Faigi nösi

Faigi ba gangolifa

Hana Wa Moguna Khöda Dötönafö?

Hana Wa Moguna Khöda Dötönafö?

Hana Wa Moguna Khöda Dötönafö?

HEWISA na lö tebulö iʼokhögö dötönafö saro Daniel ono matua si göna kanker si no mututunö ba wamobörö artikel no mege? Hadia tola ilawa wökhö kanker andrö? Hadia auri ia irugi maʼökhö? Niha saro tödö ba wanötöna, te lö barani ia iwaʼö zimane daʼö. Daʼa duho sabölö moguna. Tebai muhöni-höni sibai nifotöi fanötöna. Tötönafö andrö tenga dalu-dalu si tola mamadöhö ngawalö wökhö.

Ba zi sambua wawancara ba CBS News, ibeʼe wamangelama dr.  Nathan Cherney hadia lua-luania na muhöni-höni waʼabölö dötönafö ba niha si göna fökhö sabölö-bölö. Imane, ”So gabula dödö sebua nirasoima ba ginötö falele woʼomo ira matua khö woʼomonia ira alawe, lamane wa lö khöra famorege, ba lö fangera-ngera si sökhi.” Imane nasa doto Cherney, ”Lala wangera-ngera simane daʼö zangaʼasogö anga-anga salawa, ba na lö aʼozu, so zangumaʼö wa lö mofozu ira ba wamadöhö tumor. Sindruhunia, lö tefaudu daʼö.”

Sindruhunia, niha si göna fökhö sabölö-bölö lalawa waʼamarase ba lö khöra faʼabölö. Tatu manö lö omasi ita na tanönö noro dödö niha niʼomasiʼöda na fatahi ita khöra. Na simanö, hadia tamane tödöda wa lö eluaha dötönafö andrö?

Tenga daʼö geluahania. Duma-dumania, doto si no mutötöi no mege onekhe ia ba wameʼe dalu-dalu enaʼö so waʼahono dödö zofökhö andrö sagötö ilawa wökhönia. Lö iʼosambuaʼö dödönia enaʼö lö hadöi fökhö niha daʼö mazui enaʼö anau noso niha andrö. Faduhu sibai dödö ndra doto wa iʼasogö wangera-ngera sabölö sökhi ba niha si göna fökhö sabölö-bölö. Oya sibai dandra sangoromaʼö wa fanötöna andrö tola ifalua daʼö—ba oya nasa danö böʼö.

Ebua Mböli Wanötöna

Imane wartawan medis dr. W. Gifford-Jones, ”Fanötöna amaedola terapi si tola mamadöhö fökhö.” Oya ngawalö penelitian nifaluania ba wotatugöi wa so lua-lua wamarou dödö nibeʼe ba niha si göna fökhö sabölö-bölö. Lafaduhusi tödö wamarou dödö simane daʼö ba wanolo niha enaʼö so khöra wangera-ngera si sökhi ba safönu tötönafö. Sambua penelitian nifalua me döfi 1989 sanutunö, wa abölö anau noso niha sanema famarou dödö simane daʼö. Hizaʼi, riset nifalua barö-barö daʼa lö hadöi tandra sangoromaʼö wa tola mufaduhusi tödö daʼö. Hewaʼae simanö, no lafaduhuʼö ira peneliti wa alö wökhö wangera-ngera hegöi faʼafökhö nösi niha sofökhö moroi ba niha si lö manema famarou dödö.

Nehegö nifalua ndra peneliti tanö böʼö sangosambuaʼö tödöra ba mbua waʼafaduhu dödö hegöi faʼaombö-aombö dödö si tobali börö wa alua penyakit jantung koroner (PJK). Töra 1.300 ndra matua nifareso ba wotatugöi hadia so wanötönara ba waʼauri andre mazui löʼö. Fulu fakhe aefa daʼö, laʼila ira peneliti wa töra 12 persen ndra matua si göna fökhö PJK. Ba gotaluania, dua kali winaeta waʼato niha saombö tödö si farahu ba niha si so fanötöna. Imane Laura Kubzansky, asisten profesor kesehatan ba perilaku sosial ba Fakultas Kesehatan Masyarakat Harvard, ”Oya zi tobali tandra wa ’fangera-ngera si sökhi’ tola tobali famadöhö wökhö fatua lö ladunö-dunö daʼö niha böʼö—penelitian daʼa zi oföna tobali tandra khö ndra doto sameʼe dalu-dalu sanandrösa ba wökhö tödö.”

No lasöndra ira samareso wa niha si lö fanötöna ba wökhö salua khönia ara döhö na la-operasi moroi ba niha sanötöna wa alio döhö ia. Fanötöna tola mufakhai ia ba waʼanau noso. No lafalua wamareso hewisa lua-luania ba niha satua na so wangera-ngera si sökhi hegöi ba niha si lö fanötöna sanandrösa ba waʼatua. Me labeʼe goroisa sadogo-dogo ba niha sagatua soʼamakhaita ba waʼalawa ndröfi hegöi faʼatua-tua ba si no irai latörö, aboto ba dödöra wa itugu tedou waʼabölöra. Faʼatedou waʼabölöra fagölö simane niha samalua olahraga sagötö zi 12 migu!

Hadia mbörö wa fanötöna, fangera-ngera si sökhi hegöi tötönafö moguna sibai ia ba waʼaurida? Lö ahori aboto ba dödö ndra ilmuwan simanö göi ndra doto hewisa wangera-ngera hegöi boto niha ba wameʼe fanema li si tefaudu. Hewaʼae simanö, ira pakar samareso daʼa ha nitahö-tahö ba dödö moloʼö fangiʼilara. Duma-dumania, samösa profesor neurologi sangumaʼö, ”Ahono sibai dödöda na tarasoi waʼohahau dödö ba fanötöna. Daʼö zangaʼasogö enaʼö alö wökhö wangera-ngerada, ba lö fökhö mbotoda. Daʼö nifalua niha ero samösa enaʼö lö göna ia fökhö.”

Hulö zi bohou mbua wangera-ngera daʼa ba itugu sökhi molo’ö ira doto, psikolog hegöi ira ilmuwan, hizaʼi tenga simane daʼö moloʼö iraono zekola Zura Niʼamoniʼö. Arakhagö 3.000 fakhe silalö, imane Razo Selomo satua-tua, ”Faʼomuso dödö andrö ba no dalu-dalu si sökhi, hizaʼi tobali sangohori faʼabölö waʼafatö dödö.” (Amaedola 17:22) Angeragö hadia zalua ba daʼa. Lö imane ba ayati daʼa wa faʼomuso dödö möi famadöhö ngawalö wökhö, hizaʼi imane ”ba no dalu-dalu si sökhi”.

Sindruhunia tola manö manofu ita, na sindruhu dalu-dalu wanötöna andrö, haniha ndra doto si lö mameʼe resepnia? Baero daʼö, ebua sibai gunania wanötöna andrö, töra moroi khö ndra doto ba zi sagörö ulidanö.

Fanötöna, Faʼaombö-aombö Dödö hegöi Faʼaurimö

No lasöndra ira peneliti wa oya sibai gunania na taʼokhögö lala wangera-ngera si sökhi. Itugu sökhi nifaluara ba zekola, ba naha wohalöwö hegöi ba olahraga. Duma-dumania, lafalua penelitian khö ndra alawe si fao ba zi sambua tim atletik. Lafalua penelitian ira samahaʼö ha ndrohu-ndrohu zi tola lafalua ira atletik. Ba ginötö daʼö göi lahaogö lafareso hewisa wa abölö zi fao ba atletik andrö. Ba ginötö si fagölö, lafareso göi hewisa wanötöna niʼokhögöra. Lua-luania, fanötöna si no laʼokhögö tobali dane-dane sabölö sökhi ba wamalua halöwöra na mufaehusi ia ba waʼatedou nifalua ndra samahaʼö yaʼira. Hadia mbörö wa ebua lua-luania wanötöna andrö khöra?

Oya zi tobali famahaʼö moroi ba zi no lafareso andrö sanandrösa ba wanötöna hegöi faʼaombö-aombö dödö. Me döfi 1960-an, oya wamareso si no lafalua irege laʼila sanandrösa ba gamuata gurifö, ba daʼö zi tobali börö wa so ngawua wehede ”lö faʼabölöra ba zi no lafahaʼö yaʼira”. Aboto göi ba dödöra wa larasoi niha gulidanö zimane daʼö. Duma-dumania, lafili samösa niha ba labeʼe li si ugu-ugu enaʼö alangu dödönia wamondrongo ba lafatunö khönia wa tola labatogö li si ugu-ugu andrö na so tombol nitukora. Ba gafuriata, aʼozu lafalua daʼö.

Tebeʼe göi ginötö ba ngawawa si dua. Hizaʼi latuko tombol daʼö ba lö hadöi lua-luania. Simane si no ökhalaigö, ato moroi ba ngawawa si dua no mege lö khöra faʼabölö. Ba ujian aefa daʼö, alawö ira ba wangai angetula. Faduhu dödöra wa fefu zi no lafalua lö mofozu. Simanö göi ba ngawawa si dua, niha sangokhögö fanötöna lö khöra faʼawuwu hewaʼae na larasoi wa lö khöra faʼabölö.

Simanö göi dr.  Martin Seligman, si fao ba wamazökhi duma-duma andrö ba wamobörö, tefarou dödönia ba wamalua penelitian sanandrösa ba wanötöna hegöi faʼaombö-aombö dödö. Ihaogö wamareso lala wangera-ngera niha si lö mangokhögö faʼabölö ba wamaigira yaʼira. Ihalö gangetula wa fangera-ngera niha saombö-aombö tödö andrö tobali taha-taha ba ngawalö halöwö nifalua ba waʼauri ba tola manö mate dambai ira irege tebai lafalua hadia ia. Ihalö rahu-rahu Seligman sanandrösa ba waʼaombö-aombö dödö andrö imane, ”Faduhu dödögu ba penelitian nifaluagu sagötö zi 25 fakhe, na fagölö ita simane niha saombö-aombö tödö sangumaʼö wa alua gabula dödö börö zala nifaluada, lö iʼila awai gabula dödö andrö, ba ifakiko fefu halöwö nifaluada, hasambalö itugu oya gabula dödö salua khöda, moroi na faduhu dödöda wa faböʼö zalua.”

Sakali tö, hulö gangetula si bohou daʼö ba niha iadaʼa. Hizaʼi sindruhunia no ara larongo daʼö iraono sekola Zura Niʼamoniʼö. Faigi atö niwaʼö ba zura gamaedola andre, ”Na afatö dödöu ba ginötö waʼatosasa, ba ahori waʼabölöu.” (Amaedola 24:10) No ihaogö wangombakha Sura Niʼamoniʼö wa faʼafatö dödö, fangera-ngera si lö sökhi tobali fangohori waʼabölöda ba wangai angetula. Na simanö daʼö, hadia zi tola öfalua ba wolawa faʼaombö-aombö dödö ba abölö öʼokhögö waʼafaduhu dödö hegöi fanötöna ba waʼaurimö?

[Gambara]

Moguna sibai khöda wanötöna