1, 2. (a) Ko e heigoa ne ole a Iesu ki ai he liogi fakahiku haana mo e tau aposetolo? (e) Ko e ha ne liga manamanatu a Iesu ke he kaufakalataha?

KUA manamanatu a Iesu ke he kaufakalataha he kaiaga fakahiku mo e tau tutaki haana. He liogi a ia mo lautolu, pehē a ia kua manako a ia ke he tau tutaki haana ke taha, po ke kaufakalataha tuga ni a ia mo e Matua haana ne taha. (Totou Ioane 17:20, 21.) Ka kaufakalataha e tau tutaki ha Iesu, to fakakite he mena nei ke he falu na fakafano mai e Iehova a Iesu ke he lalolagi. To kitia he tau tagata e tau tutaki mooli ha Iesu ha ko e fakaalofa ha lautolu ke he taha mo e taha, ti maeke e fakaalofa nei ke fakalahi e kaufakalataha ha lautolu.​—Ioane 13:34, 35.

² Maama e tautolu e kakano ne tutala a Iesu he pō ia hagaao ke he kaufakalataha. Ne mailoga e ia kua nakai katoatoa e kaufakalataha he tau aposetolo haana. Ma e fakatai, ne taufetoko e tau aposetolo “po ko hai taha ia lautolu ke mua,” tuga ne taute e lautolu fakamua. (Luka 22:24-27; Mareko 9:33, 34) Taha magaaho foki, ne ole a Iakopo mo Ioane ki a Iesu ke foaki age ki a laua e tuaga matalahi he Kautu he lagi ke nonofo he tapa haana.​—Mareko 10:35-40.

3. Ko e heigoa ne liga taofi e tau tutaki he Keriso he kaufakalataha, ti ko e heigoa e tau hūhū ka fakatutala ki ai a tautolu?

 ³ Ko e manako ke lahi e pule mo e kotofaaga ne nakai ni ko e mena ne taofi e tau tutaki he Keriso ke kaufakalataha. Ko e tau tagata he vahā ha Iesu ne mavehevehe ha ko e vihiatia mo e fakamailoga tagata. Lata e tau tutaki ha Iesu ke kautū ke he tau logonaaga kelea ia. He vala tala nei, to fakatutala a tautolu ke he tau hūhū nei: Ko e heigoa ne taute e Iesu hagaao ke he fakamailoga tagata? Lagomatai fēfē e ia e tau tutaki haana ke taute e falu ke he puhala nakai fili tagata, po ke taute fakamitaki, mo e kaufakalataha? Ti maeke fēfē he fakafifitakiaga ha Iesu mo e tau fakaakoaga haana ke lagomatai a tautolu ke tumau e kaufakalataha?

4. Talahau e tau fakataiaga he fakamailoga tagata ne lauia a Iesu.

⁴ Lauia foki a Iesu ha ko e fakamailoga tagata. Tala age a Filipo ki a Natanielu kua moua e ia e Mesia, pehē a Natanielu: “Maeke kia ke tupu ha mena mitaki mai Nasareta?” (Ioane 1:46) Liga iloa e Natanielu to fanau e Mesia i Petelehema tuga ne talahau he perofetaaga ia Mika 5:2. Liga manatu a ia kua nakai aoga a Nasareta ke eke mo motu he Mesia. Ha ha i ai foki e tau Iutaia matalahi ne onoono hifo ki a Iesu ha kua hau i Kalilaia. (Ioane 7:52) Tokologa e Iutaia ne manatu kua tu tokolalo e tau tagata Kalilaia. Falu Iutaia ne lali ke amuamu a Iesu he ui a ia ko e tagata Samaria. (Ioane 8:48) Ko e tau Samaria ne mai he motu kehe ti ko e lotu ha lautolu kua kehe mai he lotu he tau Iutaia. Ko e tau Iutaia mo e tau Kalilaia ne tote e fakalilifu ke he tau Samaria ti fakaheu foki ki a lautolu.​—Ioane 4:9.

5. Ko e heigoa e fakamailoga tagata ne lauia ai e tau tutaki ha Iesu?

⁵ Ko e tau takitaki lotu Iutaia ne nakai fakalilifu foki e tau tutaki ha Iesu. Fakahigoa he tau Farasaio a lautolu kua “ulaafia ni a lautolu.” (Ioane 7:47-49) Onoono e tau Farasaio ke he tau tagata ne nakai fakaako he tau aoga fakalotu Iutaia mo e nakai muitua ke he tau aga fakamotu tuai ha lautolu kua fakateaga mo e goagoa. (Gahua 4:13) Ko Iesu mo e tau tutaki haana ne lauia ha ko e fakamailoga tagata ti kua fakaikaluga e tau tagata he magahala ia ha ko e ha lautolu a lotu, tuaga, mo e lanu. Fakaohooho foki he fakamailoga tagata nei e tau tutaki ke he onoonoaga ha lautolu ke he falu. Ke fakatumau e kaufakalataha, lata a lautolu ke hiki e puhala manamanatu ha lautolu.

6. Fakaaoga e tau fakataiaga ke fakakite e puhala ne lauia a tautolu ha ko e fakamailoga tagata.

⁶ He vahā nei ko e lalolagi ne viko takai ia tautolu kua puke he fakamailoga tagata. Liga fakamailoga tagata a lautolu ki a tautolu, po ke liga ko tautolu ne fakamailoga tagata ke he falu. Ko e matakainaga fifine mogonei ne paionia i Ausetalia: “Ko e vihiatia haaku ke he tau palagi ne tupu ha kua hagaaki au ke he nakai fakafili tonu ne matematekelea e tau Aborigine, he vahā i tuai mo e mogonei.” Tupu foki e vihiatia haana ha ko e puhala ne  ekefakakelea he falu a ia. Ko e matakainaga taane i Canada ne talahau e logonaaga haana fakamua: “Manatu au kua mahomo hake e tau tagata vagahau Falani.” Ti ko e fua he talahau e ia, nakai fiafia a ia ki a lautolu ne vagahau Peritania.

7. Ko e heigoa ne taute e Iesu hagaao ke he fakamailoga tagata?

⁷ Tuga ke he vahā ha Iesu, ko e tau logonaaga he fakamailoga tagata he vahā nei kua fa malolō lahi ti uka ke hiki. Ko e heigoa ne taute e Iesu hagaao ke he tau logonaaga pihia? Fakamua, ne nakai fakamailoga tagata a ia. Na tumau a ia ke nakai fili tagata. Fakamatala a ia ki a lautolu ne maukoloa mo lautolu ne mativa, ke he tau Farasaio mo e tau Samaria, ti pihia foki ke he tau tagata oko tukuhau mo lautolu ne agahala. Uaaki, fakaako e Iesu e tau tutaki haana mo e fakakite ki a lautolu he haana fakafifitakiaga kua nakai lata a lautolu ke tuahā ke he falu po ke fakamailoga tagata ki a lautolu.

8. Ko e heigoa e matapatu fakaakoaga uho lahi ne fakavē ki ai e kaufakalatahaaga ha tautolu? Fakamaama.

⁸ Fakaako e Iesu e matapatu fakaakoaga uho lahi ne fakavē ki ai e kaufakalatahaaga ha tautolu. Tala age a ia ke he tau tutaki haana: “Ko mutolu oti, ko e matakainaga a mutolu.” (Totou Mataio 23:8, 9.) He taha kakano, ko e tau matakainaga oti a tautolu ha ko e tau fanau oti ha Atamu a tautolu. (Gahua 17:26) Fakamaama e Iesu ko e tau tutaki foki haana ko e tau matakainaga ha kua talahau oti a lautolu ko Iehova ko e ha lautolu a Matua he lagi. (Mataio 12:50) Ti eke a lautolu oti mo vala he magafaoa he Atua mo e kaufakalataha ha ko e fakaalofa mo e tua. Kakano haia ne fakahigoa he tau aposetolo e falu Kerisiano foki ko e tau matakainaga ha lautolu he tau tohi ha lautolu ke he tau fakapotopotoaga.​—Roma 1:13; 1 Peteru 2:17; 1 Ioane 3:13. *​—Kikite matahui tala.

9, 10. (a) Ko e ha e tau Iutaia ne nakai fai kakano ke fakatokoluga ke he ha lautolu a lanu? (e) Fakaako fēfē e Iesu kua hepe ke onoono hifo ke he tau tagata he lanu kehe? (Kikite fakatino he kamataaga.)

⁹ Mole he tala age a Iesu ke he tau tutaki haana kua lata a lautolu ke onoono ke he taha mo e taha ko e tau matakainaga taane mo e tau matakainaga fifine, ne peehi e ia kua lata a lautolu ke mahani fakatokolalo. (Totou Mataio 23:11, 12.) Fitā he iloa e tautolu, he falu magaaho ne vehe he mahani fakatokoluga e tau aposetolo. He vahā ha Iesu, ne fakatokoluga lahi e tau tagata ha ko e ha lautolu a lanu. Tokologa e Iutaia ne talitonu kua mahomo hake a lautolu ke he falu ha ko lautolu ko e fanau ha Aperahamo. Ka e tala age a Ioane ko e Papatiso ki a lautolu: “Kua maeke ni ke he Atua ke fakatupu mai he tau maka nai e fanau ma Aperahamo.”​—Luka 3:8.

¹⁰ Fakaako e Iesu kua hepe ma e tau tagata ke mahani fakatokoluga ha ko e lanu ha lautolu. Talahau fakamaali e Iesu e manatu nei he hūhū e tohikupu ki a ia: “Ko hai kia e tagata ne katofia mo au?” Ke tali e hūhū ia, ne talahau e Iesu e tala. Kua keli he tau tagata kaihā e tagata Iutaia ti tiaki a ia he puhalatū. Pete he fai Iutaia ne momole he tagata nei, nakai lagomatai e lautolu a ia. Ka ko e tagata Samaria ne fakaalofa ke he Iutaia nei ti leveki a ia.  Ne fakaoti e Iesu e tala haana he tala age kua lata e tohikupu ke tuga e Samaria. (Luka 10:25-37) Fakakite e Iesu kua fakaako he Samaria e tau Iutaia ke he kakano ke fakaalofa ke he tau katofia ha lautolu.

11. Ko e ha e tau tutaki ha Iesu kua lata ke nakai fili tagata, ti lagomatai fēfē e ia a lautolu ke maama ai?

¹¹ Ato hake a Iesu ke he lagi, tala age a ia ke he tau tutaki haana ke fakamatala i “Iutaia oti ni, mo Samaria, ke hoko ni ke he fakaotiaga [tau kalakala oti] he lalolagi.” (Gahua 1:8) Ke taute e mena ia, lata e tau tutaki ha Iesu ke kautū mai he ha lautolu a mahani fakatokoluga mo e fakamailoga tagata. Fa mahani a Iesu ke tutala hagaao ke he tau mahani mitaki he tau tagata motu kehe, ti tauteute he mena nei e tau tutaki haana ke fakamatala ke he tau motu oti kana. Ma e fakatai, nava a ia ke he takitaki leoleo he motu kehe ne ofoofogia e tua. (Mataio 8:5-10) He maaga ha Iesu i Nasareta, fakamaama e ia e puhala ne lagomatai e Iehova e tau tagata motu kehe tuga e fifine takape Foinike mai i Sarafata, mo e lepela ko Naamanu i Suria. (Luka 4:25-27) Fakamatala foki a Iesu ke he fifine Samaria ti nofo ai ua e aho he taone ko Samaria ha kua fiafia e tau tagata ke he fekau haana.​—Ioane 4:21-24, 40.

12, 13. (a) Tali atu fēfē e tau aposetolo he mogo ne fakaako e Iesu e fifine Samaria? (Kikite fakatino he kamataaga.) (e) Ko e heigoa ne fakakite kua nakai maama katoatoa e Iakopo mo Ioane e mena ne lali a Iesu ke fakaako ki a laua?

¹² Nakai mukamuka ma e tau aposetolo ke kautū ke he ha lautolu a fakamailoga tagata. Ofo a lautolu he makai a Iesu ke fakaako e fifine Samaria. (Ioane 4:9, 27) Ko e ha? Liga nakai tutala e tau takitaki lotu Iutaia ke he ha fifine he toloaga, ti nakai ke he fifine Samaria ne onoono fakateaga ki ai. Tala age e tau aposetolo ki a Iesu ke kai, ka e fiafia lahi a Iesu he tutala ke he fifine nei ti nakai aoga lahi e kai ki a ia. Manako e Atua ki a ia ke fakamatala, ti taute e mena ne manako e Matua haana, pihia foki ke fakamatala ke he fifine Samaria kua tuga e mena kai ma haana.​—Ioane 4:31-34.

¹³ Ko Iakopo mo Ioane ne nakai maama e fakaakoaga aoga nei. He o atu e tau tutaki mo Iesu i Samaria, ne kumi mena a lautolu ke momohe ai he maaga ko Samaria. Ka e nakai fakaatā he tau Samaria a lautolu ke momohe i ai. Ko Iakopo mo Ioane ne ita lahi ti tala age a laua ki a Iesu kua manako a ia ki a laua ke fakafano hifo e afi mai he lagi ke tamate e maaga katoa. Fakatonu malolō e Iesu a laua. (Luka 9:51-56) Liga nakai ita lahi a Iakopo mo Ioane ane mai tupu e mena nei he kaina ha laua he matakavi ha Kalilaia. Liga ita a laua ha kua fakamailoga tagata a laua. Fakamui, ne fakamatala a Ioane ke he tau Samaria ti tokologa ne fanogonogo ki a ia, liga logona hifo e ia e mā ke he puhala ne mahani a ia fakamua.​—Gahua 8:14, 25.

14. Fakamafola fēfē e lekua he fakamailoga tagata?

¹⁴ Nakai leva he mole e Penetekoso he tau 33, ha ha i ai e lekua he fili tagata i loto he fakapotopotoaga. Mogo ne foaki he tau matakainaga e tau mena kai ke he tau takape nonofogati, ne nimo e lautolu e tau takape ne vagahau Heleni. (Gahua 6:1) Liga tupu e mena nei ha ko e fakamailoga ke he vagahau. Fakamafola fakamafiti he tau aposetolo e lekua. Fifili e lautolu tokofitu e matakainaga taane lotomatala ke tufa fakamitaki e tau mena kai. Ko e tau matakainaga taane oti ia ne fai higoa Heleni, ti liga mafanatia e tau takape ne fakateaga ki ai.

15. Fakaako fēfē e Peteru ke fakakite e nakai fili tagata ke he tau tagata oti kana? (Kikite fakatino he kamataaga.)

 ¹⁵ He tau 36, kamata e tau tutaki ha Iesu ke fakamatala ke he tau tagata he tau motu oti kana. Ato hoko e mena ia, fa fakaaoga he aposetolo ko Peteru e magaaho haana mo e tau Iutaia hokoia. Ti tala age fakamaali he Atua kua nakai lata e tau Kerisiano ke fili tagata, ati fakamatala a Peteru ki a Konelio ko e kautau Roma. (Totou Gahua 10:28, 34, 35.) Mole ia, fakaaoga e Peteru e magaaho ti kai foki mo e tau Kerisiano ne nakai ko e tau Iutaia. Ka e fai tau he mole he maaga ko Anetioka, ne nakai kai a ia mo e tau Kerisiano ne nakai ko e tau Iutaia. (Kalatia 2:11-14) Fakatonu e Paulo a Peteru, ti talia e Peteru e fakatonuaga. Iloa fēfē e tautolu? He tohia e Peteru e tohi fakamua haana ke he tau Kerisiano Iutaia mo e nakai ko e tau Iutaia i Asia Tote, ne tutala a ia hagaao ke he aoga lahi ke fakaalofa ke he tau matakainaga oti kana ha tautolu.​—1 Peteru 1:1; 2:17.

16. Puhala fe ne talahaua e tau Kerisiano fakamua?

¹⁶ Maaliali ai, ko e fakafifitakiaga ha Iesu ne fakaako e tau aposetolo ke fakaalofa ke he “tau tagata oti.” (Ioane 12:32; 1 Timoteo 4:10) Pete he fai magaaho ke taute e mena ia, ne hiki e tau onoonoaga ha lautolu ke he tau tagata. Ko e tau Kerisiano fakamua ne talahaua ha ko e ha lautolu a fakaalofa ko e taha ke he taha. Kavi ke he tau 200, ko e tagata tohia ko Tertullian ne fatiaki e mena ne talahau he falu tagata hagaao ke he tau Kerisiano: “Fakaalofa a lautolu ko e taha ke he taha,” mo e “mautali foki a lautolu ke mamate ma e taha mo e taha.” Ha kua tapulu e tau Kerisiano ia ke he “tagata fou,” ne fakaako a lautolu ke onoono kua tatai e tau tagata oti, ko e puhala ne onoono e Atua ki a lautolu.​—Kolose 3:10, 11.

17. Huo kehe fēfē e tautolu e tau logonaaga he fakamailoga tagata? Talahau e tau fakataiaga.

¹⁷ He vahā nei, liga fai magaaho ma tautolu ke huo kehe e tau logonaaga he fakamailoga  tagata. Ko e matakainaga fifine i Falani ne fakamaama e uka he mena nei ma haana. Pehē a ia: “Fakaako e Iehova au ke he kakano he fakaalofa, kakano he foaki, kakano ke fakaalofa ke he tau tagata kehekehe. Ka e fakaako agaia au ke kautū ke he fakamailoga tagata, ti nakai mukamuka tumau. Kakano haia ne matutaki au ke liogi hagaao ki ai.” Ko e matakainaga fifine i Spain ne fakamaama kua taufetului agaia a ia he falu magaaho ke he tau logonaaga kelea hagaao ke he vahega matakau tagata pauaki. Pehē a ia: “Kautū au ke he laulahi he tau magaaho. Ka e iloa e au kua lata au ke tumau e tau atu. Fakaaue ki a Iehova, kua fiafia au ke haia ke he magafaoa kaufakalataha.” Lata a tautolu takitokotaha ke manamanatu fakahokulo hagaao ke he tau logonaaga ha tautolu. Lata foki nakai a tautolu ke huo kehe e falu logonaaga he fakamailoga tagata?

18, 19. (a) Ko e heigoa e tau kakano ha tautolu ke fakafeleveia e tau tagata oti? (e) Taute fēfē e tautolu e mena nei?

¹⁸ Mitaki ma tautolu ke manatu na mamao ligo a tautolu oti he taha vahā mai he Atua. (Efeso 2:12) Ka e futia mai e Iehova a tautolu ki a ia he fakaalofa. (Hosea 11:4; Ioane 6:44) Ti fakafeleveia mai he Keriso a tautolu. Taute e ia ke maeke a tautolu ke eke mo vala he magafaoa he Atua. (Totou Roma 15:7.) Pete kua nakai mitaki katoatoa a tautolu, talia totonu e Iesu a tautolu, ti nakai lata a tautolu ke manamanatu ke fakavihia ha tagata!

¹⁹ He tata lahi atu a tautolu ke he moumouaga he fakatokaaga kelea nei, to mua atu e feveheveheaki, fakamailoga tagata, mo e vihiatia he tau tagata. (Kalatia 5:19-21; 2 Timoteo 3:13) Ka ko e tau tagata ha Iehova, kumi e tautolu e “iloilo mai luga,” ka lagomatai a tautolu ke nakai fili tagata mo e fakaholo ki mua e mafola. (Iakopo 3:17, 18) Fiafia a tautolu ke kapitiga mo e tau tagata mai he falu motu, talia e puhala taute mena ha lautolu, ti liga fakaako foki e vagahau ha lautolu. Ka taute e tautolu e mena nei, to moua e tautolu e mafola “tuga ne vailele” mo e fakafili tonu “tuga ne tau peau he tahi.”​—Isaia 48:17, 18.

20. Ko e heigoa kua tupu ka hiki he fakaalofa e puhala manamanatu mo e logonaaga ha tautolu?

²⁰ He mogo ne fakaako e matakainaga fifine i Ausetalia ke he Tohi Tapu, galo fakahaga e malolō he fakamailoga tagata mo e vihiatia haana. Hiki he fakaalofa e puhala manamanatu mo e logonaaga haana. Ko e matakainaga taane vagahau Falani i Canada ne talahau kua mailoga e ia mogonei fa mahani e tau tagata ke vihiatia e falu ha kua nakai iloa e lautolu. Fakaako e ia “ko e tau mahani he tau tagata ne nakai fakavē ke he matakavi ne fanau a lautolu.” Ne hoana foki e ia e matakainaga fifine vagahau Peritania! Ko e tau fakafifitakiaga nei ne fakakite kua kautū e fakaalofa ke he fakamailoga tagata. Pipi he fakaalofa a tautolu ti maunivaniva ke nakai mamutu.​—Kolose 3:14.