1, 2. (a) Holo ki mua fēfē e mavehevehe he lalolagi? (e) Ko e heigoa e tau hūhū ka tali e tautolu he vala tala nei?

“TALI MAI he vahā tote ne kitia ni au he nakai fakafili tonu,” talahau he matakainaga fifine i Europa toga hagaao ke he moui haana fakamua. “Ti fakaheu e au e fakatokaaga politika he motu haaku, ka e lalago ke he mena ne onoono e tokologa ki ai ko e tau manatu kua leva e fakavē. Ke he loga e tau tau ko a ko e kapitiga fifine he tagata fakamatakutaku.” Ko e matakainaga taane i Aferika toga ne fakamaama e kakano ne favale a ia: “Talitonu au ko e magafaoa haaku kua mua atu ke he falu ti hū au ke he matakau politika. Fakaako a mautolu ke kelipopo e tau tagata ne totoko ki a mautolu aki e tau tao, pihia foki mo lautolu he magafaoa ni ha mautolu ne lalago e falu matakau politika.” Ko e matakainaga fifine ne nofo he lotouho ha Europa ne pehē: “Na fakamailoga tagata au ti vihiatia e au ha tagata ne kehe e motu po ke kehe e lotu ke he haaku.”

² He vahā nei, tokologa lahi mahaki e tagata ne mahani tuga a lautolu tokotolu ia he taha magaaho. Loga e matakau  fakapolitika ne favale ke moua e tū tokotaha. Ko e aga mau he tau tagata ke latau hagaao ke he tau mena fakapolitika. He tau motu loga, lahi mahaki e ekefakakelea ke he tau tagata ne o mai he tau motu kehe. Tuga ni he talahau tuai he Tohi Tapu, to “nakai fia loto mafola” e tau tagata he tau aho fakamui nei. (2 Timoteo 3:1, 3) Fakatumau fēfē e tau Kerisiano ke kaufakalataha he holo ki mua e feveheveheaki he lalolagi? Maeke a tautolu ke lahi e mena ka fakaako mai he fakafifitakiaga ha Iesu. Ko e tau tagata he vahā haana ne feveheveheaki ha ko e malolō e tau manatu fakapolitika. He vala tala nei, to iloa e tautolu e tau tali ke he tolu e hūhū: Ko e ha ne nakai talia e Iesu ke fai vala he tau matakau fakapolitika? Fakakite fēfē e Iesu kua nakai lata e tau tagata he Atua ke kau mo e tau matakupu fakapolitika? Ti fakaako fēfē e Iesu a tautolu kua nakai lata a tautolu ke fakaaoga e mahani favale?

3, 4. (a) He vahā ha Iesu, ko e heigoa ne manako e tau Iutaia tokologa ki ai? (e) Lauia fēfē e tau tutaki ha Iesu he tau logonaaga ia?

³ Tokologa e Iutaia ne fakamatala a Iesu ki ai ne manako mooli ke tokanoa mai he tau tagata Roma. Ko e tau Salote Iutaia, ko e matakau politika maō ne taute e tau mena oti kua maeke a lautolu ke fakaholo ki mua e tau logonaaga maō nei. Tokologa e tau Salote ia ne mumui ke he tagata ne higoa ko Iuta ko e Kalilaia ne moui ke he magahala ha Iesu. Ko Iuta ko e mesia fakavai ne fakahehē e tokologa. Ko e tagata tohi tala tuai i Iutaia ko Josephus ne pehē kua tomatoma e Iuta e tau tagata Iutaia ke tau atu ki Roma ti fakahigoa a lautolu ne talia ke totogi e tau tukuhau ke he tau Roma ko e “tau tagata atemoa.” Fakahiku ne tamate he tau Roma a Iuta. (Gahua 5:37) Falu he tau Salote ia ne favale foki ke hokotia ke he tau foliaga ha lautolu.

⁴ Laulahi he tau Iutaia ne fakatali fakamakai ke he Mesia ke hau. Manatu a lautolu to fakatokanoa he Mesia a lautolu mai he tau Roma mo e taute a Isaraela ke eke foki mo motu lahi. (Luka 2:38; 3:15) Tokologa ne talitonu to fakatū he Mesia e kautu he lalolagi i Isaraela. Ka tupu e mena ia, maeke he tau Iutaia oti ne nonofo he tau motu kehekehe he lalolagi katoa ke liliu ki Isaraela. Hūhū foki e Ioane ko e Papatiso he taha magaaho ki a Iesu: “Ko koe kia ka haele mai, po ke leo a mautolu kia taha?” (Mataio 11:2, 3) Liga manamanatu a Ioane to hau taha tagata ke fakatokanoa e tau Iutaia. Fakamui, tokoua e tutaki ne feleveia mo Iesu he puhalatū ki Emau he mole e liu tu mai haana. Pehē a laua kua amanaki a laua ko Iesu ka fakatokanoa a Isaraela. (Totou Luka 24:21.) Nakai leva e mena ia, ne hūhū e tau aposetolo ki a Iesu: “Ko e Iki na e, ko e vaha nai kia ke liu fakafou mai ai e koe e kautu kia Isaraela?”​—Gahua 1:6.

5. (a) Ko e ha e tau tagata i Kalilaia ne manako ki a Iesu ke eke mo patuiki ha lautolu? (e) Fakatonu fēfē e Iesu e tau manamanatuaga ha lautolu?

⁵ Amanaki e tau Iutaia to fakamafola he Mesia e tau lekua ha lautolu. Liga kakano haia ne manako e tau tagata i Kalilaia ki a Iesu ke eke mo patuiki ha lautolu. Liga manatu a lautolu to eke a ia mo takitaki ne mua e mitaki. Ko ia ko e tagata lotomatala lahi he vagahau, maeke ke fakamaulu e tau tagata gagao, mo e maeke foki ke foaki e tau mena kai ma lautolu ne hoge. Mole he fagai e Iesu e tau tagata ne kavi ke 5,000, kua ofoofogia e moto tagata. Mailoga e Iesu e mena ne manako  a lautolu ke taute. Pehē e Tohi Tapu: “Kua fioia foki e Iesu, ko e o mai ne fai a lautolu ke tapaki a ia, kia eke a ia mo patuiki, ati haele kehe ai a ia tokotaha ke he mouga.” (Ioane 6:10-15) He aho hake, ne liga fakatotoka e tau tagata. Ti fakamaama e Iesu ki a lautolu kua nakai hau a ia ke foaki ki a lautolu e tau manako he tino ka e fakaako ki a lautolu hagaao ke he Kautu he Atua. Pehē a ia ki a lautolu: “Ua gahua a mutolu ke he tau mena kai ne popo, ka ko e tau mena kai ne toka mau ke he moui tukulagi.”​—Ioane 6:25-27.

6. Fakamaaliali fēfē e Iesu kua nakai manako a ia ke he pule fakapolitika he lalolagi? (Kikite fakatino he kamataaga.)

⁶ Ato hoko e mate ha Iesu, mailoga e ia kua talitonu e falu he tau tutaki haana to kamata e pule haana ko e patuiki i Ierusalema. Tala age e Iesu e fakataiaga ki a lautolu ke he tau mina ke lagomatai a lautolu ke maama to nakai fakahoko e mena nei. Ko e fakataiaga ia ne hagaao ke he “taha iki” ko Iesu, ne lata ke fano ke he motu mamao. (Luka 19:11-13, 15) Tala age fakamaaliali foki e Iesu ke he takitaki Roma ko Ponotio Pilato kua nakai fai vala a ia ke he tau politika he lalolagi. Hūhū a Pilato ki a Iesu: “Ko koe kia ko e patuiki he tau tagata Iutaia?” (Ioane 18:33) Liga matakutaku a Pilato to liga fakaohooho e Iesu e tau tagata ke totoko ke he tau Roma. Ka e tali e Iesu: “Nakai ko e kautu he lalolagi nai haku a kautu.” (Ioane 18:36) Ne nakai talia e Iesu ke fai vala he tau politika ha ko e Kautu haana ha ha i luga he lagi. Pehē a ia ko e gahua haana he lalolagi ko e “talahau . . . e kupu moli.”​—Totou Ioane 18:37.

7. Ko e ha ne liga uka ke kalo he lalago e tau matakau fakapolitika he tau loto foki ha tautolu?

⁷ Maama e Iesu e kotofaaga haana. Ka maama e tautolu e kotofaaga ha tautolu, to kalo kehe a tautolu he lalago ke he ha matakau fakapolitika, ti pihia foki ke he tau loto ha tautolu. Nakai mukamuka tumau e mena nei. Pehē taha leveki faifano kua tō molea e  tau tagata he matakavi haana. Lahi e fakatokoluga ha lautolu ha ko e motu ha lautolu ti talitonu kua mitaki atu e tau momoui ha lautolu ka pule ni he tau tagata ha lautolu e motu. Lafi e ia: “Fakaaue ai, kua puipui he tau matakainaga e kaufakalataha faka-Kerisiano ha lautolu he hagaaki ke fakamatala e tala mitaki he Kautu. Ono atu a lautolu ke he Atua ke fakamafola e nakai fakafili tonu mo e falu lekua ne fehagai mo mautolu.”

8. Ko e heigoa e nakai fakafili tonu ne matematekelea lahi e tau tagata Iutaia he vahā ha Iesu?

⁸ He kitia he tau tagata e nakai fakafili tonu ne tupu viko ia lautolu, ne fa putoia lahi a lautolu ke he politika. He vahā ha Iesu, ko e totogi tukuhau e matakupu ne fakatupu e tau tagata tokologa ke tū faahi he tau mena fakapolitika. Ko Iuta ko e tagata Kalilaia ne totoko a Roma ha kua poaki he tau tagata Roma ke fakamau e tau higoa he tau tagata ke kitia mooli kua totogi e tau tukuhau ha lautolu. Ti loga lahi e tau tukuhau ke totogi, tuga e tau koloa, fonua, mo e tau fale. Ko e tau tagata oko tukuhau foki ne fakakeukeu ti fakaau atu e kelea he lekua. Falu magaaho ne totogi e lautolu e tau takitaki fakatufono ke moua e tuaga ti fakaaoga mogoia e pule ha lautolu ke moua e tau tupe loga. Ko Sakaio ko e telona oko tukuhau ne mua i Ieriko ne maukoloa ha kua poaki a ia ke he tau tagata ke totogi fakalahi e tau tukuhau.​—Luka 19:2, 8.

9, 10. (a) Lali fēfē e tau fī ha Iesu ke putoia a ia ke he matakupu fakapolitika? (e) Ko e heigoa kua fakaako e tautolu mai he tali ha Iesu? (Kikite fakatino he kamataaga.)

⁹ Ne lali e tau fī ha Iesu ke fai vala a ia he totogi e tau tukuhau. Hūhū a lautolu ki a ia hagaao ke he “telu,” ko e tukuhau he taha e tenari ne lata he tau Iutaia oti ke totogi. (Totou Mataio 22:16-18.) Vihiatia mooli he tau Iutaia e tukuhau nei ha kua fakamanatu ki a lautolu kua pule e fakatufono Roma ki a lautolu. Ko e “tau Herotiano” ko lautolu ne lalago e tau manatu fakapolitika ha Herota ne amanaki ka talahau a Iesu kua nakai lata a lautolu ke totogi e tukuhau, maeke a lautolu ke tukupau a ia ko e fī he Pule Atu Motu Roma. Ka pehē a Iesu kua lata a lautolu ke totogi e tukuhau, liga to nakai mumui e tau tagata ki a ia. Ti ko e heigoa ha Iesu ka taute?

¹⁰ Kua mataala a Iesu ke fakatumau e tuuho ke he matakupu nei. Pehē a ia: “Hanai, ko e tau mena a Kaisara, kia uta a e mutolu kia Kaisara; ka ko e tau mena he Atua, kia uta a ke he Atua.” (Mataio 22:21) Iloa e Iesu na tokologa e tagata oko tukuhau ne fakakeukeu ka e nakai hagaaki a ia ke he mena ia. Ne hagaaki a ia ke he tali mooli ma e tau lekua he tau tagata, ko e Kautu he Atua. Fakatoka e Iesu e fakafifitakiaga ma tautolu. Nakai lata a tautolu ke kau ke he tau matakupu fakapolitika pete kua tuga na hako mo e tonu e taha faahi ka e tuga kua hepe mo e nakai fakafili tonu e taha faahi. Hagaaki e tau Kerisiano ke he Kautu he Atua mo e mena kua talahau he Atua kua hako. Ma e kakano ia, nakai ha ha ia tautolu e tau manatu malolō hagaao ke he nakai fakafili tonu po ke vagahau totoko ki ai.​—Mataio 6:33.

11. Maeke fēfē a tautolu ke lagomatai e falu ke moua e fakafili tonu mooli?

¹¹ Tokologa e Tau Fakamoli a Iehova ne kautū he huo kehe e tau manatu malolō fakapolitika ne ha ha ia lautolu fakamua. Ma e fakatai, ato iloa he taha matakainaga fifine i Great Britain e kupu mooli, ne fano a ia he tau vahega he univesitī ne fakaako ke he tau  mena tutupu ti feaki e tau manatu malolō lahi fakapolitika. Pehē a ia: “Manako au ke kautū e tau tonuhia he tau tagata uli ha kua lahi e matematekelea ha mautolu he nakai fakafili tonu. Pete kua kautū au ke he tau taufetoko, ne fakahiku agaia au ke logona e hogohogo manava. Nakai mailoga e au ko e tupumaiaga he nakai fakafili tonu he tau lanu kua lata ke huo kehe mai he tau loto he tau tagata. Kamata mogoia au ke fakaako e Tohi Tapu ti mailoga e au kua lata ke kamata he loto ni haaku.” Ko e matakainaga fifine palagi ne lagomatai a ia ke hiki e puhala ne logona hifo e ia he loto haana. Lafi e ia: “Eke au mogonei mo paionia tumau he fakapotopotoaga vagahau matalima, ti kua fakaako au ke hokotia ke he tau vahega tagata kehekehe.”

12. Ko e vahega “mena fakaea” fe ne tala age a Iesu ke he tau tutaki haana ke kalo kehe mai ai?

¹² He vahā ha Iesu, fa lalago he tau takitaki lotu e tau matakau fakapolitika. Ma e fakatai, ko e tohi Daily Life in Palestine at the Time of Christ ne pehē ko e tau Iutaia ne vevehe ke he tau matakau fakalotu ne tatai ke he tau matakau fakapolitika. Ti hataki e Iesu e tau tutaki haana: “A mutolu, kia kalo kehe a mutolu mo e mena fakaea he tau farasaio, mo e mena fakaea a Herota.” (Mareko 8:15) He totoku e Iesu a Herota, ne liga hagaao a ia ke he matakau ne mumui ki a Herota. Ko e taha matakau ko e tau Farasaio ne manako ke he tau Iutaia ke vevehe kehe mai he Pule Atu Motu Roma. Hagaao ke he tala ha Mataio, hataki foki e Iesu e tau tutaki haana mai he tau Satukaio. Manako e tau Satukaio ki a Roma ke matutaki ke pule ha kua fakaatā ai a lautolu ke moua e tau tuaga tokoluga. Hataki e Iesu e tau tutaki haana ke kalo kehe he “mena fakaea,” po ke tau fakaakoaga he tau matakau nei ne tolu. (Mataio 16:6, 12) Matakehe ai, kua talahau e Iesu e hatakiaga nei nakai leva he mole e manako he tau tagata ke eke a ia mo patuiki.

13, 14. (a) Takitaki fēfē e tau tuaga fakapolitika mo e fakalotu ke he favale mo e nakai fakafili tonu? (e) Ko e ha ne nakai hako ke favale, pete kua nakai fakafili tonu ki a tautolu? (Kikite fakatino he kamataaga.)

¹³ He kau e tau lotu mo e tau tuaga fakapolitika, fa takitaki atu ai ke he favale. Fakaako e Iesu e tau tutaki haana ke fakatumau e tuuho katoatoa. Taha kakano a ia ne manako e tau ekepoa ne mua mo e tau Farasaio ke tamate a Iesu. Matakutaku a lautolu neke fanogonogo e tau tagata ki a ia mo e nakai mumui ki a lautolu. Ka tupu e mena ia, to galo e lautolu e pule fakalotu mo e fakapolitika. Pehē a lautolu: “Kaeke ke tokai pihia e tautolu, a ia, ti talia a ia he tau tagata oti kana; ti o mai e tau tagata Roma, ti fakaoti ai ha tautolu a tau mena, katoa mo e ha tautolu a motu.” (Ioane 11:48) Ti ko e Ekepoa ne Mua ko Kaiafa ne fakatokatoka e pulega ke tamate a Iesu.​—Ioane 11:49-53; 18:14.

¹⁴ Fakatali a Kaiafa ato pouli ti fakafano atu e tau kautau ke tapaki a Iesu. Ka e iloa e Iesu e pulega ke tamate a ia. He kaiaga fakahiku haana mo e tau aposetolo, tala age a ia ki a lautolu ke tamai falu pelu. Lata mo e ua e pelu ke fakaako ki a lautolu e fakaakoaga uho  lahi. (Luka 22:36-38) Fai mogo he pō ia, ne o mai e matakau ke tapaki a Iesu, ti ita lahi a Peteru ke he nakai fakafili tonu mo e aaki mai e ia e pelu ti tā aki e taha he tau tagata. (Ioane 18:10) Ka e tala age a Iesu ki a Peteru: “Ati liuaki a hau a pelu ke he hana tokaaga; ha ko lautolu oti kana ke toto e pelu, to mamate a lautolu he pelu.” (Mataio 26:52, 53) Ko e heigoa e fakaakoaga malolō lahi ne fakaako e Iesu ke he tau tutaki haana? Nakai lata a lautolu ke fai vala he lalolagi. Ko e mena nei ne liogi ki ai a Iesu he mogo fakamua he pō ia. (Totou Ioane 17:16.) Ko e Atua ni ne tonuhia ke totoko e nakai fakafili tonu.

15, 16. (a) Lagomatai fēfē he Kupu he Atua e tau Kerisiano ke kalo kehe he taufetoko? (e) Ko e heigoa e kehekeheaga ne kitia e Iehova ka onoono a ia ke he lalolagi he vahā nei?

¹⁵ Ko e matakainaga fifine i Europa toga ne totoku fakamua ne iloa e fakaakoaga taha nei. Pehē a ia: “Kitia e au ko e favale ne nakai tamai e fakafili tonu. Kitia e au ko lautolu ne putoia ke he favale ne fa fakahiku ke mamate. Ti tokologa foki ne kona e tau logonaaga. Fiafia lahi au ke fakaako mai he Tohi Tapu ko e Atua ni ka tamai e fakafili tonu mooli ke he lalolagi. He 25 e tau kua mole, ko e fekau a ia ne fakamatala e au.” Ko e matakainaga taane i Aferika toga ne hukui e tao haana aki e “pelu he Agaga,” ko e Kupu he Atua. (Efeso 6:17) Mogonei kua fakamatala e ia e fekau he mafola ke he tau vahega tagata oti pete ko e magafaoa mai fe a lautolu. He mole e eke e matakainaga fifine he lotouho ha Europa mo taha he Tau Fakamoli a Iehova, ne taane e ia e matakainaga mai he taha matakau lanu kehe ne fa vihiatia e ia. Taute e lautolu tokotolu nei e tau hikiaga ha kua manako a lautolu ke tuga e Keriso.

¹⁶ Kua aoga lahi ke taute e tau hikiaga nei! Talahau he Tohi Tapu ko e tau tagata kua tuga e tahi ne hikihiki fano ti nakai fai mafola. (Isaia 17:12; 57:20, 21; Fakakiteaga 13:1) Ko e tau tuaga fakapolitika ne fakaita e tau tagata, vehe a lautolu, ti takitaki atu ke he favale. Ka e mafola mo e kaufakalataha a tautolu. Ka kitia e Iehova e mavehevehe he tau tagata he lalolagi, kua fiafia lahi a ia ke kitia e kaufakalataha he tau tagata haana.​—Totou Sefanaia 3:17.

17. (a) Ko e heigoa e tau puhala tolu ka fakaholo ki mua e tautolu e kaufakalatahaaga? (e) Ko e heigoa ha tautolu ka fakatutala he vala tala ka mui mai?

¹⁷ He vala tala nei, fakaako e tautolu kua maeke a tautolu ke fakaholo ki mua e kaufakalataha ke he tolu e puhala: (1) Falanaki a tautolu to fakahako he Kautu he Atua e tau nakai fakafili tonu oti kana, (2) nakai kau a tautolu ke he tau tuaga fakapolitika, mo e (3) fakaheu e tautolu e favale. Ka e fai mena foki ka fakatauhele e kaufakalatahaaga ha tautolu, ko e fakamailoga tagata. He vala tala ka mui mai, to fakaako e tautolu e puhala ke kautū mai he fakamailoga tagata, tuga ne taute he tau Kerisiano fakamua atu.