Faigi nösi

Faigi ba gangolifa

Ba gara hurufo nitoto daʼa tesura döi Tattannu ba zi sambua zinga-singania

Sambua Dandra Tanö Böʼö

Sambua Dandra Tanö Böʼö

Hadia so dandra moroi ba arkeologi ba wamaduhuʼö nösi Zura Niʼamoniʼö? Me 2014, artikel ba majalah Biblical Archaeology Review sanutunö wanofu, ”Hawaʼato niha ba Zura Niʼamoniʼö Heberaiʼo si no irai so moloʼö arkeologi?” Fanema linia yaʼia daʼö, ”Si löʼö-löʼönia so 50!” Samösa ndra matua si lö mutötöi ba gangolifa si so ba artikel daʼö töinia Datenai. Haniha ia? Datatutunö halöwönia moloʼö Sura Niʼamoniʼö.

No irai tobali Yeruzalema tana khö Nöri Persia sebolo. Kota daʼö so ba mbanua nifotöi niha Persia, Yefo Nidanö, yaʼia daʼö tanö ba gaekhula Oiferati. Me no aefa lakalaisi Mbabilona ira niha Persia, laʼefaʼö niha Yahudi moroi ba waniboʼö ba latehegö khöra ba wamazökhi gosali Yehowa ba Yeruzalema. (Gesera 1:1-4) Hizaʼi, lasaisi halöwö andrö ira udu niha Yahudi ba labaliʼö daʼö ba woböbögö si lö duhu ba niha Yahudi wa mamadaö ira khö Persia. (Gesera 4:4-16) Ba götö wamatörö Dario I (522-486 SM), mubeʼe halöwö khö zotöi Datenai samösa samatörö ba wangalui zi tobali börö wangala. Ifotöi ia Sura Niʼamoniʼö ”kumandru [gubernur] ba danö Yefo Oiferati”.​—Gesera 5:3-7.

So mato hauga ngawua gara hurufo nitoto si so töi Datenai si so nasa irugi iadaʼa, te si tobali zura-sura zi sambua omo. Moʼamakhaita nösi gara nitoto andrö khö zi samösa nösi nomo ba niha nisura ba Zura Niʼamoniʼö. Ösinia yaʼia daʼö amabuʼula ba wamuʼa foʼömö me 502 SM, döfi si-20 wamatörö Dario I. Ba tefatunö wa samösa zamaduhuʼö moroi ba nifahuhuoisi yaʼia daʼö sohalöwö khö ”Tattannu, gubernur Yefo Nidanö”, nifotöi Datenai ba mbuku Gesera si so ba Zura Niʼamoniʼö.

Hadia halöwönia? Me döfi 535 SM, ibagi nola mbanua gamatöröwania Kiro Agung tobali provinsi-provinsi. Sambua moroi ba gotaluania mufotöi Mbabilona hegöi Yefo Nidanö. Ba gafuriatania mubagi provinsi andrö tobali dombua, si sambuania ha mufotöi Yefo Nidanö. Si tefaogö ba mbanua andrö yaʼia daʼö Sele-Siria, Wenisia, Samaria, hegöi Yehuda, ba te nifatörö moroi ba Ndramaseko. Tobali gumandru Datenai ba mbanua andre te ba ndröfi 520 irugi 502 SM.

Me no aefa möi ia ba Yeruzalema ba wamareso womoböbögö famadaö, ifatunö Datenai khö Dario wa lawaʼö ira niha Yahudi wa no itehegö khöra Kiro ba wangehaogö osali Yehowa. Tefaduhuʼö wa atulö moloʼö wamareso zura-sura ba wamatörö. (Gesera 5:6, 7, 11-13; 6:1-3) Tobali, mufakhoi khö Datenai enaʼö lö igadu halöwö andrö, ba iʼoʼö daʼö.​—Gesera 6:6, 7, 13.

Sindruhu sa, wa tenga niha soguna sibai ”Datenai, kumandru Yefo Nidanö” ba sejarah. Hizaʼi, moguna öʼila wa tefaudu wamatunö Daromali Lowalangi töinia hegöi halöwönia. Daʼa sambua da-ndra wa no hauga kali iʼaroʼö arkeologi waʼatefaudu Zura Niʼamoniʼö moloʼö sejarah.