Faigi nösi

Faigi ba gangolifa

FAZA 20

”Itugu Tehöngö ba Monönö” Hewaʼae So Wanaisi

”Itugu Tehöngö ba Monönö” Hewaʼae So Wanaisi

Hewaʼae So Wanaisi Nifalua Afolo hegöi Faulo ba wondrouʼö halöwö fanuriaigö turia somuso dödö

Teʼodane-dane ba Halöwö Zinenge 18:23–19:41

1, 2. (a) Hadia gabula dödö salua khö Waulo hegöi ira awönia ba Nefeso? (b) Hadia nitutunöda ba faza daʼa?

 KALIRU sibai niha ba lala ba mbanua Nefeso, muʼao-ao ira ba ato zi fagohi-gohi. No owulo niha sato ba lö ara tö alua waʼakaliru sabölö-bölö si tebai mutimbagö! No laraʼu nawö Waulo si darua ba ladöni ira. Izumaigö lö niha-niha ba lala sebua si no teʼoli toko fatambai, börö waʼaukhu dödöra numalö ira ba amfiteater sebua si tola monaha 25.000 niha. Ato zi lö mangila hadia mbörö wa kaliru niha sato, hizaʼi lawaʼö tödöra te no adudu gosali ba so zalua khö lowalangira sotöi Aritemi. Börö daʼö, ibörögö muʼao ira lamane, ”Sebua kuaso Aritemi, lowalangi niha Efeso!”—Hal. 19:34.

2 Taʼila zui ba daʼa hadia nifalua Zatana. Iʼodela niha sato ba wamalua faʼalösökhi ba faʼakaliru enaʼö tebato wanuriaigö turia somuso dödö sanandrösa ba Wamatörö Lowalangi. Tatu manö, tenga ha daʼa lala niʼogunaʼö Zatana ba wombatogö halöwö fanuriaigö. Tatutunö dania ba faza daʼa hadia manö dandrawa nifalua Zatana ba wanaisi halöwö fanuriaigö ba fahasara dödö ba mbanua niha Keriso me abad siföföna. Sabölö adöni dödöda, taʼila dania wa lö mofozu fefu dandrawa nifaluania börö me ”itugu tehöngö ba monönö waʼabölö daromali Yehowa misa si fao faʼahöli-höli dödö”. (Hal. 19:20) Hadia mbörö wa tola lakalaisi Zatana andrö ira niha Keriso? Fanema linia fagölö simane salua khöda iadaʼa. Tatu manö faʼamöna andrö tana khö Yehowa, tenga khöda. Hizaʼi, simane niha Keriso me abad siföföna, moguna so nifaluada. Börö wanolo geheha Yehowa, andrö wa tola taʼokhögö gamuata si möi fondrouʼö halöwö fanuriaigö. Si oföna, datatutunö duma-duma Afolo.

”Oya Niʼilania Sanandrösa ba Mbuku Niʼamoniʼö” (Hal. 18:24-28)

3, 4. Hadia zoʼamböta niʼila Akila hegöi Firisikila khö Afolo, ba hadia nifaluara?

3 Me möi Waulo ba Nefeso ba wamalua halöwö utusan injil si medölu, so samösa niha Yahudi sofeta ba mbanua daʼö sotöi Afolo. Tohare ia moroi ba Alesandria banua si tehöngö ba Miserai. Oya zi tohude niʼokhögö Afolo. Onekhe ia fahuhuo ba ”oya niʼilania sanandrösa ba Mbuku Niʼamoniʼö”. Baero daʼö, ”terou dödönia börö geheha niʼamoniʼö”. Barani ia fahuhuo khö ndra niha Yahudi ba nahia waʼowulo.—Hal. 18:24, 25.

4 Me ifaʼema huhuonia Afolo, so ba daʼö Akila faoma Firisikila. Tatu omuso sibai dödöra me ”ifahaʼö zi tefaudu sanandrösa khö Yesu”. Atulö sibai nitutunönia sanandrösa khö Yesu. Hizaʼi, lö ara aefa daʼö aboto ba dödö zi no mongambatö andre wa so zabölö moguna si lö iʼila Afolo. ”Ha sanandrösa famayagö idanö nifalua Yohane zaboto ba dödönia.” Hewaʼae Akila faoma Firisikila andre ha niha si toʼölö manö ba samazökhi tendra, hizaʼi lö ataʼu ira fahuhuo khö Afolo, niha sonekhe fahuhuo ba salawa sekola. ”Lakaoni ia ba laʼombakhaʼö khönia zabölö tefaudu sanandrösa ba lala Lowalangi.” (Hal. 18:25, 26) Hadia nifalua Afolo? So sambua gamuata niforomaʼönia si lö tola löʼö laʼokhögö ira niha Keriso, yaʼia daʼö fangide-ngideʼö.

5, 6. Hadia mbörö wa abölö iʼogunaʼö Afolo Lowalangi Yehowa, ba hadia zi tobali famahaʼö khöda moroi ba duma-duma Afolo?

5 Börö me itemaʼö wanolo moroi khö Akila hegöi Firisikila, andrö wa tobali ia enoni Yehowa satua-tua. Möi ia ba Nakhaya ba ”ato niha si faduhu tödö nitolonia”. Manuriaigö ia göi khö ndra niha Yahudi ba mbanua daʼö sangumaʼö wa Yesu andrö tenga Mesia nifabuʼu. Imane Luka: ”Fahuhuo ia föna niha sato soroi ba dödö, ihaogö wamaduhuʼö wa fasala wamahaʼö niha Yahudi. Iforomaʼö moroi ba Mbuku Niʼamoniʼö wa Yesu andrö Keriso.” (Hal. 18:27, 28) Sindruhu, no tobali howu-howu sebua Afolo andre! Tola tawaʼö, börö halöwö fanuriaigö nifaluania, andrö wa itugu tehöngö ”daromali Yehowa”. Hadia wamahaʼö nihalöda moroi ba duma-dumania?

6 Fangide-ngideʼö, daʼö gamuata si lö tola löʼö laʼokhögö ira niha Keriso. No faböʼö-böʼö howu-howu nitemada zamösana, tola manö börö me no oya zi no tatörö, faʼatua-tua nisöndrada ba tanö böʼönia. Hizaʼi, abölö sökhi na ebua wangide-ngideʼö moroi ba daʼö fefu. Na löʼö, tola dania daʼö mbörö wa aekhu ita tou. Tola tobali ita tanö satabö sinanö safönu langu yaʼia daʼö faʼasiliyawa. (1 Ko. 4:7; Yak. 4:6) Na sindruhu-ndruhu taʼokhögö wangide-ngideʼö, abölö alawa niha böʼö wamaigida moroi khöda samösa. (Fil. 2:3) Lö abao dödöda na laʼamenesi ita mazui na so niha böʼö zamahaʼö yaʼita. Lö fatandro ita ba mbua gera-erada samösa na no taʼila wa lö tefaudu daʼö ba wanuturu lala si bohou nituturu geheha. Sagötö taʼokhögö wangide-ngideʼö, lö tebulö iʼogunaʼö ita Yehowa hegöi Ononia.—Luk. 1:51, 52.

7. Hewisa Waulo hegöi Afolo tobali ira duma-duma ba wangoromaʼö fangide-ngideʼö?

7 Lö alua wahindrisa na so wangide-ngideʼö. Hadia tola ökhalaigö hawaʼomasi Zatana enaʼö aboto wahasara dödö ba mbanua niha Keriso me abad siföföna? Hawaʼomuso dödönia na alua wahindrisa ba gotalua zi darua niha sowölö-ölö, Faulo hegöi Afolo, ha börö wamadöni dadaoma hegöi töi ba mbanua niha Keriso! Sindruhunia, tola manö tumbu ba dödöra waʼafökhö dödö khö nawöra. Ba Gorindro, ibörögö so zangumaʼö, ”Khö Waulo ndraʼo.” Imane si samösa, ”Khö Afolo ndraʼo.” Faulo hegöi Afolo, hadia lafarou niha enaʼö lö khöra fahasara dödö simane daʼö? Löʼö! Si fao fangide-ngideʼö ifaduhuʼö samösa Faulo hadia mbua si sökhi me no manuriaigö Afolo ba oya ibeʼe khönia halöwö si tohude. Ifalua göi Afolo wanuturu lala nibeʼe Waulo. (1 Ko. 1:10-12; 3:6, 9; Tit. 3:12, 13) Sindruhu-ndruhu wa duma-duma si sökhi daʼa ba wangoromaʼö fangide-ngideʼö ba falulu fohalöwö!

”Idunö-dunö Enaʼö Faduhu Dödöra ba Wamatörö Lowalangi” (Hal. 18:23; 19:1-10)

8. Hezo itörö Faulo me mangawuli ia ba Nefeso, ba hadia mbörö?

8 No fawuʼu li Waulo wa mangawuli ia ba Nefeso, ba ifalua daʼö. a (Hal. 18:20, 21) Hizaʼi, nehegö atö hewisa lala wangawulinia. Me safuria, ba Gandriokhia Siria so ia. Enaʼö tola mangawuli ia ba Nefeso, tola mena itörö lala foto si numalö ba Zeleukia, itörö göfa nasi ba moloyo ia ba mbanua Nefeso. Hizaʼi, ”iʼanöröi mbanua side-ide”. Moloʼö fangerai, tola manö ikhamö ribu kilometer lala nitörö Waulo simane nisura ba Halöwö Zinenge 18:23 ba 19:1! Hana wa ifili wanörö lala si marase ia Faulo? Börö me so gohitö dödönia yaʼia daʼö, ”ba wamarou tödö ndra nifahaʼö”. (Hal. 18:23) Oya zinangea itehegö ba wamalua halöwö utusan injil si medölu, fagölö simane me ifalua halöwö utusan injil siföföna hegöi si mendrua, ba lö iwaʼö tödönia wa tobali zaya-zaya gölö daʼö. Laforomaʼö göi waʼowölö-ölö simane daʼö ira satua samasui iadaʼa hegöi foʼomora. Taʼandrö sibai saohagölö ba waʼerege dödö hegöi faʼomasi niforomaʼöra.

9. Hadia mbörö wa so ösa ndra nifahaʼö ifuli mubayagö ira idanö, ba hadia wamahaʼönia khöda?

9 Me no ofeta ia ba Nefeso, falukha Waulo khö ndra niha nifahaʼö Yohane Samayagö Idanö mato felendrua niha waʼato. No tebayagö ira idanö ba zilalö barö gamakhoita si lö saʼae moguna. Baero daʼö, ha maʼifu niʼilara mazui lö khöra faʼaboto ba dödö sindruhu sanandrösa ba geheha niʼamoniʼö. Ibeʼe khöra wanuturu lala si bohou Faulo, ba simane Afolo omasi ira latema wamahaʼö si bohou ba lafalua daʼö si fao fangide-ngideʼö. Me no tebayagö ira idanö ba döi Yesu, awena latema geheha niʼamoniʼö ba tola lafalua dandra sahöli-höli dödö. Ba daʼa aboto ba dödöda wa oya howu-howu nitemada na taʼoʼö wanuturu lala si bohou nibeʼe organisasi Yehowa.—Hal. 19:1-7.

10. Hadia mbörö wa findra Waulo moroi ba zinagoga numalö ba nahia waʼowulo ba zekola, ba hadia zi tobali famahaʼö khöda ba halöwö fanuriaigö nifaluada?

10 Lö ara tö so duma-duma waʼatedou tanö böʼö. Manuriaigö Waulo si fao faʼabarani ba nahia waʼowulo (sinagoga) sagötö zi tölu waŵa. Hewaʼae ’iforege wanutunö enaʼö faduhu dödöra ba Wamatörö Lowalangi’, hizaʼi so ösa zabeʼe högö si lö faduhu tödö ba laforege wolawa Faulo. Moroi na ihorigö ginötönia khö ndra niha ’sangoʼaya Lala Zoʼaya’ andrö, ihalö gangetula Faulo möi ia fahuhuo ba nahia waʼowulo ba zekola. (Hal. 19:8, 9) Niha somasi mondrouʼö famatinia moguna findra ia moroi ba zinagoga numalö ba nahia waʼowulo ba zekola. Simane Faulo, sökhi na mofanö ita moroi ba nomo niha si lö omasi mamondrongo mazui si fabuʼa-buʼa. Ato nasa niha simane biri-biri sinangea mamondrongo turia nifaʼemada si möi famarou dödö!

11, 12. (a) Hewisa Waulo wameʼe duma-duma ba wamorege fohalöwö hegöi ba wamaudugö inötö ba halöwö fanuriaigö? (b) Hewisa göi wamorege nifalua ndra Samaduhuʼö Yehowa ba wohalöwö hegöi ba wamaudugö inötöra ba wanuriaigö?

11 Ero maʼökhö fahuhuo Waulo ba nahia waʼowulo ba zekola andrö te iʼotarai bözi 11 ba zi laluo irugi bözi 4 tanö owi. (Hal. 19:9, nwtsty-IN.) Te daʼa ginötö lö nini-nini ba aukhu sibai zino, ato niha solombase ba halöwöra ba manga ira. Na iʼogunaʼö ginötö simane daʼö Faulo sagötö zi dua fakhe, eluahania mamahaʼö ia töra 3.000 za. b Daʼa mbörö wa itugu tehöngö ba monönö waʼabölö daromali Yehowa. Iforege wohalöwö Faulo ba onekhe ia wangogunaʼö inötö. Ifaudugö ginötönia irege ahori larongo duria somuso dödö niha si toröi ba mbanua andrö. Buania? ”Fefu niha ba Provinsi Asia, niha Yahudi hegöi niha Yunani ahori larongo daromali Lowalangi.” (Hal. 19:10) Sindruhu-ndruhu iforege Faulo ba wamalua fanuriaigö!

Taforege wanuriaigö ba niha gofu hezo tola falukha ita khöra

12 Laforege göi wohalöwö ira Samaduhuʼö Yehowa iadaʼa ba lafaudugö ginötöra. Taforege enaʼö falukha ita ba niha gofu hezo so ba gofu hadia ginötö somasi ira. Manuriaigö ita ba lala, ba harimbale mazui ba naha parkir. Tola göi fahuhuo ita ba niha taʼogunaʼö telefo mazui tafaʼoheʼö zura. Ba ginötö manuriaigö ita ba nomo-omo misa, taforege enaʼö falukha ita khöra ba ginötö so ira yomo ba nomo.

”Tehöngö ba Monönö” Hewaʼae So Malaʼika si Lö Sökhi (Hal. 19:11-22)

13, 14. (a) Hadia zi tola ifalua Faulo börö waʼabölö nibeʼe Yehowa khönia? (b) Hadia zala nifalua ndraono matua khö Zikoia, ba hewisa göi niha si farahu ba gereja iadaʼa wamaluara sala simane daʼö?

13 Ifatunö khöda Luka wa mofozu halöwö fanuriaigö nifalua Waulo mendrua manö me ibeʼe khönia waʼabölö Yehowa ba ”wamalua tandra safönu faʼabölö ba sahöli-höli dödö”. Tola tobali famadöhö niha zafu tanga hegöi nukha si no irai ifake, ba tola göi möi famofanö malaʼika si lö sökhi. c (Hal. 19:11, 12) Ato niha sadöni tödö ba waʼamöna sahöli-höli dödö andre sokalaisi faʼabölö Zatana. Hizaʼi, lö fefu niha omasi.

14 So ösa göi ndra ”niha Yahudi soʼanöröi banua ba wamofanö malaʼika si lö sökhi”, latandraigö lafalua dandra sahöli-höli dödö simane nifalua Waulo. So ösa ba gotaluara zamorege ba wamofanö malaʼika si lö sökhi ba latötöi döi Yesu hegöi Faulo. Ibeʼe duma-duma Luka sanandrösa ba ndraono matua si dafitu khö Zikoia, ösi nomo gere, samorege wamalua tandra sahöli-höli dödö simane daʼö. Imane khöra malaʼika si lö sökhi, ”Uʼila haniha Yesu, ba uʼila haniha Waulo. Hizaʼi, haniha ami andrö?” Ba zi lö mudöna-döna, manaoka niha nifakao malaʼika si lö sökhi andrö ba wondraʼu yaʼira, hulö gurifö samuʼi. Ilawa ira irege lalau moloi lö nukha ba oi mesokho. (Hal. 19:13-16) Sindruhu wa faʼamöna sebua daʼa ba ”daromali Yehowa”, börö me no oroma waʼafaehu waʼabölö Lowalangi nibeʼenia khö Waulo ba falöʼeluaha waʼabölö niʼokhögö niha si fao ba agama sofaya. Iadaʼa, zuta göi niha sangumaʼö wa tobönö asala no latötöi döi Yesu mazui lafaduhuʼö wa ”niha Keriso” ira. Hizaʼi, simane niwaʼö Yesu, ha niha samalua somasi Namania zangokhögö fanötöna sindruhu ba zi so miföna.—Mat. 7:21-23.

15. Sanandrösa ba wakelemusa hegöi gama-gama soʼamakhaita ba daʼö, hewisa woloʼöda duma-duma niha Nefeso?

15 Me no teʼailasi nono matua khö Zikoia, itugu ato niha sangataʼufi Lowalangi, ba daʼö zamarou yaʼira irege tobali ira niha Keriso ba laröi wakelemusa. Afönu fakelemusa mbanua Nefeso. Laʼogunaʼö hazima, fatahana mboto hegöi faetasa, ba sasesenia lasura daʼö ba garate. Iadaʼa, ato niha Nefeso zi terou tödö ba wangai buku gelemura ba latunu föna niha sato hewaʼae na ngafulu ribu dolar mböli mbuku daʼö na muʼerai iadaʼa. d Imane Luka, ”Börö daʼö, itugu tehöngö ba monönö waʼabölö daromali Yehowa misa si fao faʼahöli-höli dödö.” (Hal. 19:17-20) Sindruhu-ndruhu wa faʼamöna sebua daʼa moroi ba wamahaʼö sofaya hegöi ba wakelemusa! Tobali duma-duma si sökhi khöda ndra niha si lö faröi andrö iadaʼa. So ita ba gulidanö safönu fakelemusa. Na so gama-gamada soʼamakhaita ba wakelemusa, datafalua göi zimane nifalua ndra niha Nefeso, iʼanemaiʼö tatiboʼö! Dataʼaröuʼö ita moroi ba gamuata niʼogorofi andrö gofu hawaʼebua mbölinia.

”Alua Waʼakaliru Sabölö-bölö” (Hal. 19:23-41)

”He kawa, no aboto ba dödömi wa tasöndra zoguna khöda moroi ba halöwö daʼa.”—Halöwö Zinenge 19:25

16, 17. (a) Tutunö hewisa Demeterio wamaweʼe niha sato ba Nefeso. (b) Hewisa niha Nefeso wangoromaʼö faʼafatuwu?

16 Ofeta ita iadaʼa ba dandrawa nifalua Zatana simane nifatunö Luka, ”alua waʼakaliru sabölö-bölö soʼamakhaita ba Lala Zoʼaya”. Tenga nisahe-sahenia daʼa. e (Hal. 19:23) So samösa ndra matua samobörö horö sotöi Demeterio, samösa tuka wirö. Mofozu ia wamaweʼe ndra awönia tuka wirö, yaʼia me ifasugi ba dödöra wa börö wamawa adu andrö wa lasöndra waʼakayo. Aefa daʼö, ifatunö wa turia nifaʼema Waulo tola tobali fangalösi wangaluira börö me lö lasömba nadu ira niha Keriso. Ifasugi göi ba dödöra enaʼö lahöni-höni wa tohude ira börö me no tobali ira niha Nefeso. Inönö nasa wangumaʼö wa lö saʼae eluaha dania ba dödö niha lowalangi Aritemi nisömbara ba ”taya lakhömi” naha wamosumange nihöni-hönira.—Hal. 19:24-27.

17 Mofozu wamaweʼe nifalua Demeterio. Ibörögö muʼao ndra tuka wirö andrö, ”Sebua kuaso Aritemi, lowalangi niha Nefeso.” Alua waʼakaliru sabölö-bölö ba mbanua daʼö, lua-luania muhöngö niha sato safökhö tödö simane nitutunö ba wamobörö faza daʼa. f Barani Waulo ba omasi sibai ia möi ba nahia waʼowulo ba zekola daʼö, fahuhuo ia ba niha sato. Hizaʼi lö latehegö khönia ira nifahaʼö faböi teʼala waʼaurinia. So samösa niha sotöi Alesandro, mosindro ia föna niha sato ba iforege wahuhuosa khöra. Börö me niha Yahudi ia, te omasi ia wanutunö hadia gamaehuta niha Yahudi ba niha Keriso. Tatu manö lö laʼameʼegö tödö niha sato wehedenia. Me laʼila wa niha Yahudi ia, ibörögö muʼao ira mato dombua za waʼara ba endronga lira wangumaʼö, ”Sebua kuaso Aritemi, lowalangi niha Nefeso!” Irugi iadaʼa, lö si tebulö nasa waʼafökhö dödö sanandrösa ba agama, daʼö mbörö wa ato niha si lö mangokhögö fangera-ngera satulö.—Hal. 19:28-34.

18, 19. (a) Hewisa zi samösa wali kota ba wamahono niha sato ba Nefeso? (b) Hadia mbörö wa itaria latema wolumöʼö iraono mbanua Yehowa moroi khö ndra samatörö, ba hadia nifaluada enaʼö tatema wolumöʼö simane daʼö?

18 Ba gafuriata, mofozu zi samösa wali kota ba wamahono niha sato. Samatörö si tola muʼodaligö andre ba sangokhögö fangera-ngera satulö, ifaduhuʼö ba niha sato wa lö teʼala nahia wamosumange hegöi lowalangira börö ndra niha Keriso. Lö göi hadöi si lö sökhi nifalua Waulo hegöi ira awönia ba nahia wamosumange Aritemi, ba so goi-goi huku si no mutatugöi na omasi ira lafatunö zalua andrö. Te itugu aro waʼafaduhu dödöra me iwaʼö wa göna ira huku na lafalua waʼakaliru ba si lö atulö moloʼö huku Romawi. Börö daʼö, oi zara fabali ira. Simane faʼalio me mofönu ira, simane daʼö waʼalio me alö wönura börö wehede si tefaudu ba si fagöna ba dödö andrö.—Hal. 19:35-41.

19 Tenga daʼa zi oföna mazui safuria lalumöʼö ndra nifahaʼö Yesu ira samatörö safönu faʼatua-tua. Sindruhunia, iʼila sinenge sotöi Yohane ba gangilatania wa sagötö ngaluo safuria andre, so ndra samatörö si no amaedola gulidanö, sanölö molö famakao moroi khö Zatana sedöna ifalua ba niha soloʼö khö Yesu. (Fam. 12:15, 16) Sindruhu no alua daʼa. Ba zi hawaʼoya gamadöniwa, terou dödö zangetuʼö huku satua-tua ba wolumöʼö ira Samaduhuʼö Yehowa irege tola lafosumange Lowalangi ba nahia gangowuloa ba latutunö duria somuso dödö ba niha böʼö. Tatu manö börö gamuatada wa tola tasöndra waʼamöna simane daʼö. Lafosumange Waulo ira samatörö si so ba Nefeso börö gamuatania si sökhi irege terou dödöra ba wolumöʼö yaʼia. (Hal. 19:31) Tatötöna göi wa amuatada si sökhi si lö falimosa ba safönu famosumange tobali famarou dödö niha nifalukhaisida ba sauli latörö tödö. Tola manö oya mbua si sökhi nitemada börö gamuatada si sökhi andrö.

20. (a) Hewisa dödöu me öʼila waʼamöna Daromali Lowalangi me abad siföföna hegöi iadaʼa? (b) Hadia gangetula nihalöu ba waʼamöna Yehowa ba götöda andre?

20 Hadia lö ahöli-höli dödöda na taʼangerönusi hewisa me ”itugu tehöngö ba monönö waʼabölö daromali Yehowa” me abad siföföna? Ahöli-höli göi dödöda na taʼangeragö hewisa Yehowa wangaʼasogö faʼamöna simane daʼö ba nono mbanuania iadaʼa. Hadia omasi ndraʼugö ötema döi si sökhi ba waʼamöna daʼö hewaʼae no ide-ide zi tola öfalua? Börö daʼö, fahaʼö ndraʼugö ba duma-duma si no tatutunö. Rorogö wangide-ngideʼö, böi böhöli woloʼö fanuturu lala si bohou nibeʼe organisasi Yehowa, forege wohalöwö, timbagö wakelemusa, ba böi böhöli wamalua fondrege zi sökhi ba wameʼe famaduhuʼö ba gamuatamö si lö falimosa ba safönu famosumange.

a Faigi kotak ” Efeso—Ibu Kota Asia.”

b Isura göi mbuku 1 Korindro Faulo me so ia nasa ba Nefeso.

c Te iʼogunaʼö safu tanga andrö Faulo tobali böbö högönia faböi mangele ba hörönia mböböinia. Nukha nitötöi ba daʼa muʼogunaʼö ia tobali baʼa-baʼa dötöʼa. Iʼogunaʼö nukha andrö Faulo börö me mohalöwö ia ba wamazökhi tendra gasa-gasa wa lö manuriaigö ia, te arakhagö moluo.—Hal. 20:34, 35.

d Ifatunö Luka hawaʼebua gefe si 50.000 firö andrö. Na eluaha niwaʼönia yaʼia daʼö kefe dinar, tola isöndra gefe daʼö si samösa niha me abad siföföna na mohalöwö ia sagötö zi 50.000 hari, kira-kira 137 fakhe. Mohalöwö ia fitu hari ba zi samigu.

e So zangumaʼö wa salua andre nitutunö Waulo me ifatunö khö ndra talifusö ba Gorindro, imane, ”Irege mawaʼö tödöma wa si mate saʼae ndraʼaga.” (2 Ko. 1:8) Hizaʼi, tola manö göi fanandraigö tanö böʼö nitutunönia. Me ifatunö Faulo hewisa me ’fataru ia ba wolawa urifö samuʼi ba Nefeso’, tola manö nitutunönia si no irai alua khönia ba zilalö me fataru ia ba wolawa urifö samuʼi mazui niha si faʼudu khönia. (1 Ko. 15:32) Fehede daʼö, tola mufoʼeluaha ia sindruhu-ndruhu mazui ha nifoʼamaedola.

f Tola aro ba abölö sibai wahasara dödö ba gotalua ndra tuka. Duma-dumania, kira-kira satu abad aefa daʼö, alua waʼakaliru simane daʼö ba Nefeso börö me no hasara dödö ndra tuka samazökhi roti.