Faigi nösi

Faigi ba gangolifa

FAZA 19

”Tohugö Fahuhuo ba Böi Bato”

”Tohugö Fahuhuo ba Böi Bato”

Mohalöwö Waulo ba wamönökhi soguna khönia, hizaʼi iʼofönaiʼö halöwö fanuriaigö

Teʼodane-dane ba Halöwö Zinenge 18:1-22

1-3. Hadia mbörö wa möi Waulo ba Gorindro, ba hadia daha-taha nitaögönia ba daʼö?

 ME LUO daʼö arakhagö ahori ndröfi 50 M. Ba Gorindro so Waulo, daʼö nahia wogale sebua ba si kayo. Ato niha Yunani, Romawi ba Yahudi si toröi ba daʼö. a Möi Waulo ba daʼö tenga ba wangalui halöwö, ba wogale mazui wowöli gama-gama. Möi ia ba Gorindro ba wamaʼema turia somuso dödö sanandrösa ba Wamatörö Lowalangi. Hizaʼi, moguna so nahia waʼatoröinia, ba ihalö gangetula wa lö omasi ia tobali noro dödö niha böʼö. Lö omasi ia na lawaʼö niha wa mangai hare ia moroi ba daromali Lowalangi. Hadia nifaluania?

2 So nekhe-nekhe danga niʼokhögö Waulo, yaʼia daʼö famazökhi tendra. Hewaʼae na abua halöwö daʼö, hizaʼi ifalua ba wombönökhi soguna khönia. Hadia isöndra halöwönia ba mbanua si rami niha andre? Hadia isöndra nahia waʼatoröi si tefaudu? Hewaʼae oya zi tobali taha-taha, lö iböhöli Faulo wamalua halöwönia siföföna, yaʼia daʼö ba wanuriaigö.

3 Ara maʼifu toröi Waulo ba Gorindro, ba oya mbua si sökhi nitemania ba wanuriaigö. Hadia wamahaʼö nihalöda moroi ba halöwö nifalua Waulo ba Gorindro sanolo yaʼita enaʼö tahaogö wamaduhuʼö Famatörö Lowalangi ba mbanuada?

”Fagölö Nekhe-Nekhe Dangara” (Hal. 18:1-4)

4, 5. (a) Sagötö feʼaso Waulo ba Gorindro, hezo toröi ia ba hadia halöwönia? (b) Hewisa wa tola tobali ia samazökhi tendra?

4 Lö ara me no ofeta Waulo ba Gorindro, falukha ia khö zi sambua fongambatö somasi manemaʼö tome, samösa niha Yahudi sindruhu sotöi Akila ba foʼomonia Firisikila mazui Ferikila. Findra ira ba Gorindro börö me no ibeʼe fareta Kaisaro Kalaudio ”ba niha Yahudi enaʼö laröi mbanua Roma”. (Hal. 18:1, 2) Akila hegöi Firisikila laʼandrö khö Waulo enaʼö toröi ia khöra ba falulu fohalöwö ira. Imane Sura Niʼamoniʼö, ”Börö me fagölö nekhe-nekhe dangara yaʼia daʼö mamazökhi tendra, toröi [Waulo] ba nomora ba falulu fohalöwö ira ba daʼö.” (Hal. 18:3) Toröi Waulo ba nomo zi sambua fongambatö si sökhi tödö andre sagötö mangai halöwö ia ba Gorindro. Me toröi ia khö Akila hegöi Firisikila, te ba daʼö isura ösa zurania Faulo si tobali faosatö Zura Niʼamoniʼö ba gafuriata. b

5 Hewisa wa tola iʼokhögö nekhe-nekhe danga Faulo tobali samazökhi tendra, hewaʼae no ’tefahaʼö ia khö Gamalieli’? (Hal. 22:3) Niha Yahudi me abad siföföna, lö aila ira wamahaʼö nekhe-nekhe danga ba ndraonora hewaʼae no alawa sekola nono daʼö. Börö me ba Dareso Kilikia tumbu Waulo, banua si tehöngö börö nukha nifotöi cilicium nibaliʼö tendra, te ba daʼö ifahaʼö ia ba nekhe-nekhe danga andrö me awuyu-wuyu ia. Hadia manö nifalua ba wamazökhi tendra? Tefarahu ba daʼö wanoso nukha tendra mazui manaba ba managu nukha si no oköli-köli ba sowoʼa-woʼa. Tatu tenga halöwö saoha daʼa.

6, 7. (a) Hewisa wamaigi Waulo halöwönia ba wamazökhi tendra, ba hadia zangoromaʼö wa simane daʼö göi lala wangera-ngera Akila ba Firisikila? (b) Hewisa niha Keriso iadaʼa ba woloʼö duma-duma Waulo, Akila ba Firisikila?

6 Lö iʼofönaiʼö Faulo halöwönia ba wamazökhi tendra, lö ibaliʼö daʼö ohitö dödönia. Ifalua daʼö ha enaʼö tebönökhi zoguna khönia ba wamalua halöwö fanuriaigö ’si lö böli gölö’. (2 Ko. 11:7) Hewisa göi wangera-ngera Akila ba Firisikila? Tatu laʼokhögö lala wangera-ngera simane Faulo, börö me fagölö ira niha Keriso. Me mofanö Waulo moroi ba Gorindro me döfi 52 M, fao khönia Akila ba Firisikila möi ira ba Nefeso. Laʼogunaʼö nomora ba daʼö tobali nahia gangowuloa mbanua niha Keriso. (1 Ko. 16:19) Ba gafuriata, mangawuli ira ba Roma, ba ifuli zui numalö ira ba Nefeso. Si sambua fongambatö sowölö-ölö andre, laʼofönaiʼö Wamatörö Lowalangi ba latehegö waʼaurira ba wanolo niha böʼö, ’irege mangandrö saohagölö khöra dozi banua niha Keriso’.—Rom. 16:3-5; 2 Ti. 4:19.

7 Ira niha Keriso iadaʼa, laʼoʼö göi duma-duma Waulo, Akila ba Firisikila. Ira talifusö sangai halöwö safönu inötö iadaʼa, laforege wohalöwö ’enaʼö lö tobali ira noro dödö’ ba niha böʼö. (1 Te. 2:9) Ira sanuriaigö safönu inötö, lafalua halöwö si lö manaisi inötöra ba wotuhini halöwöra siföföna, yaʼia daʼö ba wanuriaigö. Simane Akila ba Firisikila, ato göi nono mbanua Yehowa si sökhi tödö latehegö nomora tobali nahia ndra satua samasui. Niha sangoromaʼö ”faʼoböwö” simane daʼö, laʼila wa tobali famarou dödö sebua nifaluara ba niha böʼö.—Rom. 12:13.

’Ato Niha Gorindro si Faduhu Tödö’ (Hal. 18:5-8)

8, 9. Hadia nifalua Waulo me göna ia folohi moroi ba niha Yahudi, ba hezo möi ia manuriaigö aefa daʼö?

8 Me tohare Zila hegöi Timoteo moroi ba Makedonia, oya laʼohe zoguna khö Waulo. Ba daʼö oroma wa halöwö nifaluania ha si tobali fotuhini halöwönia siföföna. (2 Ko. 11:9) ”Ibörögö oya ibeʼe ginötönia Faulo ba wanuriaigö taromali.” (Hal. 18:5) Hizaʼi, oya wolohi salua khönia me manuriaigö ia ba niha Yahudi. Si tobali tandra wa tenga saʼae yaʼia zoluʼi horö ndra niha Yahudi börö me lö latemaʼö duria fangorifi sanandrösa khö Keriso, iʼanotogö mbarunia Faulo ba imane khö ndra samadaö andrö, ”Yaʼami samösa zoluʼi domi. Lö horögu ba ndromi. Iʼotarai iadaʼa, möido ba niha moroi ba soi böʼö.”—Hal. 18:6; Hez. 3:18, 19.

9 Na simanö, hezo möi manuriaigö Waulo iadaʼa? So samösa ndra matua sotöi Titio Yuso, te samösa proselit Yahudi si fasinga omo ba nahia waʼowulo, itemaʼö Waulo ba nomonia. Börö daʼö, findra Waulo moroi ba nahia waʼowulo, numalö ia ba nomo Yuso. (Hal. 18:7) Sagötö feʼaso Waulo ba Gorindro, toröi ia ba nomo Akila ba Firisikila, hizaʼi iʼogunaʼö nomo Yuso tobali nahiania wanuriaigö.

10. Hadia zangoromaʼö wa lö nihalö Waulo gangetula ba wanuriaigö ha ba niha moroi ba soi böʼö?

10 Me iwaʼö Faulo, ”iʼotarai iadaʼa, möido ba niha moroi ba soi böʼö”, hadia daʼö geluahania wa lö saʼae manuriaigö ia ba niha Yahudi mazui proselit Yahudi, hewaʼae na so zanemaʼö? Tatu tenga daʼö geluahania. Duma-dumania, ”Kerifo sohalöwö ba nahia waʼowulo andrö ba fefu nösi nomonia faduhu dödöra khö Zoʼaya”. Baero daʼö imane Sura Niʼamoniʼö, ”Ato göi niha Gorindro samondrongo turia somuso dödö, faduhu dödöra ba tebayagö ira idanö.” Ba daʼö taʼila wa ato zohalöwö ba nahia waʼowulo si fao khö Gerifo. (Hal. 18:8) Omo Titio Yuso tobali nahia gangowuloa mbanua niha Keriso sawena tefasindro ba Gorindro. Na mututunö waö-waö andre moloʼö inötö waʼalua simane nifalua Luka na isura zurania, eluahania awena lafalalini gera-erara ira niha Yahudi hegöi proselit me no iʼanotogö mbarunia Faulo. Ba daʼa taʼila wa lö fatandro sibai zinenge andrö.

11. Hewisa ndra Samaduhuʼö Yehowa iadaʼa woloʼöra duma-duma Waulo ba ginötö lafalukhaisi niha sangotöigö niha Keriso?

11 Ba zi hauga soi iadaʼa, gereja niha Keriso no aro dödöra ba wamahaʼöra ba lafatörö nono mbanuara. Ba zi hauga soi hegöi hulo, utusan injil moroi ba gereja, no ato nibaliʼöra niha Keriso. Niha sangumaʼö wa yaʼia niha Keriso, asese lafalua zi toʼölö lafalua niha, simane niha Yahudi ba Gorindro me abad siföföna. Hizaʼi, simane Faulo, yaʼita Samaduhuʼö Yehowa taforege fahuhuo ba niha simane daʼö enaʼö tedou waʼaboto ba dödö niʼokhögöra sanandrösa ba Zura Niʼamoniʼö. Hewaʼae na laʼoʼaya mazui lafakao ita ira sondröniaʼö agamara, böi awuwu ita. Ba gotalua niha ’sowölö-ölö ba wangai halöwö Lowalangi, hizaʼi tenga moloʼö faʼaboto ba dödö si tefaudu’, tola manö ato niha satulö tödö sinangea taʼalui ba tafalukhaisi.—Rom. 10:2.

”Ato Niha ba Mbanua Daʼa zi Faduhu Tödö Khögu” (Hal. 18:9-17)

12. Hadia weʼe-weʼe dödö nitema Waulo ba zi sambua angilata?

12 Na no irai so waʼaombö dödö khö Waulo ba wanohugö halöwö fanuriaigö ba Gorindro, tatu taya daʼö me ifalukhaisi ia Soʼaya Yesu ba zi sambua angilata ba zi bongi. Imane khönia Yesu, ”Böi ataʼufi. Tohugö fahuhuo ba böi bato, börö me fao ndraʼo khöu ba lö niha si tola mamakao yaʼugö. Ato niha ba mbanua daʼa zi faduhu tödö khögu.” (Hal. 18:9, 10) Angilata daʼa sindruhu-ndruhu möi fangaʼaroʼö wamati! Soʼaya samösa zamaduhuʼö khö Waulo wa ilumöʼö ia moroi ba deʼala ba ato niha ba mbanua daʼö si faduhu tödö khönia. Hadia nifalua Waulo? Imane Sura Niʼamoniʼö, ”Toröi ia ba daʼö döfi amatonga waʼara ba ifahaʼö ira ba daromali Lowalangi.”—Hal. 18:11.

13. Hadia nitörö tödö Waulo me arakhagö irugi gurusi wanguhuku, hizaʼi hana wa faduhu dödönia wa faböʼö zalua?

13 Me no aefa döfi toröi ia ba Gorindro, itema Faulo dandra tanö böʼö sangoromaʼö wa fao khönia Zoʼaya. Me luo daʼö, ”hasara dödö niha Yahudi ba wolawa Faulo, ba laʼohe ia föna gurusi wanguhuku” nifotöi beʹma. (Hal. 18:12) So ösa niha sangumaʼö wa beʹma yaʼia daʼö panggung nifazökhi moroi ba mara-mara sobalau hegöi safusi si no mufazökhi gambara nitoto, te so ia ba gotalua fasa Gorindro. Tanö föna beʹma so nahia sebolo si tola laʼiagö niha sato. Moloʼö si no lasöndra ira arkeolog, lawaʼö wa kurusi wanguhuku andrö ha mato hauga mbeka moroi ba nahia waʼowulo hegöi ba nomo Yuso. Me arakhagö irugi beʹma, te itörö tödönia me latebu kara Zitefano, niha Keriso si oföna labunu tobali martir. Faulo, mazui nifotöi Saulo me luo daʼö, ’fao dödönia ba wamalua daʼö’. (Hal. 8:1) Hadia alua göi khönia zimane daʼö? Löʼö. Börö me no itema mbuʼusa li daʼa, ”Lö niha si tola mamakao yaʼugö.”—Hal. 18:10.

”Ifofanö ira moroi ba gurusi wanguhuku andrö.”—Halöwö Zinenge 18:16

14, 15. (a) Hadia niböbögö niha Yahudi khö Waulo, ba hana wa lö itohugö wanguhuku andrö Galio? (b) Hadia zalua khö Zotene, ba hana wa so zangumaʼö tobali ia niha Keriso ba gafuriata?

14 Hadia zalua khö Waulo me no irugi gurusi wanguhuku? Sangetuʼö huku si dadao ba daʼö yaʼia prokonsul Akhaya sotöi Galio, gaʼa filsuf Romawi Seneka. Daʼa niböbögö niha Yahudi khö Waulo, ”Niha daʼa, ifaweʼe niha sato enaʼö lafosumange Lowalangi si faböʼö moroi ba huku.” (Hal. 18:13) Eluaha niwaʼöra wa no ifaweʼe niha Faulo enaʼö laheta ira ba agamara. Hizaʼi, iʼila Galio wa ’lö hadöi si lö sökhi mazui horö niʼodödögö’ nifalua Waulo. (Hal. 18:14) Lö omasi Galio ihalö khönia gamadöniwa ndra niha Yahudi. Börö daʼö, fatua lö ifaʼema wehedenia Faulo, iʼasiwai wanguhuku andrö Galio! Mofönu sibai ndra niha samöbögö si lö duhu andrö, ba lalau mbakhu dödöra khö Zotene, te fangali Kerifo si tobali sondröniaʼö ba nahia waʼowulo. Laraʼu Zotene ba ”labözi ia föna gurusi wanguhuku”.—Hal. 18:17.

15 Hana wa lö itaha niha sato Galio me laböbözi Zotene? Te so ba wangera-ngera Galio wa Sotene andre zi tobali börö horö irege laraʼu Waulo, andrö wa no sinangea itema zulö daʼö. Gofu hadia mbörö, so mbua si sökhi ba zalua andre. Ba zurania si oföna ba mbanua niha Keriso ba Gorindro, nisurania mato hauga fakhe aefa daʼö, itötöi Faulo sanandrösa khö dalifusöda Sotene. (1 Ko. 1:1, 2) Hadia yaʼia andrö Sotene niböbözi ba Gorindro? Na yaʼia, te waö-waö salua andrö zanolo yaʼia irege tobali ia niha Keriso.

16. Hadia lua-luania ba halöwö fanuriaigö nifaluada wehede Yesu me imane, ”Tohugö fahuhuo ba böi bato, börö me fao ndraʼo khöu”?

16 Törö tödöu me no aefa latimbagö ira niha Yahudi duria nifaʼema Waulo, awena iwaʼö wehede daʼa Yesu ba wangaʼaroʼö yaʼia, ”Böi ataʼufi. Tohugö fahuhuo ba böi bato, börö me fao ndraʼo khöu.” (Hal. 18:9, 10) Datatörö tödöda wehede daʼa mendrua manö na latimbagö duria nifaʼemada. Böi olifuʼö wa tola ibaso nösi dödö niha Yehowa ba hasambalö idöni niha satulö tödö. (1 Sa. 16:7; Yoh. 6:44) Sindruhu-ndruhu möi famarou dödöda daʼa ba wanuriaigö! Ero röfi, ngaotu ribu niha nibayagö idanö, töra otu ero maʼökhö. Ba niha soloʼö faretania ’ba wombaliʼö nifahaʼö fefu niha moroi ba ngawalö soi’, ibeʼe khöra weʼe-weʼe dödö andre Yesu, ”Fao khömi ndraʼo ero maʼökhö irugi gamozua götö daʼa.”—Mat. 28:19, 20.

”Na Itehegö Yehowa” (Hal. 18:18-22)

17, 18. Hadia zi so ba wangera-ngera Waulo sagötö moloyo ia ba Nefeso?

17 Lö taʼila sibai hadia nifalua Galio ba niha samöbögö si lö duhu khö Waulo tobali fangaʼasogö waʼatulö ba mbanua niha Keriso sawena tefasindro ba Gorindro. Hizaʼi, toröi Waulo ba daʼö ”mato hauga hari tö” fatua lö mangona ia khö ndra talifusö ba Gorindro. Me baŵa wangaruru döfi 52 M, iʼera-era woloyo ba Ziria moroi ba labua göfa Gengekirea, mato 11 kilometer tanö ba gatumbukha Gorindro. Hizaʼi, fatua lö iröi mbanua Gengekirea, ”iʼadogo-dogoiʼö wanaba bunia Faulo . . .  börö me no fawuʼu li ia.” c (Hal. 18:18) Aefa daʼö, fao khönia Akila ba Firisikila, moloyo ira laʼötö Nasi Aegea numalö ba Nefeso ba Asia Kecil.

18 Me moloyo ira moroi ba Gengekirea, te itörö-törö tödö Waulo zalua khönia ba Gorindro. Oya zi sökhi si toröi-röi ba dödönia hegöi dane-dane waʼomuso dödö nirasoinia. So mbua si sökhi nitemania sagötö mangai halöwö ia ba zi 18 waŵa ba daʼö. Tefasindro mbanua niha Keriso si oföna ba Gorindro, ba omo Yuso zi tobali nahia gangowuloa. Si no tobali niha Keriso yaʼia daʼö: Yuso, Kerifo hegöi ösi nomonia, ba ato nasa danö böʼö. Iʼomasiʼö ira Faulo börö me no itolo ira tobali niha Keriso. Ba gafuriata, ifaʼoheʼö khöra zura ba iwaʼö wa yaʼira andrö zura wanuno si no tesura ba dödönia. Simanö göi, fahuwu ita ba niha nitoloda si farahu ba wamosumange satulö. Hawaʼomuso dödöda na taʼila ira, si no amaedola ”zura wanuno”!—2 Ko. 3:1-3.

19, 20. Hadia nifalua Waulo me irugi Nefeso, ba hadia wamahaʼönia khöda sanandrösa ba wamalua ohitö dödö ba wamati?

19 Me irugi Nefeso, oya halöwö nifalua Waulo. ”Möi ia ba nahia waʼowulo ba fahuhuo ia khö ndra niha Yahudi.” (Hal. 18:19) Me luo daʼö, ha sabata ia ba Nefeso. Hewaʼae laʼandrö khönia enaʼö ara toröi ia, ”hizaʼi lö omasi ia”. Me mangona ia, imane khö ndra talifusö si so ba Nefeso, ”Mangawulido ba daʼa na itehegö Yehowa.” (Hal. 18:20, 21) Tatu iʼila Faulo wa ebolo nasa danö sinangea muturiaigö ba Nefeso. Omasi ia mangawuli ba Nefeso, hizaʼi itouʼö fefu ba danga Yehowa. Hadia tenga duma-duma si sökhi khöda daʼö? Moguna so nifaluada ba wogamö ohitö dödö ba wamati. Hizaʼi, moguna göi taʼodaligö wanuturu lala moroi khö Yehowa ba tafaudugö nifaluada ba gohitö dödö Lowalangi.—Yak. 4:15.

20 Toröi Akila hegöi Firisikila ba Nefeso, ba itohugö wofanönia Faulo numalö ba Kaisarea. Te ”itörö” Yeruzalema ba iʼowai ndra talifusö si so ba daʼö. (Hal. 18:22, nwtsty-IN.) Aefa daʼö, mangawuli ia ba nahiania siföföna, yaʼia daʼö Andriokhia Siria. No awai ba mofozu halöwö utusan injil nifaluania ba zi mendrua kali. Hadia dania zalua khönia me ifalua halöwö utusan injilnia safuria?

c Faigi kotak ” Buʼusa Li Waulo.”