Faigi nösi

Faigi ba gangolifa

Sura Niʼamoniʼö—Dane-Dane Zindruhu si Tola Mufaduhusi Tödö

Sura Niʼamoniʼö—Dane-Dane Zindruhu si Tola Mufaduhusi Tödö

Iʼotarai me mböröta, ato niha moroi ba ngawalö soi sangumaʼö wa Sura Niʼamoniʼö andrö no dane-dane zindruhu si tola mufaduhusi tödö. Iadaʼa, so hauga zuta niha soloʼö mene-menenia. Hizaʼi, so göi zangumaʼö wa ha me föna moguna ia mazui ha hikaya manö nitutunö ba daʼö. Hewisa moloʼö yaʼugö? Hadia tola mufaduhusi tödö Zura Niʼamoniʼö andrö?

DANE-DANE WA TOLA ÖFADUHUSI TÖDÖ ZURA NIʼAMONIʼÖ

Hewisa wotatugöimö wa tola mufaduhusi tödö Zura Niʼamoniʼö? Nehegö duma-duma daʼa: Na so samösa zi fahuwu khömö ba lö tebulö ia ba wangombakha sindruhu, tatu faduhu dödömö khönia. Simane daʼö göi Zura Niʼamoniʼö. Enaʼö tola tafaduhusi tödö ia, moguna taʼila hadia dandra sangoromaʼö wa oi sindruhu nitutunö Zura Niʼamoniʼö andrö. Datafaigi atö.

Lö Falimo Zanura Yaʼia

Ira sanura Sura Niʼamoniʼö lö labiniʼö zala hegöi horö si no lafalua. Duma-dumania samaʼeleʼö sotöi Yona. Isura wa no irai ilawa Lowalangi. (Yona 1:1-3) Ba gafuriata mbukunia, isura wa no itegu ia Lowalangi. Hizaʼi, lö isura hewisa wombulöʼönia era-erania börö me lö omasi ia na lasuno ia niha. (Yona 4:1, 4, 10, 11) Ira sanura Sura Niʼamoniʼö andrö laʼameʼegö tödö zindruhu soroi ba dödö, andrö wa lö falimo ira.

Moguna Mene-menenia

Hadia lö tebulö Sura Niʼamoniʼö ba wameʼe mene-mene si tefaudu ba gabula dödöda? Tatu manö. Duma-dumania, ibeʼe mene-mene sanandrösa ba wondrorogö fahuwusa si sökhi ba niha böʼö. Imane Sura Niʼamoniʼö, ”Börö daʼö, hadia zomasiʼö lafalua khöu niha, daʼö göi falua khöra.” (Mataiʼo 7:12) ”Fanema li nihaogö ba möi fangalösi wönu, hizaʼi fehede si lö baga tobali fangandrö wönu.” (Amaedola 15:1) Sindruhu-ndruhu wa moguna mene-mene Zura Niʼamoniʼö andrö irugi iadaʼa.

Itörö Waö-waönia

Ba zi hauga fakhe, no lasöndra ira arkeolog gama-gama sangoromaʼö wa sindruhu-ndruhu no irai alua hadia nisura ba Zura Niʼamoniʼö ba no irai göi auri nihania. Duma-dumania, nehegö si no muzara-zara ba wanutunö andre. No itutunö ba Zura Niʼamoniʼö wa ba götö Nehemia, ira niha Tiro (ira niha Fenisia moroi ba Diro) si toröi ba Yeruzalema ”laʼohe giʼa ba oya ngawalö zinangea lafamawa”.—Nehemia 13:16.

Hadia sindruhu-ndruhu no alua daʼö? Noa. No lasöndra ira arkeolog andrö, gama-gama moroi ba Fenisia ba Israel. Daʼa zangoromaʼö wa si dombua soi andrö, faoma lafalua waniaga khö nawöra. Aefa daʼö, lasöndra göi ba Yeruzalema föfö döla giʼa si no tobali kara moroi ba Laut Tengah. Faduhu dödöra wa moroi ba nahia saröu me laʼohe giʼa andrö ira niha saniaga. Me no lafareso fefu daʼö, imane samösa niha satua-tua, ”Fehede si so ba Neh[emia] 13:16 sanandrösa ba niha Tiro samawa iʼa ba Yeruzalema no tefaudu sibai.”

Tefaudu ba Ilmu Pengetahuan

Sura Niʼamoniʼö yaʼia daʼö buku agama hegöi sejarah. Hizaʼi ba ginötö itutunö sanandrösa ba ilmu pengetahuan, tefaudu sibai nösinia ba pengetahuan si so iadaʼa. Nehegö duma-duma daʼa.

Mato 3.500 fakhe silalö, itutunö ba Zura Niʼamoniʼö wa molaya gulidanö ”yawa zi löʼö”. (Yobi 26:7) Nitutunö andrö no aröu faböʼö ba nifaduhusi tödö niha me götö föna, yaʼia daʼö wa no molaya ulidanö ba dete nidanö mazui ba döla hulu mboʼole sebua sibai. Mato 1.100 fakhe me no tesura mbuku Yobi, lö faduhu dödö niha nasa wa molaya gulidanö yawa zi lö ösi, hizaʼi so zotuwu yaʼia. Awena tölu ngaotu fakhe silalö, me döfi 1687, Isaac Newton, ifatunö zi no isöndra moroi ba nifaresonia sanandrösa ba gravitasi. Itutunö wa tola molaya gulidanö ba orbit börö fanolo moroi ba gravitasi hegöi gaya sentrifugal si tebai niʼila hörö. Nisöndrania si möi faʼahöli-höli dödö andre, tefaudu moloʼö Sura Niʼamoniʼö si no tesura töra 3.000 fakhe silalö!

Alua zi No Mufaʼeleʼö

Hadia no alua ngawalö wamaʼeleʼö si so ba Zura Niʼamoniʼö? Nehegö sambua duma-duma daʼa, yaʼia daʼö sanandrösa ba wamaʼeleʼö Yesaya sanutunö faʼadudu Mbabilona.

Famaʼeleʼö: Me abad si walu SM, ifaʼeleʼö samösa zanura Sura Niʼamoniʼö sotöi Yesaya wa hasambalö tedudugö Babilona ba lö niha-niha ba mbanua daʼö, hewaʼae me luo daʼö yaʼia sebua kuaso ba gulidanö. (Yesaya 13:17-20) Ba ifatunö göi haniha döi niha sodudugö mbanua Mbabilona yaʼia daʼö Kiro. Isura Yesaya göi wa ’ogöʼö’ nungo nidanö dania ibeʼe Kiro ba no teboka manö mbawa göli.—Yesaya 44:27–45:1.

Faʼalua: Arakhagö 200 fakhe me no isura daʼö Yesaya, samösa razo moroi ba Weresia möi ia ba wanuwö Babilona. Haniha döinia? Kiro. Börö me no tefasui Mbabilona faoma göli saro hegöi Ungo Nidanö Oiferati, ibeʼe fareta khö zaradadunia Kiro ba wogao sambua lala nidanö, enaʼö numalö ba nahia böʼö Nungo Nidanö Oiferati. Me no irugi talu waha waʼalö nidanö, awena lasuwö mbanua andrö ira saradadu Kiro. Si möi faʼahöli-höli dödö yaʼia daʼö no teboka manö mbawa göli Babilona sangotahögö nungo nidanö! Ba latörö ira zaradadu Kiro mbawa göli si no teboka ba weʼamöi bakha ba mbanua andrö ba kala labeʼe Mbabilona.

Hizaʼi, hadia sindruhu-ndruhu ba gafuriatania lö niha-niha ba Mbabilona? Ngaotu fakhe me no kala mbanua andrö, toröi nasa niha ba daʼö. Hizaʼi, iadaʼa, hatö gadudula Mbabilona si so, sahatö ba Bagdad, Irak. Daʼa zangoromaʼö wa fefu nitutunö Zura Niʼamoniʼö sanandrösa ba Mbabilona, sindruhu-ndruhu alua. Andrö wa tola mufaduhusi tödö Zura Niʼamoniʼö, mendrua manö ba ginötö ifatunö sanandrösa ba zalua ba zi so miföna.