na so niha Keriso nifetaʼu wa lafana ia na lö iʼogunaʼö mbaru zaradadu ba tobali ia saradadu? Imane artikel daʼö, ”Hadia mate nifana börö me lö faröi ita khö Zalawa Waʼatulö ba woloʼö oroisania lö sökhi moroi na mate börö wamalua halöwö khö razo-razo ba gulidanö ba wotuhini yaʼira hulö na taʼosilöʼögö wamahaʼö Razoda ba Zorugo? Moroi ba zi dombua faʼamate andrö abölö tafili zi oföna—mate börö me lö faröi ita khö Razoda ba Zorugo. Hewaʼae abeʼe wehede andrö, ihalö gangetula artikel daʼö, ”Lö mafaso gangetula daʼa. Daʼa ha bua gera-era.”

6. Hadia zi tola öhalö khöu famahaʼö moroi khö dalifusöda Herbert Senior?

6 So ösa ndra talifusöda si no aboto ba dödö sanandrösa ba zalua andre ba aoha gölöra wotemaʼö gofu hadia ia zalua. Imane Herbert Senior si no mutötöi moroi yawa, ”Na yaʼo, lö hadöi amaehutania ba wameʼe tou amunisi moroi ba göfa [tenga halöwö fasuwöta] ba fameʼe amunisi bakha ba wana.” (Luk. 16:10) Börö me itegu ia tödönia side-ide ba lö omasi ia tobali saradadu, labeʼe ba gurunga dalifusöda Senior. Fao ia hegöi talifusöda si daöfa tanö böʼö ba ngawawa si 16 niha börö me itegu ira tödöra side-ide, ba so göi ndra matua moroi ba agama böʼö si no ara ba gurunga Richmond ba Inggris, ba gafuriatania lafotöi ia Richmond 16. Ba zi lö laʼila-ila niha, no irai laʼohe ba göfa Herbert hegöi awönia tanö böʼö weʼamöi fasuwö ba Prancis. Ba daʼö, teʼetuʼö hukumara, lafana ira. Lafaʼoli ira föna zamana yaʼira ba lö aʼozu. Tobali, alö hukumara, hatö fulu fakhe ba gurunga.

”Aboto ba dödögu ba gafuriatania wa moguna atulö nono mbanua Lowalangi ba niha fefu, hewaʼae ba dalu wasuwöta.”—Simon Kraker (Faigi ngenoli si-7)

7. Me ibörögö alua Wasuwöta Gulidanö II, hadia zaboto ba dödö nono mbanua Lowalangi ba gafuriata?

7 Me alua Wasuwöta Gulidanö II, awena aboto ba dödö nono mbanua Yehowa andre geluaha lö ebua dödö zambuana ba hadia niʼandrö khöra na laʼoʼö tulada Yesu. (Mat. 26:51-53; Yoh. 17:14-16; I Fet. 2:21) Duma-dumania, so artikel sabölö moguna ba The Watchtower 1 mbaŵa si Felezara 1939, tuhonia ”Falöʼebua Dödö Zambuana”. Imane ba daʼö, ”Iadaʼa, huku si tobali fanuturu lala ba mbanua nifabuʼu Yehowa yaʼia daʼö falöʼebua dödö zambuana saro ba gotalua soi si fasuwö.” Sanandrösa ba artikel andrö, imane Simon Kraker, sohalöwö ba gödo sebua ba Brooklyn, New York ba gafuriatania, ”Aboto ba dödögu ba gafuriatania wa moguna atulö nono mbanua Lowalangi ba niha fefu, hewaʼae ba dalu wasuwöta.” Tefaudu gö wamati si no teʼasogö andrö ba wamaʼanö ono mbanua Lowalangi wanaögö fanandraigö si lö famaedo ba waʼalöfaröira ba Mbanua Lowalangi.

Lafetaʼu ’Idanö’ Fanandraigö

8, 9. Hewisa waʼalua zi no ifaʼeleʼö Yohane?

8 Ifaʼeleʼö Yohane, me aefa tefasindro Mbanua Lowalangi me 1914, iʼodödögö ulö, Satana Afökha andrö ba wotayaigö niha si fao ba Mbanua Lowalangi, iʼutaini moroi ba mbawania zi no amaedola nidanö. b (Baso Famaʼeleʼö 12:9, 15.) Hewisa wa alua nifaʼeleʼö Yohane? Iʼotarai 1920-an, lö aetu-aetu wanandraigö ba nono mbanua Yehowa. Simane ira talifusöda si toröi ba Amerika Utara me so wasuwöta gulidanö si dua, labeʼe göi ba gurunga dalifusöda Kraker me lö faröi ia ba Mbanua Lowalangi. Sagötö fasuwöta andrö, töra dombua niʼotölu nösi gurunga federal Amerika Serikat yaʼia daʼö ira Samaduhuʼö Yehowa börö agama.

9 Afökha hegöi si faʼawö khönia edöna lafakiko nono Mbanua Lowalangi gofu hezo toröi ira. Laʼohe ira ba pengadilan ba dewan pembebasan bersyarat ba zi sagörö Afrika, Amerika Serikat, hegöi Eropa. Börö me lahalö gangetula lö ebua dödö zambuana, labeʼe ira ba gurunga, laböbözi irege so zi tekiko ndroto-ndrotora. Ba Jerman, göna göi nono mbanua Lowalangi fanandraigö sabölö-bölö börö me latimbagö wangumaʼö ”heil Hitler” mazui fao ira fasuwö. Ba ginötö Nazi so mato 6.000 nikuru, ba töra 1.600 Zamaduhuʼö—niha Jerman hegöi si tenga—mate ira ba danga zamakao. Hewaʼae simanö, tebai ifalua Afökha wamakiko ono mbanua Lowalangi sagötö faʼara.​—Mrk. 8:34, 35.

”Tanö” Itölö ”Nidanö Andrö”

10. Hadia nifoʼamaedola ’danö’, ba hewisa ia wanolo ono mbanua Lowalangi?

10 Famaʼeleʼö nisura Yohane zangoromaʼö wa ”tanö”—ngawalö zoʼamakhaita ba gulidanö andre si fatema ba dödö—itölö ”nidanö” wanandraigö, daʼö zameʼe fanolo ba nono mbanua Lowalangi. Hewisa wa alua wamaʼeleʼö daʼa? Hauga wulu fakhe me no aefa Wasuwöta Gulidanö II, asese fao ’danö’ ba wotuhini Banua Mesia si lö faröi. (Baso Famaʼeleʼö 12:16.) Duma-dumania, so ösa gödo zanguhuku si tehöngö solumöʼö hak Zamaduhuʼö Yehowa na lö omasi fao ira tobali saradadu hegöi ba upacara nasionalistis. Si oföna, datafaigi waʼamöna nibeʼe Yehowa ba nono mbanuania sanandrösa ba wefao tobali saradadu.​—Zin. 68:21.

11, 12. Hadia gabula dödö salua khö dalifusöda Sicurella ba Thlimmenos, ba hewisa mbuania ba gafuriata?

11 Amerika Serikat. Anthony Sicurella, samösa ba gotalua ndraono si daönö niʼebuaʼö zatua si no tobali Samaduhuʼö. Tebayagö ia idanö me 15 fakhe ndröfinia. Me 21 fakhe ia, iʼombakhaʼö khö panitia pendaftaran wajib militer wa yaʼia enoni Lowalangi. Dua fakhe aefa daʼö, me 1950, iʼandrö enaʼö lö tobali ia saradadu börö me itegu ia tödönia side-ide. Hewaʼae lö fatimba khö Biro Investigasi Federal (FBI), hizaʼi fatimba ba Kejaksaan AS. Me no hauga kali laʼohe ba gödo zanguhuku, ifareso Mahkamah Agung AS farakaro dalifusöda Sicurella ba lö aʼozu gangetula nihalö pengadilan tingkat rendah irege möna ia. Daʼa dane-dane ba nono mbanua Amerika Serikat enaʼö lö tobali saradadu börö me itegu ira tödöra side-ide.

12 Yunani. Me 1983, lakuru Iakovos Thlimmenos. Lafotöi ia samadaö börö me lö iʼogunaʼö nukha zaradadu. Me no laʼefasi ia, iʼalui halöwönia tobali akuntan, hizaʼi lö latema ia börö me no tesura döinia tobali niha si lö sökhi. Ifatunö daʼa ba gödo zanguhuku Yunani, hizaʼi kala ia. Naik banding ia ba Mahkamah Eropa untuk Hak Asasi Manusia (ECHR). Me döfi 2000, so 17 hakim ba panitia Dewan Agung ECHR, lahalö gangetula wa möna ia. Daʼa dane-dane ba wotimbagö faʼafatuwu ba niha. Fatua lö hadöi angetula daʼa, töra 3.500 ndra talifusöda ba Yunani nikuru börö me lö ebua dödö zambuana ira ba no tesura döira wa yaʼira niha si lö sökhi. Me so gangetula daʼö, ibeʼe undang-undang Yunani ba wangehao töi ndra talifusöda moroi ba wangobousi. Ba, me labohouni Undang-Undang Dasar Yunani, lafuli lafaduhuʼö mangawuli undang-undang si hauga fakhe si lalö, sameʼe hak ba nono mbanua Yunani ba wangai halöwö tanö böʼö na lö omasi ira tobali saradadu.

”Fatua lö möido ba gödö zanguhuku, mangandrödo khö Yehowa, ba urasoi wa ibeʼe khögu waʼahono dödö.”—Ivailo Stefanov (Faigi ngenoli si-13)

13, 14. Moloʼö yaʼugö, hadia wamahaʼö si tola tahalö moroi khö dalifusöda Ivailo Stefanov ba Vahan Bayatyan?

13 Bulgaria. Me 1994, lahalö Ivailo Stefanov si 19 fakhe tobali saradadu. Lö omasi ia tobali saradadu mazui mohalöwö ba wotuhini fasuwöta barö wamatörö zaradadu. Lahuku ia 18 waŵa ba gurunga, hizaʼi naik banding ia ba wotimbagö halöwö zaradadu börö me itegu ia tödönia side-ide. Farakaronia andre laʼohe ba ECHR. Fatua lö lafareso me döfi 2001, so wangatulö si sökhi khö dalifusöda Stefanov. Ira samatörö ba Bulgaria laheta hukuma dalifusöda Stefanov ba fefu nono mbanua Bulgaria somasi mangai halöwö tanö böʼö na lö omasi ira tobali saradadu. c

14 Armenia. Lafaso Vahan Bayatyan tobali saradadu me 2001. d Börö me itegu ia tödönia side-ide, lö omasi ia tobali saradadu. Naik banding ia ba pengadilan-pengadilan negeri hizaʼi, lö möna. Me baŵa si Siwa 2002, laʼetuʼö hukumania dua fakhe amatonga ba gurunga, tobali me no iʼagö gurunga fulu waŵa amatonga, laʼefasi ia. Sagötö daʼö, naik banding ia ba ECHR. Hizaʼi me 27 mbaŵa si Fulu 2009, iʼetuʼö hukumania Mahkamah andrö ba kala ia. Angetula daʼö möi fangafatö dödö ndra talifusöda ba Armenia si göna abula dödö simane daʼa. Ifuli ifareso gangetula daʼa Dewan Agung ECHR. Me 7 mbaŵa si Fitu 2011, iʼetuʼö Mahkamah wa möna Vahan Bayatyan. Daʼa zi oföna sibai ifaduhuʼö ECHR wa telumöʼö hak niha si lö omasi tobali saradadu börö me itegu ia tödönia side-ide simane nifaduhusi tödö zi samösa niha ba agamania, lö lasaisi ira wameʼe bua gera-era, wangokhögö tödö side-ide, hegöi ba wofili agama. Angetula daʼa tenga ha ba wolumöʼö hak Zamaduhuʼö Yehowa, hizaʼi hak nono mbanua si hauga ngaotu zuta faʼato ba soi si tobali anggota Dewan Eropa. e

Laʼefasi ba gurunga ndra talifusöda ba Armenia me no ifemöna ira ECHR

Abula Dödö ba Upacara Nasionalistis

15. Hana wa lö fao nono mbanua Yehowa ba upacara nasionalistis?

15 Lö faröi nono mbanua Yehowa ba Wamatörö Mesia tenga ha ba wotimbagö halöwö zaradadu, tobali lahaogö göi wotimbagö wefao ba upacara nasionalistis. Töra-töra me alua Wasuwöta Gulidanö II, oi zara faʼawö niha ba soinia zamösana ba zi sagörö ulidanö. Ono mbanua ba zi sambu-sambua soi laʼandrö enaʼö möi ira ba hölu ba wangoʼawögö tanö si tumbu yaʼira, laʼanunöisi zinunö kebangsaan, mazui labeʼe yawa danga ba mandrera nasional. Hizaʼi, ha khö Yehowa tabeʼe zumange. (II Moz. 20:4, 5) Lua-luania, göna ita molö fanandraigö. Hewaʼae simanö, ifuli zui iʼogunaʼö ’danö’ Yehowa ba wanölö fanandraigö. Datafaigi waʼamöna nibeʼe Yehowa khöda me iʼogunaʼö Yesu ba zalua andre.​—Zin. 3:9.

16, 17. Hadia gabula dödö salua khö Lillian ba William Gobitas, ba hadia zi tola öhalö khöu famahaʼö?

16 Amerika Serikat. Me 1940, so gangetula nihalö Mahkamah Agung AS 8 bandri 1 ba wolawa ira Samaduhuʼö Yehowa ba farakaro nifotöi Minersville School District v. Gobitis. Lillian Gobitas, f si 12 fakhe ba akhinia William si 10 fakhe, lö faröi ira khö Yehowa, lö labeʼe yawa danga ba mandrera mazui manötöi hölu falöfaröi. Lua-luania laʼefasi ira ba zekola. Laʼohe farakaro daʼa khö Mahkamah Agung, ba ihalö gangetula wa tefaudu nifalua zekola andre börö me farahu ira ba ”persatuan nasional”. Angetula andrö tobali alitö fanandraigö. Ato nono ndra Samaduhuʼö Yehowa niʼefasi ba zekola, laheta ba halöwö ndra Samaduhuʼö, ba so göi nisuwö niha mbanua. Imane buku The Lustre of Our Country wa ”fanandraigö si göna ira Samaduhuʼö iʼotarai 1941 irugi 1943 no amaedola wökhö sabölö-bölö falömangosinangegö agama ba Amerika me abad si dua wulu”.

17 Lö arara waʼamöna nudu Lowalangi. Me 1943, ifuli iʼangeraigö Mahkamah Agung farakaro böʼö si fakhili-khili ba warakaro Gobitis. Daʼa farakaro West Virginia State Board of Education v. Barnette. Sakali daʼa, ifemöna ndra Samaduhuʼö Yehowa Mahkamah Agung. Daʼa sejarah si oföna sibai ba AS Mahkamah Agung lafuli lafaböʼöni gangetulara ba zi lö arara. Me no lafaduhuʼö gangetula andrö, alö saʼae wamakao nono mbanua Yehowa ba Amerika Serikat. Aefa daʼö, lafaduhuʼö fefu hak nono mbanua Amerika Serikat.

18, 19. Moloʼö Pablo Barros, hadia mbörö wa aro wamatinia, ba hewisa nono mbanua Yehowa tanö böʼö woloʼö duma-dumania?

18 Argentina. Pablo hegöi Hugo Barros si walu ba fitu fakhe laʼefasi ira moroi ba zekola me 1976, börö me lö labeʼe yawa dangara ba mandrera. Kafalo sekola ira alawe no irai ibözi högö Pablo. Me no aefa zekola, itaha ira sambua za waʼara ba lafaso wefao ba upacara patriotik. Me itörö tödö Pablo zalua khönia imane, ”Tebai utaha wanandraigö salua khögu na lö fanolo moroi khö Yehowa.”

19 Me laʼohe farakaro daʼa ba gödo zanguhuku, fao dödö hakim ba wangefasi Pablo hegöi Hugo ba zekola. Hizaʼi, naik banding ira ba Mahkamah Agung Argentina. Me 1979, Mahkamah zamaböʼöni angetula pengadilan tingkat rendah, me imane, ”Hukuma daʼö [labeʼe] lö tefaudu ba hak konstitusional sanandrösa ba wamahaʼö (Butir 14) ba foʼömö Negara ba wameʼe pendidikan dasar (Butir 5).” Faʼamöna daʼa moguna ba zi 1.000 ono Zamaduhuʼö. So zi lö aʼozu muʼefasi ba zekola ba tanö böʼönia, simane Pablo ba Hugo lafuli latema ira ba sekola negeri.

Ato ndra Samaduhuʼö si bohou ebua si lö faröi hewaʼae göna ira fanandraigö

20, 21. Hewisa zalua khö Roel ba Emily Embralinag möi fangaro wamatiu?

20 Filipina. Me 1990, Roel Embralinag, g si 9 fakhe ba gaʼania Emily si 10 fakhe ba so 66 ndraono Samaduhuʼö böʼö niʼefasi moroi ba zekola börö me lö labeʼe yawa dangara ba mandrera. Bapa Roel hegöi Emily sotöi Leonardo, itandraigö fahuhuo ba zekola, hizaʼi lö latehe. Börö me itugu monönö wanandraigö, möi Leonardo khö Mahkamah Agung. Lö hadöi kefe Leonardo hegöi pengacara sangoʼawögö yaʼia. Laʼandrö wanuturu lala khö Yehowa yaʼira si sambua omo. Gasa-gasa daʼö, laʼoʼaya ba laʼailasi ndraononia. Lö manötöna Leonardo wa möna ia ba farakaro daʼa börö me lö khönia faʼaboto ba dödö sanandrösa ba huku.

21 So zangoʼawögö yaʼira ba zi lö mudöna-döna, yaʼia daʼö Felino Ganal, pengacara si no irai mohalöwö ba zi sambua firma hukum si tehöngö ba soi daʼö. Me lö saetu farakaro daʼa, no aheta dalifusöda Ganal moroi ba firma daʼö, tobali ia Samaduhuʼö Yehowa. Me laʼohe farakaro daʼa khö Mahkamah Agung, ihalö gangetula Mahkamah wa möna ndra Samaduhuʼö, ba lö aʼozu laʼefasi ndraono ba zekola. Sakalitö, lö mofozu nifalua niha sedöna mamakiko famati nono mbanua Lowalangi.

Falöʼebua Dödö Zambuana Mangaʼasogö Fahasara Dödö

22, 23. (a) Hana wa oya lasöndra waʼamöna ono mbanua Yehowa ba huku? (b) Hadia zoroma ba waʼafatalifusötada ba zi sagörö ulidanö safönu faʼatulö?

22 Hana wa oya lasöndra waʼamöna ono mbanua Yehowa ba huku? Lö hadöi si tehöngö ita ba politik. Hizaʼi, ero sambua soi hegöi gödo zanguhuku, no lalumöʼö ita ira hakim moroi ba wanandraigö sabölö-bölö, ba gafuriata daʼö zi tobali dane-dane huku ba zi sambua soi. Tatu manö fao khöda Keriso me no taʼodödögö wolohi faʼamöna andrö. (Baso Famaʼeleʼö 6:2.) Hana wa fasuwö ita ba huku andre? Ohitö dödöda tenga ba wangaʼazökhi ngawalö huku. Tobali, ohitö dödöda yaʼia daʼö ba wotatugöi enaʼö lö taha-tahada ba wangai halöwö khö Razoda, Yesu Keriso.​—Hal. 4:29.

23 Ba gulidanö si lö fahasara dödö ba faʼafawuka politik safönu faʼafökhö dödö, Razoda samatörö, Yesu Keriso, no ifahowuʼö niʼodödögö zoloʼö khönia ba zi sagörö ulidanö enaʼö aro ira ba lö ebua dödö zambuana. Lö mofozu Zatana wamawukaisi hegöi ba wokalaisi yaʼita. No iʼowuloi niha Banua Lowalangi si hauga zuta faʼato enaʼö lö ’lafamaha ira fasuwö’. Faʼafatalifusötada ba zi sagörö ulidanö si fao faʼatulö no sambua tandra sahöli-höli dödö sangoromaʼö wa no mamatörö Mbanua Lowalangi!​—Yes. 2:4.

a Jilid daʼa lafotöi ia göi The New Creation. Ba gafuriata, jilid Millennial Dawn lafotöi ia Studies in the Scriptures.

b Enaʼö öʼila sanandrösa ba wamaʼeleʼö daʼa, faigi mbuku Wahyu—Klimaksnya yang Menakjubkan Sudah Dekat!, faza 27, ngaʼörö 184-186.

c Angetula daʼa zinangea khö ndra samatörö ba Bulgaria ba wanehegö halöwö tanö böʼö na lö omasi zi samösa niha tobali saradadu börö me itegu ia tödönia side-ide.

d Enaʼö öʼila danö böʼö nasa, faigi Menara Pengawal 1 mbaŵa si Felezara 2012, ngaʼörö 29-31.

e Barö zi 20 fakhe, ira samatörö ba Armenia no lakuru töra 450 ndra Samaduhuʼö si bohou ebua. Me baŵa si Felezara 2013, laʼefasi ndra talifusöda safuria si so ba gurunga.

f Fasala wanura madonia ba zura-sura zanguhuku.

g Fasala wanura madonia tobali Ebralinag ba zura-sura zanguhuku.