Faigi nösi

Faigi ba gangolifa

Sindruhu Sanandrösa ba Mbanua si Yawa Awö Danö

Sindruhu Sanandrösa ba Mbanua si Yawa Awö Danö

Ahöli-höli dödö ndra astronom sanandrösa ba mbanua si yawa. Lö laböhöli wamazökhi fakake sabölö baga enaʼö oya laʼila nasa. Hadia manö zi no lasöndra?

No tehaogö wamaʼanö banua si yawa. Imane sambua artikel ba majalah Astronomy, ”Fefu galaksi si so ba dalu mbanua lö tasi mozawili manö, hizaʼi no muhaogö mufaʼanö ia simane uʼö galawa.” Hana wa tola simane daʼö? Moloʼö ira ilmuwan, tola alua daʼö börö me so zat si lö oroma yaʼia daʼö materi gelap. So zangumaʼö wa materi gelap daʼa hulö ”döla-döla si lö oroma . . . samaʼanö ba sanuwuni galaksi, gugus galaksi, hegöi supergugus galaksi”.

Hana wa teʼoli sibai fefu zi so ba dalu mbanua? Hadia tola tafaduhusi tödö wa so manö fefu daʼö lö börö-börö? Nehegö hadia niwaʼö Allan Sandage. Faduhu dödö niha wa yaʼia andrö ”samösa astronom sonekhe sibai ba nisuno-suno niha me abad si-20”, ba faduhu dödönia wa so Lowalangi.

Imane, ”Hewisa wa tola manö toföfö zi so ba dalu mbanua na lö hadöi samöfögö? Tatu manö so zamöfögö yaʼia simane daʼö.”

Tola so waʼauri börö lala wamazökhi banua si yawa. Haogö nehegö energi si lö tebulö mangaʼasogö faʼaukhu ba luo. Na alö energinia, lö irai tobali ia luo. Na talafo ebua energinia, hasambalö wa no akhozi luo iʼotarai mböröta.

Energi daʼö ha sambua moroi ba ngawalö zi so ba mbanua si yawa sangaʼasogö faʼauri. Moloʼö samösa sanura artikel ilmiah sotöi Anil Ananthaswamy, na so sambua manö zi faböʼö moroi ba ngawalö zi so iadaʼa, ”lö duhu wa so ndröfi, planet, hegöi galaksi. Tatu manö lö hadöi göi faʼauri”.

So sambua planet si tola laʼiagö niha. Famazökhi atmosfer hegöi faʼoya nidanö tefaudu sibai ba wotuhini faʼauri. Tefaudu sibai göi waʼebua mbaŵa irege lö tebulö gulidanö ba nahiania. Imane National Geographic, ”Börö me tohude sibai lala wamazökhi gofu hadia ia ba gulidanö, andrö wa ulidanö zabölö tefaudu tobali nahia niha.” *

Moloʼö ira ilmuwan, tefataro gulidanö andre ba ”gamaudu si tola muʼiagö” ba galaksi Bima Sakti. Imane si samösa sanura wa ulidanö andre ”fandröndröu ia moroi ba ndröfi tanö böʼö” ba galaksida. Daʼö mbörö wa so waʼauri ba gulidanö. Na ulidanö andre so ia ba gotalua mazui ba mbalö galaksi irege fahatö ia ba ndröfi tanö böʼö, tola tobali famaʼala niha radiasi sofeta ba gulidanö.

Moloʼö si no aboto ba dödönia sanandrösa ba mbanua si yawa awö danö hegöi ösinia maʼafefu, imane ahli fisika sotöi Paul Davies, ”Hulö ambö faduhu dödögu na so manö ita ba gulidanö andre lö börö-börö mazui börö me so zalua si lö mudöna-döna ba dalu mbanua. . . . Tewöwöi ita enaʼö so ita ba daʼa.” Tenga daʼö nifahaʼö Paul wa Lowalangi zomböi banua si yawa hegöi niha. Hizaʼi, tewöwöi banua si yawa hegöi ulidanö enaʼö so waʼauri. Na simanö, hewisa moloʼö yaʼugö? Hadia faduhu dödöu wa niwöwöi fefu daʼö?

^ par. 8 Ohitö dödö artikel National Geographic tenga ba wamaduhuʼö wa Lowalangi zomböi ulidanö andre hegöi niha. Hizaʼi, ba wangombakha wa ha ulidanö andre zi tobali nahia si tefaudu ba niha gulidanö.