1-3. (a) Ko e ha kua iloa tonu e tautolu na maeke a tautolu ke eke mo tau kapitiga he Atua? (e) Ko hai e tau tagata ka fakatutala a tautolu he vala tala nei ki ai?

I LOTO he Tohi Tapu, ne lagatolu e fakahigoa a Aperahamo ko e kapitiga he Atua. (2 Nofoaga he Tau Patuiki 20:7; Isaia 41:8; Iakopo 2:23) Ko ia ni tokotaha e tagata ne fakahigoa i loto he Tohi Tapu ko e kapitiga he Atua. Kakano kia e mena ia ko Aperahamo ni e tagata ne eke mo kapitiga he Atua? Nakai. Fakakite he Tohi Tapu na maeke a tautolu oti ke moua e lilifu ia.

² Kua puke e Kupu he Atua he tau tala ke he tokologa he tau tagata taane mo e tau fifine ne tua fakamooli ne matakutaku ki a Iehova, tua ki a ia, ti eke mo tau kapitiga tata haana. (Totou Salamo 25:14.) Ko lautolu ko e vala he “fakapotopotoaga . . . kua kitekite mai” ne talahau e Paulo. Ko lautolu oti nei ne kehekehe ko e tau kapitiga he Atua.—Heperu 12:1.

³ Kia kitekite fakamakutu la tautolu ke he tokotolu he tau kapitiga ha Iehova ne fakamaama he Tohi Tapu: (1) Ruta, ko e takape fuata loto fakamooli mai Moapi, (2) Hesekia, ko e patuiki  mahani hakohako ha Iuta, mo e (3) Maria, ko e matua fifine mahani fakatokolalo ha Iesu. Ko e heigoa ka fakaako e tautolu mai he puhala ne igatia a lautolu ke eke mo kapitiga he Atua?

4, 5. Ko e heigoa e fifiliaga uka ha Ruta kua lata ke taute, ti ko e ha ne uka lahi ai ke taute? (Kikite fakatino he kamataaga.)

⁴ Ko Naumi mo e haana tau figona fifine ko Ruta mo Orepa ne mamao e o hui mai Moapi ki Isaraela. He puhalatū ne fifili a Orepa ke liu ki Moapi. Ka e eketaha a Naumi ke liu ki Isaraela, ko e motu haana. Ko e heigoa ne fifili a Ruta ke taute? Lata a ia ke taute e fifiliaga uka lahi. To liu kia a ia ki kaina i Moapi ke fakalataha mo e magafaoa haana, po ke nofo a ia mo Naumi ko e matua fugavai haana, ti fenoga ki Petelehema?—Ruta 1:1-8, 14.

⁵ Na nonofo e magafaoa ha Ruta i Moapi. Maeke a ia ke liu ki a lautolu, mo e liga to leveki e lautolu a ia. Iloa e ia e tau tagata, vagahau, mo e aga fakamotu ha Moapi. Nakai mavehe e Naumi ha mena pihia ki a Ruta i Petelehema. Ti matakutaku a Naumi to nakai moua e ia ha taane po ke ha kaina ma Ruta. Ti tala age a Naumi ki a ia ke liu ki Moapi. He kitia e tautolu, ko Orepa ne ‘liu ke he hana motu, mo e hana tau atua.’ (Ruta 1:9-15) Ka e fifili a Ruta ke nakai liu ke he tau tagata haana mo e tau atua fakavai ha lautolu.

6. (a) Ko e heigoa e fifiliaga pulotu ne taute e Ruta? (e) Ko e ha ne vagahau a Poasa hagaao ki a Ruta kua malu ai ki lalo he tau tapakau a Iehova?

⁶ Tuga kua fakaako a Ruta hagaao ki a Iehova mai he taane haana po ko Naumi. Fakaako e ia ne nakai tuga e tau atua ha Moapi a Iehova. Ne fakaalofa a ia ki a Iehova ti iloa kua latatonu a Ia mo e fakaalofa mo e tapuakiaga haana. Ti pulotu e fifiliaga ne taute e Ruta. Tala age a ia ki a Naumi: “To eke e motu hau mo motu haku, to eke e Atua hau mo Atua haku.” (Ruta 1:16) Kua fakalagalaga e tau loto ha tautolu ka manamanatu a tautolu ke he fakaalofa ha Ruta ki a Naumi. Ka ko e mena ne mua atu e nava ki ai ko e fakaalofa ha Ruta ki a Iehova. Nava foki a Poasa ke he mena nei, ne fakaheke e ia a Ruta he mogo fakamui ha ko e ‘malu ai ki lalo he tau tapakau a Iehova.’ (Totou Ruta 2:12.) Ko e tau kupu ne fakaaoga e Poasa ne liga fakamanatu ki a tautolu e puhala ne kumi puipuiaga e punua manu i lalo he tau tapakau he matua. (Salamo 36:7; 91:1-4) He puhala pihia, ne foaki e Iehova ki a Ruta e puipuiaga fakaalofa mo e palepale a ia ha ko e tua haana. Nakai ha ha ia Ruta ha kakano ke tokihala ke he fifiliaga haana.

7. Liga ko e heigoa ka lagomatai a lautolu ne fakauaua ke tukulele e tau momoui ha lautolu ki a Iehova?

⁷ Tokologa e tagata ne fakaako hagaao ki a Iehova ka e nakai fifili ke malu ai i lalo Haana. Fakauaua a lautolu ke tukulele e tau momoui ha lautolu ki a Ia ti papatiso. Ka pihia e logonaaga haau, manamanatu ke he kakano ne fakauaua a koe. Igatia e tagata mo e fekafekau ke he tau atua. (Iosua 24:15) Ko e fifiliaga pulotu ke fekafekau ke he Atua mooli. Ka tukulele e koe a koe ki a Iehova, fakakite e koe kua ha ha ia koe e tua to eke a Ia mo maluaga haau. To lagomatai e Ia a koe ke tumau e fekafekau ki a Ia pete ne tau lekua ka fehagai mo koe. Ko e mena ia ne taute he Atua ma Ruta.

8. Fakamaama e tupu maiaga ha Hesekia.

⁸ Kehe mamao e tupu maiaga ha Hesekia mai he ha Ruta. Ko ia he motu ne tukulele ke he Atua. Ka e nakai fakatumau e tau Isaraela  oti ke mahani hakohako. Ko e matua taane ha Hesekia ko e Patuiki ko Ahasa ne mahani kelea. Nakai fakalilifu a ia ke he faituga he Atua ti fakaohooho e tau tagata ke tapuaki ke he falu atua. Ne taute foki e Ahasa falu he tau matakainaga ha Hesekia ke tugi moui mo poa ke he atua fakavai. Nakai mitaki e vahā tama ha Hesekia!—2 Tau Patuiki 16:2-4, 10-17; 2 Nofoaga he Tau Patuiki 28:1-3.

9, 10. (a) Ko e ha kua liga mukamuka a Hesekia ke loto kona ke he Atua? (e) Ko e ha kua lata ke nakai loto kona a tautolu ke he Atua? (i) Kua lata he ha ke nakai manamanatu ko e tau momoui ha tautolu kua fakavē ke he tupu maiaga ha tautolu?

⁹ Kua maeke e fakafifitakiaga kelea ha Ahasa ke fakatupu e tama haana ko Hesekia ke loto kona mo e ita ki a Iehova. He vahā nei, falu ne kua fakauka fakalahi tuga ni a Hesekia ne logona hifo kua ha ha ia lautolu e kakano mitaki ke “ita foki hana loto kia Iehova” po ke loto kona ke he fakatokatokaaga Haana. (Tau Fakatai 19:3) Logona hifo e falu ko e tupu maiaga kelea he magafaoa ha lautolu ka fakatupu a lautolu ke moua e moui kelea po ke liu fatiaki e tau hehē he tau matua ha lautolu. (Esekielu 18:2, 3) Ka e mooli kia e tau manatu nei?

¹⁰ Ne fakakite he moui ha Hesekia ko e tali ke he hūhū ia ko e nakai! Nakai fai kakano mitaki ke ita ki a Iehova. Nakai fakatupu e ia ha mena kelea ke lauia e tau tagata. (Iopu 34:10) Mooli kua maeke he tau matua ke fakaako e tau fanau ha lautolu ke taute e mitaki po ke kelea. (Tau Fakatai 22:6; Kolose 3:21) Nakai kakano e mena nei ko e tupu maiaga he magafaoa ha tautolu ka fifili ko e vahega tagata fēfē a tautolu. Ko e ha? Ha kua tuku mai e Iehova ki a tautolu e mena fakaalofa he atāina ke fifili, ne kakano ai kua maeke ia tautolu ke fifili ke taute e mena mitaki po ke mena kelea. (Teutaronome 30:19) Fakaaoga fēfē e Hesekia e mena fakaalofa uho ia?

11. Ko e heigoa ne eke a Hesekia mo taha he tau patuiki ne mitaki lahi mahaki ha Iuta?

¹¹ Pete ni ko e matua taane haana ko e taha he tau patuiki kelea ue atu i Iuta, ne eke a Hesekia mo taha he tau patuiki mitaki lahi mahaki. (Totou 2 Tau Patuiki 18:5, 6.) Ne fifili a ia ke nakai mui ke he fakafifitakiaga kelea he matua taane haana. Ka e fifili a ia ke fanogonogo fakamitaki ke he tau perofeta ha Iehova, tuga a Isaia, Mika, mo Hosea. Ne fanogonogo fakamatafeiga a ia ke he tau fakatonuaga mo e tau hatakiaga ha lautolu.  Fakalagalaga he mena nei a ia ke fakahako e tau lekua loga ne taute he matua taane haana. Ne fakameā e ia e faituga, ole ke he Atua ke fakamagalo e tau agahala he tau tagata, mo e moumou e tau tupua he motu katoa. (2 Nofoaga he Tau Patuiki 29:1-11, 18-24; 31:1) Fakamui, ko e patuiki Asuria ko Sanerivi ne fakamatakutaku ke totoko a Ierusalema, nukua fakakite e Hesekia e loto malolō mo e tua ne mua e lahi. Falanaki a ia ke he puipuiaga ha Iehova mo e fakamafana e tau tagata Haana. (2 Nofoaga he Tau Patuiki 32:7, 8) He taha magaaho ne fakatokoluga a Hesekia, ka e hataki e Iehova a ia, ti fakatokolalo a ia. (2 Nofoaga he Tau Patuiki 32:24-26) Maaliali ai, ko e fakafifitakiaga homo ue atu a Hesekia ma tautolu ke fifitaki. Nakai fakaatā e ia e tupu maiaga he magafaoa haana ke fakakelea e moui haana. Ka e fakakite e ia ko e kapitiga ha Iehova a ia.

12. Tuga a Hesekia, eke fēfē e tokologa he vahā nei mo tau kapitiga ha Iehova?

¹² Ko e lalolagi he vahā nei kua favale mo e nakai fakaalofa, ti tokologa lahi e tau fanau ne tutupu hake kua nakai fai matua fakaalofa mo e totonu. (2 Timoteo 3:1-5) Pete he tokologa e Kerisiano he vahā nei kua mai he tau tupu maiaga uka he magafaoa, ne fifili a lautolu ke feaki e fakafetuiaga mo Iehova. Tuga a Hesekia, ne fakakite e lautolu kua nakai lata e tupu maiaga he magafaoa ha lautolu ke fifili e tuaga he tagata ka lahi a ia anoiha. Foaki he Atua ki a tautolu e atāina ke fifili ti maeke a tautolu ke fifili ke fekafekau mo e fakaheke a ia tuga ne taute e Hesekia.

13, 14. Ko e ha ne tuga kua uka lahi e kotofaaga ha Maria, ka e tali atu fēfē a ia ke he tau kupu ha Kaperielu?

¹³ Loga e tau he mole e magahala ha Hesekia, ko e fifine fuata loto fakatokolalo ne higoa ko Maria ne ha ha ai e tuaga kapitiga uho mo Iehova mo e kotofaaga matakehe lahi. To fatu a ia ti fanau mo e feaki e tama he Atua! Liga ofania mo e falanaki a Iehova ki a Maria ke foaki ki a ia e lilifu ue atu ia. Ka e tali atu fēfē a Maria he logona hagaao ke he kotofaaga ia?

¹⁴ Fa mahani a tautolu ke tutala hagaao ke he lilifu ue atu ne moua e Maria. Ka e liga ko e heigoa e falu he tau matakutaku haana? Ma e fakatai, ne pehē e agelu ko Kaperielu to fatu a ia ka e nakai iloa ha taane. Ka e nakai fakamaama e Kaperielu ke he magafaoa mo e tau katofia ha Maria e puhala ka fatu a ia. Ko e heigoa e manatu ha lautolu? To fakamaama fēfē e Maria ki a Iosefa kua mahani fakamooli a ia ki a Iosefa? Lafi ki ai, ne ha ha ia ia e matagahua lahi ke feaki e Tama he Atua ko e tagata! Nakai iloa oti e tautolu e tau tupetupe ha Maria, ka e iloa e tautolu e mena ne taute e ia he mole e vagahau ha Kaperielu ki a ia. Pehē a ia: “Kitiala, ko au nai ko e fekafekau  he Iki [Iehova], kia hoko mai kia au tuga ne vagahau hau.”—Luka 1:26-38.

15. Ko e ha e tua ha Maria kua ofoofogia?

¹⁵ Kehe lahi mahaki e tua ha Maria! Kua mautali a ia ke taute ha mena ne ole ki a ia ke taute, tuga ni e tama fifine fekafekau. Ne falanaki a ia ki a Iehova ke leveki a ia mo e puipui a ia. Maeke fēfē a Maria ke moua e tua malolō? Nakai fanau a ia mo e tua. Ka e maeke a tautolu ke tua kaeke ke feaki ai e tautolu mo e ole a tautolu ke he Atua ke fakamonuina e tau laliaga ha tautolu. (Kalatia 5:22; Efeso 2:8) Ne gahua malolō a Maria ke fakamalolō e tua haana. Iloa fēfē e tautolu? Kia fakatutala a tautolu ke he puhala fanogonogo haana mo e mena ne talahau e ia.

16. Ko e heigoa ne fakakite kua fanogonogo mitaki a Maria?

¹⁶ Puhala fanogonogo ha Maria. Talahau he Tohi Tapu kua lata a tautolu ke “alumaki ke fanogonogo, kia fakatuai ke vagahau atu.” (Iakopo 1:19) Ko e matakainaga fanogonogo mitaki a Maria. Fakakite he Tohi Tapu kua fanogonogo fakamatafeiga a ia ke he tau mena ne logona e ia, mua atu ke he tau mena ne fakaako e ia hagaao ki a Iehova. Fai magaaho a ia ke manamanatu fakahokulo ke he tau mena aoga lahi ia. Taha fakataiaga he mena nei ko e fanauaga ha Iesu he mogo ne tala age e tau leveki mamoe ki a Maria hagaao ke he fekau mai he agelu. Fakahiku, he 12 e tau ha Iesu, ne talahau e ia e mena ne fakaofomate a Maria. Ke he tau mena ia ne tutupu, ne fanogonogo, manatu, mo e manamanatu fakamatafeiga a Maria ke he tau mena ne logona e ia.—Totou Luka 2:16-19, 49, 51.

17. Ko e heigoa ka fakaako e tautolu hagaao ki a Maria mai he mena ne talahau e ia?

¹⁷ Ko e mena ne talahau e Maria. Nakai lahi e mena ne tala mai he Tohi Tapu ke he mena ne talahau e Maria. Ko e tala haana ne mua e loa kua moua ia Luka 1:46-55. Fakakite he tau kupu nei na iloa mitaki e Maria e tau Tohiaga Tapu Heperu. Puhala fe? Tuga kua tatai e tau kupu ha Maria ke he tau kupu he liogi ha Hana, ko e matua fifine ha Samuela. (1 Samuela 2:1-10) Tuga kua fatiaki e Maria e tau Tohiaga Tapu ne kavi ke laga 20 he talahauaga haana. Maaliali ai kua manako a ia ke tutala hagaao ke he kupu mooli ne fakaako e ia mai he Kapitiga mua ue atu haana ko Iehova.

18. He tau puhala fe ka fifitaki e tautolu e tua ha Maria?

¹⁸ Tuga a Maria, liga moua e tautolu e tau kotofaaga he falu mogo mai ia Iehova ne manatu a tautolu kua uka lahi ma tautolu. Kia muitua a tautolu ke he fakafifitakiaga haana, talia fakatokolalo e kotofaaga, mo e falanaki to lagomatai e Iehova a tautolu. Maeke foki a tautolu ke fifitaki e tua ha Maria ka fanogonogo fakamatafeiaga a tautolu ki a Iehova mo e manamanatu fakahokulo ke he tau mena ne fakaako e tautolu hagaao ki a ia mo e tau finagalo haana. Maeke mogoia ia tautolu ke tala age fiafia ke he falu e tau mena ne fakaako e tautolu.—Salamo 77:11, 12; Luka 8:18; Roma 10:15.

19. He muitua e tautolu e tau fakafifitakiaga kehe lahi he tua he Tohi Tapu, ko e heigoa kua liga mauokafua a tautolu ki ai?

¹⁹ Maaliali ai ko e tau kapitiga ha Iehova a Ruta, Hesekia, mo Maria, tuga ni a Aperahamo. Ko lautolu ko e vala he “fakapotopotoaga . . . kua kitekite mai” ne moua foki e lilifu he eke mo tau kapitiga he Atua. Kia matutaki a tautolu ke muitua e tau fakafifitakiaga kehe lahi pihia he tua. (Heperu 6:11, 12) Ka taute pihia e tautolu, maeke a tautolu ke amaamanaki atu ke he palepale he eke mo tau kapitiga tukulagi ha Iehova!