Faigi nösi

Faigi ba gangolifa

FAZA 26

”Samösa Lö si Mate ba Gotaluami”

”Samösa Lö si Mate ba Gotaluami”

Me ahöndrö göfa nitörö Waulo, iforomaʼö waʼomasi ba niha böʼö hegöi famati saro

Teʼodane-dane ba Halöwö Zinenge 27:1–28:10

1, 2. Hewisa wofanö Waulo, ba hadia zi tola manö iʼaombösi tödö?

 IʼANGERA-NGERAGÖ manö Faulo wehede Weso börö me ebua sibai lua-luania daʼö ba waʼaurinia ba zi so miföna. Imane Gubernur Feso, ”Hasambalö möi ndraʼugö khö Kaisaro.” No saʼae dua fakhe labeʼe Waulo ba gurunga, tatu manö tebulö zalua börö me fandröndröu wofanönia ba Roma. (Hal. 25:12) Hizaʼi, itörö tödö Waulo hewisa wanörö talu nasi, tenga daʼö geluahania si sökhi-sökhi manö zalua mazui lö aetu ihoho ia angi sodöwa-döwa. Tola manö aombö dödö Waulo ba wofanönia sakali daʼa hegöi na möi ia ba wangondrasi Kaisaro.

2 Asese sibai alua khö Waulo ’gametaʼuö ba nasi’. No irai tölu kali arakhagö ahöndrö göfa nitörönia, ba sara luo sara wongi ia ba dalu nasi sebolo. (2 Ko. 11:25, 26) Baero daʼö, faböʼö sibai wofanönia ba zi sakali daʼa moroi ba zilalö me ifalua halöwönia tobali utusan injil me lö mukuru ia. Iadaʼa mofanö Waulo si tobali niha gurunga, ba itörö lala si fandröndröu sibai kira-kira 3.000 kilometer iʼotarai Kaisarea numalö ba Roma. Hadia tola irugi daʼö ba lö hadia ia khönia ba lala? Hewaʼae na tola irugi, hadia moloyo ia ha enaʼö mate? Törö tödöu, sangetuʼö hukumania me luo daʼö samatörö fondrege zebua kuaso ba zi sagörö ulidanö nifatörö Zatana.

3. Hadia gangetula nihalö Waulo, ba hadia nitutunöda ba faza daʼa?

3 Moroi ba waö-waö si no öbaso sanandrösa khö Waulo, moloʼö yaʼugö hadia aetu dötönafönia börö zalua khönia ba zi so miföna? Tatu manö löʼö! Aboto ba dödönia wa oya wanandraigö nitaögönia hewaʼae na lö iʼila hadia manö wanandraigö andrö. Börö daʼö, hadia guna wa iʼabusi tödö zi lö nasa alua irege taya waʼomuso dödönia ba wamalua halöwö fanuriaigö? (Mat. 6:27, 34) Aboto ba dödö Waulo wa omasi Yehowa na iʼogunaʼö ero so ginötö ba wamaʼema turia somuso dödö sanandrösa ba Wamatörö Lowalangi mendrua manö khö ndra samatörö. (Hal. 9:15) Ihalö gangetula Faulo ba wamalua halöwö andrö gofu hadia zalua. Hadia tenga göi daʼö gangetula nihalöda? Börö daʼö, dataʼosisiʼö waö-waö wofanö Waulo ba tanehegö hadia wamahaʼönia khöda moroi ba duma-duma si no ifalua.

’Angi si Fazuzu’ (Hal. 27:1-7a)

4. Hadia göfa nitörö Waulo me ibörögö woloyo, ba haniha nawönia?

4 Faulo hegöi niha gurunga tanö böʼö nizago zi samösa kumandru zaradadu Romawi sotöi Yulio, lahalö gangetula ba wanörö köfa zogale si tohare ba Kaisarea. Köfa daʼö moroi ba Aderamiti, labua göfa tanö ba gaekhula Asia Kecil, yefo mbanua Mitilene ba hulo Lesbos. Moloyo göfa andre numalö tanö yöu aefa daʼö numalö ba gaekhula, ba itörö mato hauga ngawua labua göfa börö wameʼe yawa mazui ba wameʼe tou noro. Mufazökhi göfa daʼö tenga enaʼö ohahau dödö zanörö, mendrua manö ba niha nikuru. (Faigi kotak ” Fofanö hegöi Lala Nitörö Ndra Sogale Sanörö Asi”.) Taʼandrö saohagölö börö me tenga ha Faulo niha Keriso zi so ba gotalua niha nikuru andrö. Si löʼö-löʼönia, so darua nawönia si sara lala wamati, yaʼia daʼö Arisaro ba Luka. Tatu manö Luka zanura waö-waö daʼa. Lö taʼila hadia labuʼa samösa okosira awönia si darua andre si lö faröi, mazui tobali ira sangai halöwö khö Waulo.—Hal. 27:1, 2.

5. Hadia wariawösa nirasoi Waulo ba Zidona, ba hadia wamahaʼönia khöda?

5 Me no maʼö-maʼökhö moloyo ira 110 kilometer numalö miyöu, molombase göfa andrö ba Zidona, ba zinga nasi Ziria. Faböʼö sibai gamuata Yulio khö Waulo moroi ba niha gurunga tanö böʼö, te börö me niha Romawi Waulo ba lö hadöi sala nisöndra khönia. (Hal. 22:27, 28; 26:31, 32) Itehegö Yulio khö Waulo weʼamöi tou ba wamalukhaisi ira talifusönia niha Keriso. Hawaʼomuso dödö ndra talifusö börö me tola larorogö zinenge andre si no ara ba gurunga! Hadia tola öʼangeragö hawaʼara öfalua waʼomasi hegöi faʼoböwö simane daʼö, ba örasoi waʼomuso dödö si tobali sulö?—Hal. 27:3.

6-8. Hewisa wofanö Waulo iʼotarai Zidona numalö ba Ganidu, ba hadia ginötö niʼogunaʼönia ba wamalua halöwö fanuriaigö?

6 Me no mofanö ira moroi ba Zidona, ihene manö nasi tanö yöu köfa nitöröra ba itörö Gilikia sahatö ba Dareso, banua si tumbu Faulo. Lö itutunö Luka wa molombase göfa daʼö ba nahia böʼö, hizaʼi no ihaogö wozara-zara wanutunö wa so deʼala yaʼia daʼö ’angi si fazuzu’. (Hal. 27:4, 5) Hewaʼae simanö, tola takhalaigö wa iʼogunaʼö ginötö andrö Faulo ba wanuriaigö turia somuso dödö. Tatu manö manuriaigö ia ba nawönia niha gurunga hegöi niha tanö böʼö ba göfa, duma-dumania khö ndra sohalöwö ba göfa, ira saradadu, hegöi niha si so ba labua göfa si möi ira. Iadaʼa, na taʼila so ginötö ba wamaʼema turia somuso dödö, hadia taʼogunaʼö ginötö andrö?

7 Aefa daʼö larugi Mira, labua göfa tanö raya Asia Kecil. Ba daʼö, findra Waulo hegöi niha tanö böʼö ba göfa si bohou solohe yaʼira ba Roma, banua si möi ira. (Hal. 27:6) Me luo daʼö, ba Miserai lahalö gandru ira niha Roma, ba köfa solohe bua zinanö moroi ba Miserai tebato ia ba Mira. Isöndra göfa simane daʼö Yulio ba iwaʼö khö ndra saradadu hegöi niha tanö böʼö enaʼö möi ira yawa. Tatu abölö ebua göfa daʼa moroi ba göfa siföföna börö me tola monaha yawa gandru hegöi sanörö köfa si 276 niha, yaʼia daʼö ono bua göfa, saradadu, niha gurunga hegöi niha tanö böʼö si möi ba Roma. Tobali, börö me latörö göfa si bohou, tatu manö ato niha si falukha khö Waulo ba hasambalö iʼogunaʼö ginötö si sökhi andrö ba wanuriaigö.

8 Tebato ira aefa daʼö ba Ganidu, tanö raya gaekhula Asia Kecil. Na baga nangi tola irugi daʼö köfa ha ba zi sahari. Hizaʼi, ifatunö Luka wa ’ahou sibai ira woloyo ba zi hauga hari, ba serege dödöra awena larugi Ganidu’. (Hal. 27:7a) Abua woloyo börö me abölö-bölö sibai nangi. (Faigi kotak ” Angi si Fazuzu ba Nasi Mediterania.”) Khalaigö zalua ba niha si so yawa ba göfa me fazuzu göfa ba nangi ba dalu nasi sobade.

”Iʼoloiʼö Ndraʼaga Bade” (Hal. 27:7b-26)

9, 10. Hadia gabula dödö salua ba mbanua Gereta?

9 Omasi zolohe köfa ba wanohugö fofanöra tanö ba gaekhula moroi ba Ganidu, hizaʼi imane Luka si no mangila salua andrö, ”Fazuzu nangi.” (Hal. 27:7b) Me no fandröndröu göfa moroi ba dete danö, tohare nangi sabölö-bölö moroi yöu gaekhula, ba ilulugö göfa andrö numalö miraya. Ba zilalö, no irai tobali folumöʼöra Hulo Zifirusi moroi ba nangi si fazuzu, ba tobali göi folumöʼöra iadaʼa Hulo Gereta. Ibörötaigö sökhi nangi me no lataluʼi Zalomone, tanö ba mbalö gatumbukha Hulo Gereta. Hadia mbörö? Börö me tohare göfa tanö raya hulo daʼö, ba lö abölö-bölö nangi ba daʼö. Khalaigö hawaʼomuso dödö niha sanörö köfa andrö, hizaʼi lö arara! Laʼila ira sohalöwö ba göfa wa lö ara tö tohare mbaŵa deu, ba tola teʼala ira na lalau moloyo. Tatu aombö sibai dödöra.

10 Ihaogö wanutunö Luka, ”Me no serege dödöma woloyo ahatö ba zinga gawu [ba hulo Gereta], ofeta ndraʼaga ba nahia nifotöi Labua si Sökhi.” Hewaʼae telumöʼö ira moroi ba nangi sabölö-bölö, abua nasa woʼamurisi köfa. Hizaʼi ba gafuriata, tola labeʼe tou zao göfa ba nasi sadöni bakha side-ide te fatua lö garis pantai si numalö miyöu. Hawaʼara ira ba daʼö? Iwaʼö Luka wa ”ara numalö ginötö”, hizaʼi tebai ara toröi ira ba daʼö. Ba mbaŵa si Siwa/si Fulu, itugu abölö-bölö mbade ba nasi.—Hal. 27:8, 9.

11. Hadia mbua gera-era nifaʼema Waulo ba niha göfa, hizaʼi hadia gangetula nihalöra?

11 Te so ösa niha sanörö köfa sangandrö bua gera-era Waulo börö me no toʼölö ia wangötö Nasi Mediterania. Iwaʼö khöra enaʼö lö latohugö wofanö. Na mofanö göfa, tola manö ”mosikho ba ebua rugi” ira, ba tola manö so zi mate. Hewaʼae simanö, omasi zolohe hegöi sokhö köfa na latohugö wofanö, te ba wangalui nahia sabölö tefaudu enaʼö telumöʼö ira. Lafaduhuʼö khö Yulio, ba ato göi niha sangumaʼö daʼö wa sökhi na no larugi Weniki, labua göfa si so ba gaekhula. Te so ba daʼö labua göfa sabölö ebua ba sabölö sökhi si tobali nahia wolombasera sagötö mbaŵa deu. Börö daʼö mofanö göfara me tohare nangi si sökhi moroi raya.—Hal. 27:10-13.

12. Hadia gabula dödö salua me no laröi Hulo Gereta, ba hadia nifalua zohalöwö ba göfa enaʼö lö teʼala waʼaurira?

12 Ifuli zui so gabula dödö yaʼia daʼö ’angi sabölö-bölö’ si tohare tanö yöu gatumbukha. Me luo daʼö lalumöʼö ira ba zi sambua ”hulo side-ide nifotöi Kauda” kira-kira 65 kilometer moroi ba Labua si Sökhi. Hizaʼi, iʼoloiʼö göfa andrö angi sabölö-bölö numalö miraya irege latandru gawu sohili ba zinga nasi Afrika. Börö me ataʼu ndra sohalöwö ba göfa, laforege wameʼe yawa tundraha side-ide nisöbi göfa. Tenga halöwö saoha daʼö, börö me tola manö no afönu idanö. Aefa daʼö laforege wamöbö tanö tou göfa, lafaliʼö khönia zinali hegöi rate enaʼö lö agaboʼa mbagolönia. Lasöbi tou zinali loyo sebolo, ba laforege enaʼö igoʼö lala nangi köfa andrö irege aefa ira moroi ba mbade. Khalaigö hewisa waʼataʼura ba zalua andre! Hizaʼi, ambö nasa wamorege si no lafalua börö me lö tebulö ’iʼoloiʼö ira bade’ sabölö-bölö. Ba ngaluo si tölu, latiboʼö fefu fakake göfa enaʼö lö ahöndrö.—Hal. 27:14-19.

13. Hewisa dödöu na so ndraʼugö ba göfa nitörö Waulo sagötö alua mbade andrö?

13 Tatu ataʼu fefu niha sanörö köfa. Hizaʼi faduhu dödö Waulo hegöi ira awönia wa tola teʼefaʼö ira. No ifaduhuʼö Yesu khö Waulo wa hasambalö manuriaigö ia ba Roma, ba so samösa malaʼika samaduhuʼö buʼusa li daʼö. (Hal. 19:21; 23:11) Hewaʼae simanö, bongi maʼökhö sagötö zi dua migu, lö nasa alö mbade sabölö-bölö. Börö me lö tebato deu ba lö oroma luo hegöi döfi ba lawuo saweʼe-weʼe, lö iʼila itatugöi solohe köfa hezo so ira ba hezo numalö ira. Lö lasöndra femanga börö waʼokafu-kafu, so göi zi mabu ba so zataʼu. Hewisa wa tola itörö tödöra wemanga?

14, 15. (a) Me fahuhuo Waulo ba niha göfa, hana wa ifuli itötöi wamangelama si no iwaʼö ba wamobörö? (b) Hadia wamahaʼö moroi ba duria si möi fanötöna nifaʼema Waulo?

14 Mozizio Waulo. Ifuli itötöi wamangelama si no iwaʼö ba zilalö. Hizaʼi, tenga imane, ’Hadia tenga no uwaʼö khömi?’ Salua andrö zi tobali tandra wa moguna menaʼö muʼoʼö niwaʼönia. Aefa daʼö imane, ”Uʼandrö sibai khömi enaʼö böi miʼabusi tödö, samösa lö si mate ba gotaluami. Ha köfa andre dania zi tekiko.” (Hal. 27:21, 22) Tatu manö tobali fangomuso dödö zamondrongo wehedenia andre! Omuso göi dödö Waulo börö me no ifaduhusi tödö ia Yehowa ba wamaʼema turia si möi fangorifi. Böi olifu ita wa iʼameʼegö tödö noso zi samösa niha Yehowa. Ebua sibai mböli zi samösa niha ba wamaiginia. Imane Fetero, ”Yehowa . . . lö omasi ia na tekiko fazamösa. Omasi ia enaʼö dozi lafalalini gera-erara.” (2 Fe. 3:9) Mangaösö halöwö andre. Börö daʼö, moguna taforege wamaʼema turia fanötöna ba niha sato! Faʼauri niha sebua böli ba wamaigi Yehowa, amaedola zi no so ba lumö waʼamate.

15 Te no ahori larongo duria nifaʼema Waulo ira niha göfa sanandrösa ba ’dötönafö nifabuʼu Lowalangi’. (Hal. 26:6; Kol. 1:5) Iadaʼa, tola ifatunö khöra dane-dane saro Faulo wa teʼefaʼö ira hewaʼae ahöndrö göfa. Imane, ”Mege ba zi bongi, no ifatenge khögu malaʼikania Lowalangi . . .  mosindro ia ba zingagu, imane, ’Böi ataʼufi Faulo. Hasambalö mozizioʼö föna Kaisaro, ba börö ndraʼugö wa ahakhö dödö Lowalangi wangorifi fefu niha si fao khöu ba woloyo.’” Ifarou dödöra Faulo, ”Andrö, yaʼabeʼe ami ira talifusö, börö me faduhu dödögu hasambalö ifalua zi no iwaʼö khögu Lowalangi. Hewaʼae simanö, hasambalö tosake ita ba zi sambua hulo.”—Hal. 27:23-26.

”Larugi Dete Danö ba Lö Hadia Ia Khöra” (Hal. 27:27-44)

”Iʼaohasi gölö Lowalangi fönara.”—Halöwö Zinenge 27:35

16, 17. (a) Hadia ginötö niʼogunaʼö Waulo ba wangandrö, ba hadia mbuania? (b) Hewisa wa tola alua wamangelama niwaʼö Waulo?

16 Me no aefa zi dombua migu sataʼu ira andrö, ba me no teʼoloiʼö göfa faʼaröunia kira-kira 870 kilometer, larasoi ira sohalöwö ba göfa wa so waʼatebulö, te börö me larongo-rongo goso-goso mbade saboto ba zinga nasi. Labeʼe tou ösa zao si so yawa ba göfa faböi ahani ba enaʼö tola laʼohe göfa ba zinga nasi. Me luo daʼö, edöna moloi fefu zohalöwö ba göfa, hizaʼi lataha ira saradadu. Imane Faulo khö gumandru hegöi khö ndra saradadu, ”Na laheta ira ba göfa daʼa, lö auri ami.” Me no ibörögö ahono göfa, ifarou niha sato Faulo enaʼö manga ira, ba sakali tö ifuli ifaduhuʼö khöra wa teʼorifi ira. Aefa daʼö ”iʼaohasi gölö Lowalangi fönara”. (Hal. 27:31, 35) Börö me ifaʼema wangandrö saohagölö khö Lowalangi, no ibeʼe duma-duma khö Luka, Arisaro, hegöi ba niha Keriso iadaʼa. Hadia tobali famarou dödö ba fangabölöʼö niha sato wangandrö nifaʼemamö?

17 Me no aefa mangandrö Waulo, ”terara dödöra fefu ba labörögö manga”. (Hal. 27:36) Latiboʼö gandru si tou ba nasi enaʼö ifuli aoha göfa, ba tola lafahatö ira ba ngöfi. Me no irugi laluo, lataba zinali zao ira sohalöwö ba göfa, lalulu zinali gamuri ba lafasa loyo side-ide tanö föna enaʼö ilulugö göfara angi numalö ba gawu. Lö ara, tosake högö göfa te ba gawu sohili mazui ba daimba ba ibörögö aboto doyo göfa börö mbade. So ösa ndra saradadu sedöna mamunu niha gurunga faböi so zoloi, hizaʼi itaha ira Yulio. Iʼandrö khöra fefu enaʼö molangi ira mazui lagogohe gakhökhöla göfa enaʼö larugi ngöfi. Sindruhu wa no alua nifaʼeleʼö Waulo, ahori teʼorifi fefu zanörö köfa si 276 niha. ”Larugi dete danö ba lö hadia ia khöra fefu.” Hezo mbanua nirugira iadaʼa?—Hal. 27:44.

”Sökhi Sibai Gamuata Niha Mbanua Daʼö” (Hal. 28:1-10)

18-20. Hewisa ndra niha Malata ba wangoromaʼö ’amuata si sökhi’, ba hadia dandra sahöli-höli dödö salua?

18 Tosake göfara ba Hulo Malata tanö raya Sisilia. (Faigi kotak ” Hezo Hulo Malata?”) ”Sökhi sibai gamuata” niha si so ba hulo daʼö hewaʼae faböʼö li niʼogunaʼöra. (Hal. 28:2) Lafewuaʼö galitö ba niha si lö irai falukha khöra börö me no agabasö-basö ba oʼafu ira. Laleu ira ba galitö börö waʼoʼafu me no abasö ira, ba börö galitö andrö wa alua dandra sahöli-höli dödö.

19 Ilului Faulo wangowuloi eu galitö. Ba zi lö mudöna-döna möi baero gulö sobiso ba idou dangania ba lö aheta. Lawaʼö ira niha Malata wa fanguhuku moroi khö lowalangi daʼö. a

20 Niha si no mangila me idou ulö danga Waulo, lawalinga ”gambu dangania”. Moloʼö sambua karya referensi, ba li sindruhunia ngawua wehede niʼogunaʼö ba ayati daʼa, no ”fehede sasese laʼogunaʼö ira doto”. Lö ahöli dödöda na iʼanemaiʼö itörö tödö Luka wehede daʼö börö me samösa ”doto” ia. (Hal. 28:6; Kol. 4:14) Si no tatu, ifangewe gulö sobiso andrö Faulo ba lö hadia ia khönia.

21. (a) Tutunö duma-duma waʼatefaudu nisöndrada ba waö-waö nisura Luka andre. (b) Hadia dandra sahöli-höli dödö nifalua Waulo, ba hadia lua-luania ba niha Malata?

21 So samösa zokhö tanö si kayo sotöi Fubelio si toröi ba mbanua daʼö. Tola manö yaʼia niha Romawi salawa faka ba Malata. Ifotöi ia Luka samösa ”sondröniaʼö ba hulo andrö”, töi ba faka si fagölö ba zi dombua nisura me föna nisöndra ba Malata. Oböwö sibai ia, ibeʼe zoguna khö Waulo hegöi ira awönia sagötö zi tölu hari. Hizaʼi mofökhö nama Fubelio. Itutunö Luka hadia sibai zalua. Iwaʼö wa ”göna [ndra matua daʼö] faʼaukhu ba fökhö talu sabölö-bölö”. Ihaogö wanutunö Luka hadia sibai wökhö si göna khönia moloʼö doto. Mangandrö Waulo, itufa högö ndra matua daʼö ba döhö. Börö waʼahöli dödöra, laʼohe khönia niha sofökhö tanö böʼö ba hulö daʼö enaʼö ifadöhö. Oya göi labeʼe khönia mbuala enaʼö tebönökhi zoguna khönia hegöi ira awönia.—Hal. 28:7-10.

22. (a) Hewisa zi samösa profesor ba wanuno waö-waö nisura Luka sanandrösa ba woloyo ba Roma? (b) Hadia nitutunöda ba faza aefa daʼa?

22 Irugi daʼa tefaudu ba tola mufaduhusi tödö waö-waö si no mututunö sanandrösa ba woloyo Waulo. Imane samösa profesor, ”Nisura Luka andre . . . no sambua waö-waö sabölö sökhi ba Zura Niʼamoniʼö. Tefaudu sibai zi no izara-zara sanandrösa ba woloyo me abad siföföna ba tola mufaduhusi tödö nitutunönia sanandrösa ba mbanua tanö ba gatumbukha Nasi Mediterania. Tatu manö teʼodane-dane daʼö ba waö-waö nisurania si ero maʼökhö. Te ero maʼökhö isura Luka waö-waö daʼa sagötö wefaora zinenge andrö. Na simane daʼö, tatu oya nasa zi tola ifatunö hadia zalua ba wofanöra aefa daʼö. Hadia zalua khö Waulo me no ofeta ira ba Roma? Datatutunö.

a Börö me so niha si no mangila ulö andrö, daʼö zangoromaʼö wa sindruhu so gulö sobiso ba hulo daʼö. Iadaʼa lö hadöi ulö sobiso ba Malata. Te börö me no oya waʼatebulö salua ba mbanua daʼö sagötö zi hauga abad, mazui te börö me ibörögö ato niha, andrö wa lö hadöi ulö sobiso ba hulo daʼö.