1, 2. (a) Ko e heigoa hane taute he tau tagata ke moua e tokanoaaga? (e) Ko e heigoa e fua?

HE VAHĀ NEI, ko e tau tagata he tau matakavi loga he lalolagi ne tutala hagaao ke he tataiaga he tau tonuhia mo e tokanoa. Manako e falu ke atāina mai he taute fakakelea, fili tagata, mo e mativa. Poaki e falu ke atāina ke talahau e tau mena ne loto a lautolu ki ai, fifili e tau mena ne loto a lautolu ke fifili, mo e momoui he puhala ne loto a lautolu ki ai. Loto e tau tagata oti ke atāina, po ke tokanoa.

² Ke moua e tokanoaaga, fakatokatoka he tau tagata e tau foleni totoko mo e miha lahi foki. Ka e moua mooli nakai e lautolu e tau mena ne loto ki ai? Nakai. Fa mahani, fua mai e lahi he matematekelea mo e mamate. Ko e tau kupu he Patuiki ko Solomona ia Fakamatalaaga 8:9 kua mooli lahi: “Kua pule ai e taha tagata ke he taha, ke kelea ai e ia ni.”

3. Ko e heigoa ka taute e tautolu ke fiafia mo e makona mooli?

³ Talahau he Tohi Tapu ki a tautolu e mena kua lata ke taute ke fiafia mo e makona mooli. Pehē e tutaki ko Iakopo: “Ko ia  kua kikite ke he fakatufono kua katoatoa e mitaki ha i ai e tokanoaaga, mo e tumau ki ai, . . . to monuina e ia ke he hana omaoma.” (Iakopo 1:25) Ko e fakatufono kua katoatoa e mitaki ne mai ia Iehova, ti iloa e ia e mena ne mua e mitaki kua lata ke moua e tautolu ke katoatoa e fiafia mo e makona. Tuku age e Iehova ki a Atamu mo Eva e tokanoaaga mooli mo e tau mena oti kua lata ia laua ke fiafia.

4. Ko e heigoa e tokanoaaga ne moua e Atamu mo Eva? (Kikite fakatino he kamataaga.)

⁴ Ka totou e tautolu e Kenese veveheaga 1 mo e 2, fakaako e tautolu ko e tokanoaaga ha Atamu mo Eva ne miti ki ai e tau tagata he vahā nei. Moua e laua e tau mena oti kana ne lata mo laua, nakai matakutaku a laua ke he ha mena taha, ti nakai fai tagata ne taute fakakelea a laua. Nakai tupetupe a laua ke he tau mena kai, gahua, gagao, po ke mate. (Kenese 1:27-29; 2:8, 9, 15) Ka e nakai kia fai fakakaupāaga e tokanoaaga ha laua? Kia kitekite la ki ai.

5. Pete ni e tau mena ne manamanatu e tokologa ki ai, ko e heigoa kua lata ke maeke he tau tagata ke moua e tokanoaaga?

⁵ Tokologa e tagata ne manamanatu ko e tokanoaaga mooli ne kakano kua maeke a lautolu ke taute ha mena ne loto ki ai ka e nakai tupetupe ke he tau fua ka tupu mai. He The World Book Encyclopedia ne pehē ko e tokanoaaga “e lotomatala ke taute e tau fifiliaga mo e ke fakamooli ai.” Ka e talahau i ai foki kua tokanoa e tau tagata ka nakai fakakaupā he fakatufono he puhala kua nakai tonu, nakai latatonu, po ke nakai aoga a lautolu. Kakano he mena nei kua latatonu e falu fakakaupāaga ke maeke he tau tagata oti ke moua e tokanoaaga. Ka ko hai kua tonuhia ke fifili e tonu, latatonu, mo e aoga he fakakaupāaga pauaki?

6. (a) Ko e ha ko Iehova ni tokotaha ne katoatoa e tokanoaaga? (e) Ko e vahega tokanoaaga fe kua moua he tau tagata, ti ko e ha?

⁶ Kua aoga ma tautolu ke manatu ko Iehova ko e Atua ni hokoia ne ha ha ai e tokanoaaga katoatoa mo e nakai fai fakakaupāaga. Ko e ha? Ha kua tufuga e ia e tau mena oti kana ti ko ia e Pule malolō ue atu he lagi mo e lalolagi katoatoa. (1 Timoteo 1:17; Fakakiteaga 4:11) Fakaaoga he Patuiki ko Tavita e tau kupu omoomoi ke fakamaama e tuaga ha Iehova. (Totou 1 Nofoaga he Tau Patuiki 29:11, 12.) Kehe mamao ai, ko e tokanoaaga he tau mena momoui oti he lagi mo e he lalolagi kua fakakaupā. Ko e fai tokanoaaga a ia. Manako a Iehova ko e Atua ki a tautolu ke maama ko ia ni ne ha ha i ai e tonuhia ke fifili e tau fakakaupāaga kua tonu, latatonu, mo e aoga. Mai he kamataaga, fakatoka e Iehova e tau fakakaupāaga ma e tau tufugatia haana.

7. Ko e heigoa falu mena kua taute e tautolu ke moua e fiafia?

⁷ Pete kua ha ha ia Atamu mo Eva e lahi he tokanoaaga, na fakakaupā e tokanoaaga ha laua. Falu he tau fakakaupāaga ia ne latatonu pauaki mo laua. Ma e fakatai, ke tumau e moui kua lata a laua ke fafagu, kai, mo e momohe. Kakano kia kua nakai tokanoa a laua? Nakai. Mailoga e Iehova ko e taute he tau mena ia to fiafia mo e olioli a laua. (Salamo 104:14, 15; Fakamatalaaga 3:12, 13) Fiafia oti a tautolu ke fafagu e matagi meā, kai e tau mena kai lolo, mo e okioki mitaki he pō. Nakai logona hifo e tautolu e fakakaupāaga ka taute e tau mena ia. Ti liga logona hifo pihia foki a Atamu mo Eva.

8. Ko e heigoa e poakiaga pauaki ne tuku age he Atua ki a Atamu mo Eva, ti ko e ha?

 ⁸ Tuku age e Iehova ki a Atamu mo Eva e poakiaga pauaki. Tala age a ia ki a laua ke fanafanau, fakapuke e lalolagi, mo e leveki ai. (Kenese 1:28) Utakehe kia he poaki nei e tokanoaaga ha laua? Nakai! Tuku age ki a laua e magaaho ke liliu e lalolagi katoa ke he parataiso, eke mo kaina ke momoui tukulagi ai a laua mo e tau fanau mitaki katoatoa ha laua. Ko e finagalo he Atua anei. (Isaia 45:18) He vahā nei kua nakai totoko e tau tagata ke he Atua ka fifili a lautolu ke nakai faitaane mo e faihoana po ke fanafanau. Kua faitaane mo e faihoana ti fanafanau agaia e tau tagata pete ne fakatupu he mena nei e falu lekua. (1 Korinito 7:36-38) Ko e ha? Ha kua amanaki a lautolu ke moua e fiafia mo e hagahaga mitaki. (Salamo 127:3) Ane omaoma a Atamu mo Eva ki a Iehova, to fiafia tukulagi e fakamauaga ha laua mo e magafaoa ha laua.

9. Ko e ha e poakiaga he Atua ia Kenese 2:17 kua tonu, latatonu, po ke aoga?

⁹ Tuku age e Iehova ki a Atamu mo Eva e taha poakiaga foki ti tala age fakamaaliali ki a laua e mena ka tupu ka nakai omaoma a laua ki ai. Pehē a ia: “Ko e akau ke iloa ai e mitaki mo e kelea, aua neke kai ai e koe; ha ko e aho ka kai ai e koe to mate ai ni a koe.” (Kenese 2:17) Kua nakai tonu, nakai latatonu, po ke nakai aoga kia e poakiaga ia? Utakehe kia he mena ia e tokanoaaga ha Atamu mo Eva? Nakai pihia. Tokologa e pulotu ke he Tohi Tapu ne manamanatu kua iloilo lahi mo e fai kakano e poakiaga he Atua. Taha ia lautolu ne talahau kua fakaako ai ki a tautolu “ko e Atua ni hokoia ne iloa e mena kua mitaki . . . ma e tau tagata ti ko e Atua ni ne iloa e mena kua nakai mitaki . . . ma lautolu. Ke moua e ‘mitaki,’ lata he tau tagata ke falanaki ke he Atua mo e omaoma ki a Ia. Ka nakai omaoma a lautolu, to toka a lautolu ke fifili ma lautolu ni e mena kua mitaki . . . mo e mena kua nakai mitaki.” Ko e mena ia kua uka lahi ma e tau tagata ke taute ni e lautolu.

10. Ko e ha e atāina ke fifili ne nakai tatai ke he tonuhia ke fifili e mena kua mitaki mo e mena kua kelea?

¹⁰ Liga manamanatu e falu tagata kua nakai tuku age e Iehova ki a Atamu e tokanoaaga ke taute e tau mena ne loto a ia ki ai. Ka e nakai mailoga e lautolu ko e atāina ke fifili, po ke tonuhia ke fifili e mena ke taute ne kua nakai tatai ke he tonuhia ke fifili e mena kua mitaki mo e mena kua kelea. Ha ha ia Atamu mo Eva e tokanoa ke fifili ke omaoma po ke nakai omaoma ke he Atua. Ka ko Iehova ni ne tonuhia ke fifili e mena kua mitaki mo e mena kua kelea. Ko e “akau ke iloa ai e mitaki mo e kelea” ko e fakamooliaga a ia ki a Atamu mo Eva. (Kenese 2:9) Nakai iloa tumau e tautolu e fua he tau fifiliaga ha tautolu, ti nakai iloa mooli e tautolu to mitaki tumau e tau fua ka tupu mai. Kakano haia kua fa kitia e tautolu e tau tagata ne taute e tau fifiliaga mo e tau logonaaga mitaki, ka ko e fua he tau fifiliaga nei kua mamahi po ke matematekelea. (Tau Fakatai  14:12) Ē, kua fakakaupā e tau mena ka taute he tau tagata. He tuku age e poakiaga ki a Atamu mo Eva ke nakai kai e fua he akau, fakaako e Iehova kua lata a laua ke omaoma ki a ia ke moua e tokanoaaga mooli. Ko e heigoa ne fifili e Atamu mo Eva ke taute?

11, 12. Ko e ha e fifiliaga ha Atamu mo Eva ne takitaki atu ke he matematekelea? Talahau e fakatai.

¹¹ Momoko ai, fifili a Atamu mo Eva ke nakai omaoma ki a Iehova. Fifili a Eva ke fanogonogo ki a Satani ne mavehe: “Ti fakaala ai ha mua a tau mata; ti eke ai ni a mua ke tuga ne tau atua ke iloa ai e mitaki mo e kelea.” (Kenese 3:5) Takitaki atu kia e fifiliaga ha Atamu mo Eva ke lahi e tokanoaaga tuga ne talahau e Satani? Nakai pihia. Ne iloa e laua ko e tiaki e fakatonuaga ha Iehova kua takitaki atu ke he matematekelea. (Kenese 3:16-19) Ko e ha? Ha kua nakai tuku age e Iehova ke he tau tagata e tokanoaaga ke fifili ma lautolu e mena kua hako mo e mena kua hepe.​—Totou Tau Fakatai 20:24; Ieremia 10:23.

¹² Tatai e mena nei ke he tagata fakaholo vakalele. Ke hokotia ke he matakavi ne fano a ia ki ai, fa muitua e ia e hala ne kua talia he fakaaoga e tau puhala fakahakohako he vakalele mo e matutaki ke he tau tagata fakatonutonu he malē vakalele. Ka nakai muitua a ia ke he tau fakatonuaga ti fano he mena ne loto a ia ki ai, to takitaki atu ai ke he matematekelea. Tuga e tagata fakaholo vakalele ia, loto a Atamu mo Eva ke taute ni e tau mena he puhala ha laua. Tiaki e laua e takitakiaga he Atua. Ko e heigoa e fua? Matematekelea mooli! Ko e fifiliaga ha laua kua takitaki atu ke he agahala mo e mate ha laua mo e tau fanau oti ha laua he  mogo fakamui. (Roma 5:12) Nakai moua e Atamu mo Eva e tokanoaaga kua lahi he lali ke fifili ma laua ni e mena kua mitaki mo e mena kua kelea. Ka kua galo e laua e tokanoaaga mooli ne tuku age e Iehova.

13, 14. Maeke fēfē a tautolu ke moua e tokanoaaga mooli?

¹³ Falu tagata ne manamanatu kua mitaki lahi he nakai fakakaupā e tokanoaaga. Ka e pihia mooli nakai? Pete he loga e monuina ne moua mai he tokanoaaga, maeke nakai a koe ke manamanatu to fēfē e lalolagi ka nakai fai kaupāaga? He The World Book Encyclopedia ne pehē ko e tau matafakatufono he tau tagata oti ne fakatokatoka kua uka ha kua lata a lautolu ke puipui mo e he magaaho taha fakakaupā e tokanoaaga he tau tagata. Nakai mukamuka tumau e mena nei. Ma e kakano ia, ne kitia e tautolu e loga lahi he tau matafakatufono mo e loga lahi e tau loea mo e tau ikifakafili ne lali ke fakamaama mo e fakagahua e tau mena ia.

¹⁴ Ne fakamaama e Iesu Keriso e puhala ka moua e tautolu e tokanoaaga mooli. Pehē a ia: “Kaeke ke tumau fakaoti a mutolu ke he haku a kupu, ko e tau tutaki moli haku a mutolu. To iloa foki e mutolu e mena moli, ko e mena moli foki ke toka noa ai a mutolu.” (Ioane 8:31, 32) Ke moua e tokanoaaga mooli, lata ke ua e mena ha tautolu ke taute. Fakamua, lata ke talia e kupu mooli ne fakaako e Iesu. Uaaki, lata ke eke mo tau tutaki haana. He taute e tau mena nei to foaki ki a tautolu e tokanoaaga mooli. Ka ko e tokanoa mai he heigoa? Pehē a Iesu: “Ko e tagata kua hala ke he mena kua eke ko e tupa he  hala a ia.” Lafi e ia: “Ka toka noa he Tama a mutolu, kua toka noa fakamoli a mutolu.”​—Ioane 8:34, 36.

15. Ko e ha e tokanoaaga ne mavehe e Iesu kua taute a tautolu ke “toka noa fakamoli”?

¹⁵ Ko e tokanoaaga ne mavehe e Iesu ke he tau tutaki haana kua mua atu e mitaki ke he tokanoaaga ne laulahi he tau tagata ne loto ki ai he vahā nei. He mogo ne pehē a Iesu, “Ka toka noa he Tama a mutolu, kua toka noa fakamoli a mutolu,” kua tutala a ia hagaao ke he tokanoaaga mai he tupaaga he agahala, ko e tupaaga kelea lahi mahaki ne lauia e tau tagata. He puhala fe kua fakatupa a tautolu ke he agahala? Fakatupu he agahala a tautolu ke taute e tau mena kelea. Maeke foki ke taofi a tautolu mai he taute e tau mena ne iloa e tautolu kua hako po ke eketaha ke taute e tau mena kua mua e mitaki. Ko e fua ko e ita, mamahi, matematekelea, ti fakahiku mate. (Roma 6:23) Logona hifo he aposetolo ko Paulo e mamahi ke eke mo tupa he agahala. (Totou Roma 7:21-25.) Ko e magaaho la ka utakehe katoatoa e agahala ka moua e tokanoaaga mooli ne ha ha ia Atamu mo Eva he mogo fakamua.

16. Maeke fēfē a tautolu ke toka noa fakamoli?

¹⁶ Ko e talahauaga ha Iesu “kaeke ke tumau fakaoti a mutolu ke he haku a kupu” kua fakakite ka manako a tautolu ki a Iesu ke fakatokanoa a tautolu, lata a tautolu ke taute e falu a mena. Ko e heigoa e tau mena ia? He eke mo tau Kerisiano tukulele, kua foaki noa e tautolu a tautolu mo e fifili ke talia e tau fakakaupāaga ne fakatoka e Iesu ma e tau tutaki haana. (Mataio 16:24) Tuga ni he mavehe e Iesu, to fakatokanoa mooli a tautolu anoiha ka moua e tau monuina oti he poa lukutoto.

17. (a) Maeke fēfē a tautolu ke fiafia mo e makona mooli? (e) Ko e heigoa ka fakaako e tautolu he vala tala ka mui mai?

¹⁷ Ke fiafia mo e makona mooli, lata a tautolu ke omaoma ke he tau fakaakoaga ha Iesu ko e tau tutaki haana. Ka taute e tautolu e mena nei, fakahiku ai to tokanoa katoatoa a tautolu mai he eke mo tau tupa he agahala mo e mate. (Totou Roma 8:1, 2, 20, 21.) He vala tala ka mui mai, to fakaako a tautolu ke he puhala ka fakaaoga fakapulotu e tokanoaaga ha tautolu mogonei. Ti maeke a tautolu ke tuku atu e lilifu tukulagi ki a Iehova, ko e Atua he tokanoaaga mooli.