1-2. Ko e heigoa e mena ne tupu ato talahau e Iesu e tau kupu fakahiku haana he nofo a ia he lalolagi?

KO E aho ia Nisana 14, 33 V.N. He mole e tukupau pikopiko mo e fakahala ke he mena kelea ne nakai taute e Iesu nukua vā, keli fakakelea, mo e pao a ia ke he akau fakatautau. Ne pao e tau lima mo e tau hui haana. Ko e fafagu mo e tau kupu takitaha kua talahau e ia kua mamahi lahi mahaki. Ka e lata a ia ke vagahau ha kua fai mena aoga lahi a ia ke talahau.

² Kia fakatutala a tautolu ke he tau kupu ne talahau e Iesu he teitei a ia ke mate he akau fakatautau mo e tau fakaakoaga ka moua mai i ai. Ke he falu kupu foki, “kia fanogonogo a . . . kia ia.”​—Mata. 17:5.

3. Liga hagaao a Iesu ki a hai he pehē a ia: “Ma Matua na e, kia fakamagalo atu e koe a lautolu”?

³ Ko e heigoa ne talahau e Iesu? He pao a Iesu ke he akau, ne liogi a ia: “Ma Matua na e, kia fakamagalo atu e koe a lautolu.” Ko hai ka fakamagalo? Fakamaama he tau kupu ne mui mai: “Kua nakai iloa e lautolu e mena kua eke e lautolu.” (Luka 23:33, 34) Liga hagaao a Iesu ke he tau kautau Roma ne pao e tau fao ke he tau lima mo e tau hui haana. Nakai iloa mooli e lautolu a ia. Liga tokaloto foki e ia e falu he toloaga ne poaki ke tamate a ia ka e he magaaho fakamui ne tua ki a ia. (Gahua 2:36-38) Nakai fakaatā e Iesu e tau nakai fakafili tonu ne fakamamahi a ia ke taute a ia ke loto kona mo e ita. (1 Pete. 2:23) Ka e ole a ia ki a Iehova ke fakamagalo a lautolu ne tamate a ia.

4. Ko e heigoa ka fakaako e tautolu mai he fakamakai ha Iesu ke fakamagalo a lautolu ne totoko ki a ia?

 ⁴ Ko e heigoa ka fakaako e tautolu mai he tau kupu ha Iesu? Ke tuga a Iesu, lata a tautolu ke fakamakai ke fakamagalo e falu. (Kolo. 3:13) Falu tagata, putoia e tau magafaoa ne liga totoko mai ha kua nakai maama e lautolu e tau taofiaga mo e puhala moui ha tautolu. Liga tala pikopiko hagaao ki a tautolu, fakamā a tautolu i mua he falu, moumou e tau tohi, po ke fakamatakutaku foki ke fakapakia a tautolu. He nakai ita, maeke a tautolu ke ole ki a Iehova ke hafagi e tau loto ha lautolu ne totoko mai ke hoko ke he taha aho ti maama e lautolu e kupu mooli. (Mata. 5:44, 45) Falu magaaho ne liga uka ia tautolu ke fakamagalo, mua atu ka ekefakakelea lahi ki a tautolu. Ka fakaatā e tautolu e loto kona mo e ita ke vakavaka he tau loto, ko tautolu ni ka mamahi. Fakamaama he taha matakainaga fifine: “Mailoga e au ko e fakamagalo kua nakai kakano ke talia e mena ne taute he falu po ke fakaatā e falu ke taute fakakelea au. Ka e kakano, ko au ka fifili ke ua ita.” (Sala. 37:8) Ka fifili ke fakamagalo, talia e tautolu ke nakai fakaatā e tau mena kelea ne tutupu ke tumau e ita ha tautolu.​—Efeso 4:31, 32.

5. Ko e heigoa e maveheaga ha Iesu ke he taha he tau tagata matahavala ne fakatautau mo ia, ti ko e ha ne taute e ia e maveheaga pihia?

⁵ Ko e heigoa ne talahau e Iesu? Tokoua e tagata matahavala ne fakatautau mo Iesu. Fakamua, vagahau kelea a laua ki a Iesu. (Mata. 27:44) Ka e fakamui, taha ia laua ne hiki e loto. Mailoga e ia kua “nakai fai mena hepehepe” a Iesu ne taute. (Luka 23:40, 41) Mua atu, fakakite e ia e talitonu haana to fakaliu tu mai a Iesu he mate mo e pule ko e patuiki he taha aho. Tala age a ia ki a Iesu ne teitei mate: “Ko e Iki na e, kia manatu mai a a koe kia au ka haele mai a koe ke he hau a kautu.” (Luka 23:42) Lahi mooli e tua ne fakakite he tagata ia! Tali atu a Iesu ki a ia: ‘Ko e moli, ke tala atu e au kia koe he aho nai, to fakalataha ai a taua i parataiso,’ ka e nakai ke he Kautu. (Luka 23:43) Mailoga kua taute e Iesu e maveheaga fakatagata he fakaaoga e tau kupu “au,” “koe,” mo “taua.” He iloa e Iesu na fakaalofa hohofi e Matua haana, talahau e ia e tau kupu ne foaki e amaamanakiaga ke he tagata matahavala ne teitei ke mate.​—Sala. 103:8.

6. Ko e heigoa kua fakaako e tautolu mai he tau kupu ha Iesu ke he tagata matahavala?

⁶ Ko e heigoa ka fakaako e tautolu mai he tau kupu ha Iesu? Ko Iesu kua fakakite mitaki katoatoa e Matua haana. (Hepe. 1:3) Makai a Iehova ke fakamagalo mo e fakakite e fakaalofa noa ka tokihala mooli a tautolu ha ko e tau mena kelea ne taute he mogo fakamua. Fakagahua e tautolu e tua to fakamagalo e tau agahala puhala he toto ha Iesu Keriso ne fakamaligi. (1 Ioa. 1:7) Falu ne liga uka ke talitonu to fakamagalo e Iehova e tau hehē ha lautolu kua mole. Ka logona hifo pihia a koe he falu magaaho, manamanatu ke he mena nei: Nakai leva to mate a Iesu, fakakite e ia e fakaalofa noa ke he tagata matahavala ne fakahala kua kamata ke tua. To mua atu e fakaalofa noa ha Iehova ke he tau tagata tapuaki fakamooli haana ne eketaha ke omaoma ke he tau poaki haana!​—Sala. 51:1; 1 Ioa. 2:1, 2.

7. Ko e heigoa ne talahau e Iesu ki a Maria mo Ioane ia Ioane 19:26, 27, ti ko e ha ne talahau pihia a ia?

⁷ Ko e heigoa ne talahau e Iesu? (Totou Ioane 19:26, 27.) Manamanatu a Iesu ke he matua fifine haana ne liga ko e takape. Liga maeke e lafu haana ke leveki e tuaga fakatino  he matua fifine ha lautolu. Ka ko hai ka leveki e tuaga fakaagaaga haana? Nakaila eke ia e lafu ha Iesu mo tau tutaki. Ka ko Ioane ko e aposetolo fakamooli mo e taha he tau kapitiga tata ha Iesu. Onoono a Iesu ki a lautolu ne tapuaki fakalataha mo ia ki a Iehova, ko e magafaoa fakaagaaga haana. (Mata. 12:46-50) Ko e mena ia, ha ko e fakaalofa mo e manamanatu ha Iesu ki a Maria, ole a ia ki a Ioane ke leveki a Maria he iloa e ia to leveki fakaagaaga e Ioane a Maria. Pehē a Iesu ke he matua fifine haana: “Kitiala, ko e hau a tama.” Ti pehē a Iesu ki a Ioane: “Kitiala, ko e hau a matua fifine.” Tali mai he aho ia, ne tuga ko e tama ha Maria a Ioane mo e leveki ki a ia ke tuga ko e matua fifine haana. Ko e fakaalofa  lahi ha Iesu ne fakakite ke he fifine fakahele ne leveki fakamitaki a ia he fanau mai mo e tu tata ki a Iesu ne teitei ke mate!

8. Ko e heigoa ka fakaako e tautolu mai he tau kupu ha Iesu ki a Maria mo Ioane?

⁸ Ko e heigoa ka fakaako e tautolu mai he tau kupu ha Iesu? Ko e fakafetuiaga ha tautolu mo e tau matakainaga Kerisiano kua maeke ke mua atu e malolō ke he fakafetuiaga mo e tau magafaoa tata. Liga totoko mai po ke tiaki foki he tau magafaoa a tautolu ka e mavehe e Iesu, he pipiki ki a Iehova mo e fakatokatokaaga Haana to “moua e [tautolu] takiteau” ke fakatatai ke he tau mena ne toka hifo. Tokologa ka tuga e tama taane, tama fifine, matua fifine, po ke matua taane fakaalofa ki a tautolu. (Mare. 10:29, 30) Fēfē e logonaaga haau he fai vala ke he magafaoa fakaagaaga kua kaufakalataha ha ko e tua mo e fakaalofa​—ko e fakaalofa ki a Iehova mo e ke he taha mo e taha?​—Kolo. 3:14; 1 Pete. 2:17.

9. Ko e heigoa kua fakaako e tautolu mai he tau kupu ha Iesu ne fakamau ia Mataio 27:46?

⁹ Ko e heigoa ne talahau e Iesu? Nakai leva ato mate a Iesu, ne ui a ia: “Hoku Atua na e, hoku Atua na e, ko [e] heigoa e mena kua tiaki mai ai e koe au?” (Mata. 27:46) Nakai fakamaama he Tohi Tapu e kakano ne talahau e Iesu e mena nei. Ka e manamanatu ke he mena ka fakaako mai he tau kupu ia. Taha mena ne fakaako e tautolu he talahau e Iesu e tau kupu ia, kua fakamooli e ia e perofetaaga he Salamo 22:1. * Lafi ki ai, maaliali e tau kupu kua nakai “pa takai” e Iehova e Tama haana. (Iopu 1:10) Maama e Iesu kua fakaatā he Matua haana e tau fī ke kamatamata e tua haana ke hoko ke he mate​—nakaila fai kua kamatamata pihia. Lafi, fakamooli he tau kupu nei kua nakai agahala a ia he ha matahavala kua lata ke mate.

10. Ko e heigoa e tau fakaakoaga ne moua e tautolu mai he tau kupu ha Iesu ke he Matua haana?

¹⁰ Ko e heigoa ka fakaako e tautolu mai he tau kupu ha Iesu? Taha fakaakoaga ma tautolu kua nakai lata ke amanaki to puipui e Iehova mai he tau paleko ne kamatamata e tua ha tautolu. Tuga a Iesu ne kamatamata ke hoko ke he fakaotiaga, lata foki ke mautali ke tumau e tua ke hoko ke he mate, kaeke ke pihia. (Mata. 16:24, 25) Ka e mauokafua ai to nakai fakaatā he Atua a tautolu ke molea e kamatamata ke he mena kua fahia ai a tautolu. (1 Kori. 10:13) Taha fakaakoaga foki ma tautolu ke tuga a Iesu, ne liga fakamamahi noa. (1 Pete. 2:19, 20) Taute pihia e lautolu kua totoko mai, nakai ha kua taute e tautolu e taha mena hepe, ka e kakano ko e mena nakai ko e tau tagata he lalolagi ti talahau e tautolu e kupu mooli. (Ioane 17:14; 1 Pete. 4:15, 16) Maama e Iesu e kakano ne fakaatā e Iehova a ia ke mamahi. Ka ko e falu tagata tapuaki fakamooli ne lauia he mamahi kua manamanatu he falu magaaho ke he kakano kua fakaatā e Iehova e falu mena ke tutupu. (Hapa. 1:3) Ko e ha tautolu a Atua fakaalofa noa mo e fakauka ne maama kua nakai tote e tua ha lautolu ia; ka e lata ke moua e fakamafanaaga ne mai ia Ia.​—2 Kori. 1:3, 4.

11. Ko e ha ne talahau e Iesu e tau kupu ia Ioane 19:28?

¹¹ Ko e heigoa ne talahau e Iesu? (Totou Ioane 19:28.) Ko e ha ne pehē a Iesu: “Kua fia inu au”? Talahau pihia e ia ke “fakamoli ai e Tohi,” kakano ko e perofetaaga he Salamo 22:15 ne fakakite mai: “Kua mago haku a malolo tuga ne kapa kapiniu, kua pili foki haku  alelo ke he haku a gutu.” Pihia foki ha kua matematekelea a Iesu, putoia e mamahi lahi ke he akau fakatautau, liga fia inu lahi a ia. Lata a ia ke moua e mena ke inu.

12. Ko e heigoa ka fakaako e tautolu mai he tau kupu ha Iesu “kua fia inu au”?

¹² Ko e heigoa ka fakaako e tautolu mai he tau kupu ha Iesu? Nakai manatu a Iesu kua hepe ke talahau e logonaaga haana; ti lata foki a tautolu ke talahau e logonaaga ha tautolu. He moui, liga nakai ole a tautolu ke he falu ma e lagomatai. Ka e he magaaho ka manako lagomatai a tautolu, ua fakauaua ke ole ke he falu ma e lagomatai. Ma e fakatai, ka motua po ke nakai malolō e tino, liga ole ke he kapitiga ke uta a tautolu ke he fale koloa po ke kitia e toketā. Ka loto lolelole, liga lata ke ole ke he motua po ke kapitiga fakaagaaga ke fanogonogo po ke talahau e “kupu mitaki” ke atihake a tautolu. (Fakatai 12:25) Manatu na fakaalofa e tau matakainaga ki a tautolu ti manako ke lagomatai ke he “aho matematekelea.” (Fakatai 17:17) Ka e nakai maeke a lautolu ke iloa e tau loto ha tautolu. Liga nakai iloa e lautolu kua manako lagomatai a tautolu ato talahau ai.

13. Ko e heigoa ne taute e Iesu ke tumau e fakamooli haana ke hoko ke he mate?

¹³ Ko e heigoa ne talahau e Iesu? Kavi ke he matahola tolu he afiafi ia Nisana 14, ne ui a Iesu: “Kua fakaoti tuai”! (Ioane 19:30) Ato mate a Iesu, iloa e ia kua taute e ia e tau mena oti ne manako a Iehova ke taute e ia. He tumau e fakamooli ha Iesu ke hoko ke he mate, loga e mena ne taute e ia. Fakamua, fakakite e ia kua pikopiko a Satani. Fakakite e Iesu kua maeke e tagata mitaki katoatoa ke tumau e fakamooli pete e tau mena ne taute e Satani ki a ia. Uaaki, foaki e Iesu e moui haana mo lukutoto. He foaki e moui haana, maeke e tau tagata nakai mitaki katoatoa ke moua e fakafetuiaga mo e Atua, ti foaki ki a lautolu e amaamanakiaga ke momoui tukulagi. Toluaki, fakakite e Iesu ko Iehova ko e pule tututonu mo e utakehe e ekefakakelea he higoa he Matua haana.

14. Puhala fe ka eketaha a tautolu ke momoui he tau aho takitaha? Fakamaama.

¹⁴ Ko e heigoa ka fakaako e tautolu mai he tau kupu ha Iesu? Kia eketaha ke tumau e fakamooli he tau aho takitaha. Manamanatu ke he tau kupu he Matakainaga ko Maxwell Friend, ko e faiaoga he Aoga Tohi Tapu a Kiliata he Kolo Toko. He toloaga ke he lalolagi katoa, pehē e Matakainaga ko Friend he lauga hagaao ke he mahani fakamooli: “Ua fakatolomaki ke he aho a pogipogi e mena kua maeke a koe ke taute po ke talahau he aho nei. Iloa fēfē e koe to hoko a koe ke he aho a pogipogi? Moui ke he tau aho takitaha ke tuga ko e magaaho fakahiku haau ke fakakite kua lata a koe ke moui tukulagi.” Momoui he tau aho takitaha ke tuga ko e magaaho fakahiku ha tautolu ke tumau e mahani fakamooli! Ti pete ka fehagai mo e mate kua maeke a tautolu ke talahau, “Iehova, kua eketaha au ke tumau haaku a fakamooli, fakakite kua pikopiko a Satani, mo e ke fakatokoluga e higoa mo e pule katoatoa Haau!”

15. Ia Luka 23:46, ko e heigoa ne mauokafua a Iesu ki ai?

¹⁵ Ko e heigoa ne talahau e Iesu? (Totou Luka 23:46.) He mauokafua katoatoa, pehē a Iesu: “Ma Matua na e, kua tuku atu e au haku agaga ke he hau a tau lima.” Iloa e Iesu ko e moui haana he vahā i mua kua fakavē ki a Iehova, ti mauokafua to manatu he Matua haana a ia.

16. Ko e heigoa haau ne fakaako mai he mena ne tupu ke he matakainaga ne 15 e tau he moui?

 ¹⁶ Ko e heigoa ka fakaako e tautolu mai he tau kupu ha Iesu? Kia fakamakai ke tuku atu e moui haau ke he tau lima ha Iehova. Ke taute e mena ia, lata ke “tua a koe kia Iehova mo e hāu a loto katoa.” (Fakatai 3:5) Manamanatu ke he fakatai ha Joshua, ko e matakainaga ne 15 e tau he moui ne gagao kelea lahi. Nakai talia e ia e tau tuluiaga fakaekekafo ne moumou e fakatufono he Atua. Nakai leva to mate a ia, ne tala age a ia ke he matua fifine: “Mami, ko au he tau lima ha Iehova. . . . Maeke au ke tala atu e mena nei ma Mami mo e mauokafua katoatoa: Iloa e au to liuaki mai mooli e Iehova au he fakaliu tu mai. Iloa e ia e loto haaku ti fakaalofa mooli au ki a ia.” * Kia igatia mo e hūhū hifo, ‘Ka fehagai au mo e tuaga kelea lahi mahaki kua kamatamata e tua haaku, to tuku nakai e au e moui haaku he tau lima ha Iehova mo e falanaki to manatu e ia au?’

17-18. Ko e heigoa e tau fakaakoaga kua moua e tautolu? (Kikite foki e puha “ Fakaako Mai a Tautolu he Tau Kupu Fakahiku ha Iesu.”)

¹⁷ Moua e tautolu e tau fakaakoaga aoga lahi mai he tau kupu fakahiku ha Iesu! Fakamanatu mai ki a tautolu e lata ke fakamagalo e falu mo e falanaki to fakamagalo e Iehova a tautolu. Lilifu a tautolu ke moua e magafaoa fakaagaaga he tau matakainaga kua mautali ke lagomatai. Ka ke moua e lagomatai, lata a tautolu ke ole ke moua ai. Iloa e tautolu to lagomatai mai a Iehova ke fakauka ke he ha kamatamata kua fehagai mo tautolu. Ti kitia e aoga he momoui he tau aho takitaha ke tuga ko e aho fakahiku ke fakakite e fakamooli, mo e mauokafua ko e moui ha tautolu kua ha ha he tau lima ha Iehova.

¹⁸ Mooli, ko e tau kupu ha Iesu ne talahau he teitei mate a ia he akau fakatautau kua fakaako mai e tau mena loga! He fakagahua e tau fakaakoaga ne moua, to omaoma a tautolu ke he tau kupu ni ha Iehova hagaao ke he Tama haana: “Kia fanogonogo a mutolu kia ia.”​—Mata. 17:5.