1. Ko e heigoa ne fakatupu a Kaino ke taute e fifiliaga hepe, ti ko e heigoa e fua?

HA HA ia Kaino e fifiliaga uho lahi ke taute. Maeke a ia ke fifili ke tautaofi e tau logonaaga agahala haana ka tamai e tau fua mitaki. Po ke maeke a ia ke fakaatā e tau logonaaga haana ke takitaki e tau gahua haana ka tamai e tau fua kelea. Talahau he Tohi Tapu ki a tautolu na taute e Kaino e fifiliaga hepe. Ko e fifiliaga ha Kaino ne fua mai e mate he matakainaga haana ko Apelu mo e moumou e fakafetuiaga ha Kaino mo e Tufuga haana.—Kenese 4:3-16.

2. Ko e ha kua uho lahi ke taute e tau fifiliaga mitaki?

² He puhala taha, igatia a tautolu oti mo e taute e tau fifiliaga he moui. Falu fifiliaga ha tautolu kua uho lahi mo e falu kua nakai uho lahi. Ka e loga agaia e tau fifiliaga ha tautolu ka lauia lahi e tau momoui ha tautolu. Ka taute e tautolu e tau fifiliaga mitaki, to liga nakai loga e tau lekua ha tautolu ti mafola lahi e moui. Ka taute e tautolu e tau fifiliaga kelea, to liga puke e tau momoui ha tautolu he tau lekua mo e tau fakaita.—Tau Fakatai 14:8.

3. (a) Ko e heigoa kua lata a tautolu ke tua ki ai ka taute e tautolu e tau fifiliaga fakapulotu? (e) Ko e heigoa e tau hūhū ka fakatutala a tautolu ki ai?

 ³ Ko e heigoa ka lagomatai a tautolu ke taute e tau fifiliaga fakailoilo? Lata a tautolu ke moua e tua ke he Atua, falanaki kua manako a ia ke lagomatai a tautolu mo e to foaki mai e pulotu kua lata mo tautolu ke taute e tau fifiliaga mitaki. Lata foki ke moua e tautolu e tua ke he haana Kupu, ti falanaki ke he fakatonuaga haana. (Totou Iakopo 1:5-8.) He fakatata a tautolu ki a Iehova mo e fiafia lahi ke he haana Kupu, lagomatai he mena nei a tautolu ke falanaki kua iloa e ia e mena kua mua atu e mitaki ma tautolu. Ti kumikumi fakamua a tautolu ki loto he Kupu haana to taute e tau fifiliaga. Ka e fakaholo ki mua fēfē e lotomatala ha tautolu ke taute e tau fifiliaga mitaki? Ti kua lata nakai a tautolu ke hiki e tau fifiliaga ne taute e tautolu?

4. Ko e heigoa e fifiliaga ne lata ke taute e Atamu, ti ko e heigoa e fakahikuaga?

⁴ Ne lata e tau tagata ke taute e tau fifiliaga uho lahi he kamataaga he fakamauaga tala. Ko e tagata taane fakamua ko Atamu ne lata ke fifili ke fanogonogo ke he haana Tufuga ko Iehova, po ke fanogonogo ke he hoana haana ko Eva. Fifili a Atamu ke fanogonogo ki a Eva ne omoomoi a ia ke taute e fifiliaga kelea lahi. Ko e fua, ne utakehe e Iehova a Atamu he kaina ko Etena ti mate a ia he mogo fakamui. Ne matematekelea foki a tautolu mogonei ha ko e fua he fifiliaga kelea ha Atamu.

5. Lata ke fēfē e onoonoaga ha tautolu ke he matagahua ke taute e tau fifiliaga?

⁵ Liga manamanatu e falu to mukamuka lahi e moui ka nakai taute e lautolu e tau fifiliaga. Liga logona hifo pihia foki a koe. Ka e lata ia tautolu ke manatu nakai tufuga e Iehova e tau tagata ke tuga e tau ropoto ne nakai maeke ke manamanatu po ke taute e tau fifiliaga. Tuku mai e ia haana Kupu, ne fakaako ai a tautolu ke he puhala ke taute e tau fifiliaga fakailoilo. Manako a Iehova ki a tautolu ke taute e tau fifiliaga mo e to lagomatai he matagahua nei a tautolu. Manamanatu la ke he tau fakafifitakiaga i lalo.

6, 7. Ko e heigoa e fifiliaga ne kua lata ke taute he tau Isaraela, ti ko e ha ne uka ai ma lautolu ke taute? (Kikite fakatino he kamataaga.)

⁶ He nonofo e tau Isaraela ke he Motu he Maveheaga, ne lata a lautolu ke fifili ke tapuaki a Iehova po ke falu atua. (Totou Iosua 24:15.) Tuga ko e fifiliaga mukamuka a ia. Ka ko e fifiliaga ha lautolu to fakahiku ai ke he moui po ke mate. He vahā he Tau Fakafili, ne matutaki e tau Isaraela ke taute e tau fifiliaga kelea. Ne tiaki e lautolu e tapuakiaga ki a Iehova mo e kamata ke tapuaki ke he tau atua fakavai. (Tau Fakafili 2:3, 11-23) Fakamui, he vahā he perofeta ko Elia ne lata e tau tagata he Atua ke fifili ke fekafekau a lautolu ki a Iehova po ke fekafekau ke he atua fakavai ko Paala. (1 Tau Patuiki 18:21) Tuga ko e fifiliaga mukamuka ke taute ha kua mitaki tumau ke fekafekau ki a Iehova. To nakai manako e tagata pulotu ke fekafekau ke he atua nakai  moui. Ka e nakai maeke e tau tagata ke taute e fifiliaga. Talahau he Tohi Tapu ko e tau Isaraela ne “fakauaua . . . mo e loto ua.” Fakamafana fakailoilo e Elia e tau tagata ke fifili ke tapuaki e Atua mooli ko Iehova.

⁷ Ko e ha ne uka ai ke he tau Isaraela ke taute e tau fifiliaga fakailoilo? Fakamua, nakai ha ha ia lautolu e tua ki a Iehova ti fakaheu e lautolu ke fanogonogo ki a ia. Nakai falanaki a lautolu ki a Iehova, ti nakai fakatoka e lautolu ha magaaho ke fakaako hagaao ki a ia po ke haana pulotu. Ane mai taute pihia e lautolu, liga to lagomatai he tau mena ne fakaako e lautolu a lautolu ke taute e tau fifiliaga fakailoilo. (Salamo 25:12) Uaaki, ne fakaohooho he tau tagata he falu motu e tau Isaraela. Ko e tau tagata motu kehe ia ne fakaohooho e tau manamanatuaga he tau Isaraela ti taute foki e tau fifiliaga ke lata mo lautolu. Ko e fakahikuaga, kamata e tau Isaraela ke mumui ke he tau tagata motu kehe mo e tapuaki ke he tau atua fakavai ha lautolu. Ko e taha mena anei ne kua leva lahi he hataki e Iehova e tau Isaraela.—Esoto 23:2.

8. Ko e heigoa e fakaakoaga uho lahi kua fakaako e tautolu mai he tau Isaraela?

⁸ Fakaako he fakafifitakiaga he tau Isaraela a tautolu ka manako a tautolu ke taute e tau fifiliaga fakailoilo, kua lata a tautolu ke fakaaoga e Kupu he Atua. Fakamanatu he Kalatia 6:5 ki a tautolu kua igatia e tagata mo e fai fakalagoaga ke he haana ni a tau fifiliaga. Maaliali ai, kua nakai lata a tautolu ke tuku age e matagahua ke he taha tagata ke taute e tau fifiliaga ma tautolu. Ka e igatia a tautolu mo e lata ke fakaako ko e mena ne talahau he Atua kua hako ti fifili ke taute ai.

9. Ko e ha kua hagahaga kelea ke fakaatā e falu ke taute e tau fifiliaga ma tautolu?

⁹ Liga fakaatā fēfē e tautolu e falu ke taute e tau fifiliaga ma tautolu? He fakaatā a lautolu ke peehi a tautolu ke taute e fifiliaga kelea. (Tau Fakatai 1:10, 15) Hagahaga kelea e mena nei. Ko e matagahua ha tautolu ke muitua ke he ha tautolu a loto manamanatu ne fakaako kua fakavē ke he Tohi Tapu. Ka fakaatā e tautolu e falu ke taute e tau fifiliaga ma tautolu, kua fifili a tautolu ke mumui ki a lautolu. Maeke e fifiliaga ia ke takitaki atu ke he matematekelea.

10. Ko e heigoa e hatakiaga ne tala age e Paulo ke he tau Kalatia?

¹⁰ Hataki he aposetolo ko Paulo e tau Kalatia ke nakai fakaatā e falu ke taute e tau fifiliaga fakatagata ma lautolu. (Totou Kalatia 4:17.) Falu matakainaga i Kalatia ne lali ke taute e tau fifiliaga ma e falu i loto he fakapotopotoaga. Ko e heigoa e tau fatuakiloto ha lautolu? Ko e tau tagata taane lotokai ia ne manako ke mumui e tau matakainaga ha lautolu ki a lautolu ka e nakai ke he tau aposetolo. Nakai mahani fakatokolalo a lautolu ti nakai fakalilifu e lautolu e tonuhia he tau matakainaga ke taute ne lautolu ha lautolu a tau fifiliaga.

11. Lagomatai fēfē e tautolu e falu ka lata a lautolu ke taute e tau fifiliaga?

¹¹ Igatia a tautolu oti mo e fakaako mai he  fakafifitakiaga mitaki he aposetolo ko Paulo. Iloa e ia na ha ha he tau matakainaga haana e tonuhia ke taute e tau fifiliaga ni ha lautolu, ti fakalilifu e ia e tonuhia ha lautolu. (Totou 2 Korinito 1:24.) Mogonei, maeke he tau motua ke muitua e fakafifitakiaga nei ka foaki e fakatonuaga hagaao ke he tau mena ne putoia e fifiliaga fakatagata. Fiafia a lautolu ke tala age e tau vala tala ne fakavē ke he Kupu he Atua ke he tau matakainaga ha lautolu. Ka e lata agaia he tau motua ke fakaeneene ke fakaatā e tau matakainaga takitaha ke taute e tau fifiliaga ni ha lautolu ha ko e mena to lago ni e fakahikuaga ki a lautolu. Hanei e fakaakoaga uho lahi: Maeke a tautolu ke lagomatai e falu ke maama e fakatonuaga he Tohi Tapu ne felauaki mo e tuaga ha lautolu. Ka e ha ha agaia he tau matakainaga ha tautolu e tonuhia mo e matagahua ke taute ni e lautolu e tau fifiliaga ha lautolu. Ka taute e lautolu e tau fifiliaga fakailoilo ma lautolu, to aoga ai ki a lautolu. Maaliali ai, nakai lata a tautolu ke manatu kua ha ha ia tautolu e pule ke fifili e tau mena kua lata he falu matakainaga ke taute.

12, 13. Ko e ha kua hagahaga kelea ke taute e tau fifiliaga ka ita po ke lolelole e tau loto ha tautolu?

¹² Tokologa e tagata mogonei ne mumui ke he tau loto ha lautolu ka taute e tau fifiliaga. Ka e hagahaga kelea e mena ia. Hataki he Tohi Tapu a tautolu ke nakai fakavē e tau fifiliaga ke he tau loto po ke tau logonaaga nakai mitaki katoatoa ha tautolu. (Tau Fakatai 28:26) Ua falanaki a tautolu ke he tau loto ha tautolu ha “kua mua ke he tau mena oti e loto he fakavai, ti gagao lahi ni a ia.” (Ieremia 17:9) Loga e fakafifitakiaga he Tohi Tapu ne fakakite e tau fua kelea he falanaki ke he loto ne nakai mitaki katoatoa. (1 Tau Patuiki 11:9; Ieremia 3:17; 13:10) Ti ko e heigoa ka tupu ka mumui a tautolu ke he tau loto ha tautolu ka taute e tau fifiliaga?

 ¹³ Poaki a Iehova ki a tautolu ke fakaalofa ki a ia mo e tau loto katoa mo e fakaalofa ke he katofia ha tautolu tuga ni a tautolu. (Mataio 22:37-39) Ka e lata a tautolu ke fakaeneene. Fakakite he tau kupu Tohi Tapu he paratafa fakamua kua hagahaga kelea ke fakaatā e tau logonaaga ha tautolu ke takitaki e tau manatu mo e tau gahua ha tautolu. Ma e fakatai, uka ke he tagata ne ita ke taute e fifiliaga mitaki. (Tau Fakatai 14:17; 29:22) Uka foki ke he tagata kua lolelole e loto ke taute e fifiliaga fakailoilo. (Numera 32:6-12; Tau Fakatai 24:10) Lata ia tautolu ke fakaatā e fakatufono he Atua ke takitaki e tau manamanatuaga ha tautolu. (Roma 7:25) Ka taute e tautolu e tau fifiliaga uho lahi, nakai lata a tautolu ke fakaatā e tau logonaaga ha tautolu ke takitaki e tau mena ne taute e tautolu.

14. Iloa fēfē e tautolu kua hako ke hiki e falu fifiliaga?

¹⁴ Kua lata a tautolu ke taute e tau fifiliaga fakailoilo. Ka e iloa he tagata pulotu na maeke a ia he falu magaaho ke liu manamanatu ke he fifiliaga haana kua taute mo e liga hiki ai. Fakatoka e Iehova ko e Atua e fakafifitakiaga mitaki lahi ma tautolu. Mailoga e mena ne taute e ia ma e tau Nineva he vahā ha Iona: “Kua fioia he Atua ha lautolu a tau gahua, kua liliu kehe a lautolu mo e ha lautolu a tau mahani kelea, ti hiki e manatu he Atua ke he kelea ne vagahau mai e ia ke eke ai kia lautolu; ti nakai eke.” (Iona 3:10) Mogo ne kitia e Iehova kua hiki e mahani he tau Nineva ti nakai liu a lautolu ke taute e tau mena kelea, ne hiki e ia e fifiliaga haana. Fakakite he mena nei kua manamanatu, fakatokolalo, mo e fakaalofa hofihofi a ia. Nakai tuga e tau tagata tokologa, nakai taute e Iehova e tau fifiliaga kelea pete ka ita foki a Ia.

15. Ko e ha kua liga lata a tautolu ke hiki e fifiliaga?

¹⁵ Ha ha i ai falu magaaho ne liga mitaki ke liu manamanatu ke he fifiliaga ha tautolu, tuga ka hiki e tau tutūaga. Manatu na hiki e Iehova e fifiliaga haana. (1 Tau Patuiki 21:20, 21, 27-29; 2 Tau Patuiki 20:1-5) Taha magaaho ke hiki e fifiliaga ka moua e tautolu e tau vala tala foou. Manamanatu ke he fakafifitakiaga he Patuiki ko Tavita. Taute e ia e fifiliaga ke he mokopuna ha Saulo ko Mefiposeta ne fakavē ke he vala tala hepe ne tala age ki a ia. Mogo fakamui ne logona e Tavita e vala tala hako, ne hiki e ia e fifiliaga haana. (2 Samuela 19:24-29) Falu magaaho, liga pulotu ma tautolu ke taute pihia foki.

16. (a) Ko e heigoa e tau lagomataiaga kua aoga ka taute e tau fifiliaga? (e) Ko e ha kua lata ke liu manamanatu ke he tau fifiliaga fakamua, ti taute fēfē e tautolu e mena ia?

¹⁶ Talahau he Tohi Tapu kua lata a tautolu ke nakai fakatepetepe ka taute e tau fifiliaga uho lahi. (Tau Fakatai 21:5) Lata a tautolu ke fai magaaho ke manamanatu fakamitaki ke he tau mena oti ke maeke a tautolu ke taute e fifiliaga fakailoilo. (1 Tesalonia 5:21) Ato fifili ke taute e taha mena, kua lata he ulu magafaoa ke fai magaaho ke kumikumi e tau Tohiaga Tapu mo e tau tohi faka-Kerisiano. Mitaki foki ke fanogonogo ke he tau manatu  po ke tau kitiaaga he falu tagata he magafaoa. Manatu na tomatoma he Atua a Aperahamo ke fanogonogo ke he hoana haana. (Kenese 21:9-12) Lata ke fai magaaho foki e tau motua ke kumikumi. Ka fakakite he tau vala tala foou kua lata a lautolu ke hiki taha fifiliaga fakamua ha lautolu, nakai matakutaku a lautolu neke nakai fakalilifu he falu a lautolu. Ko e tau motua iloilo mo e mahani fakalatalata kua lata ke mautali ke hiki e tau manamanatuaga mo e tau fifiliaga ha lautolu kaeke kua lata. To mitaki ma tautolu oti ke mumuitua ke he tau fakafifitakiaga ha lautolu. Lagomatai he mena nei e fakapotopotoaga ke mafola mo e tumau e kaufakalataha.—Gahua 6:1-4.

17. Ko e heigoa ka lagomatai a tautolu ke kautū he taute e tau fifiliaga?

¹⁷ Falu fifiliaga kua uho lahi mahaki ke he falu fifiliaga. Ma e fakatai, ko e fifiliaga uho lahi mahaki ke faitaane po ke faihoana, po ke tagata ke mau. Taha fifiliaga uho lahi mahaki foki ko e magaaho ke kamata e fekafekauaga mau. Ato taute e tau fifiliaga uho lahi nei, lata a tautolu ke manamanatu fakahokulo ke he tuaga mo e liogi ma e lagomatai ha Iehova. Liga lata ke fai magaaho e mena nei, ka e ka manako a tautolu ke taute e fifiliaga fakailoilo, lata ia tautolu ke falanaki ki a Iehova, fanogonogo ke he fakatonuaga haana, ti muitua ke he takitakiaga haana. (Tau Fakatai 1:5) Tuku mai e Iehova ki a tautolu e fakatonuaga ne mua atu he Kupu haana. Ti kua aoga ki a tautolu ke taute e tau kumikumiaga mo e liogi ma e takitakiaga ha Iehova. Foaki mai e ia ki a tautolu e tau mahani kua lata mo tautolu ke taute e tau fifiliaga ne fakatatau mo e finagalo haana. Ato taute e tautolu e tau fifiliaga uho lahi, kua lata tumau ia tautolu ke hūhū hifo: ‘Fakakite nakai he fifiliaga nei kua fakaalofa au ki a Iehova? To tamai nakai e fiafia mo e mafola ke he magafaoa haaku? Mo e to fakakite nakai kua fakauka mo e mahani totonu au?’

18. Ko e ha kua amanaki a Iehova ki a tautolu ke taute ni e tautolu e tau fifiliaga ha tautolu?

¹⁸ Nakai fakaohooho e Iehova a tautolu ke fakaalofa mo e fekafekau ki a ia. Ka kua tuku mai e ia ki a tautolu e atāina ke taute e fifiliaga ia. Fakalilifu e ia e matagahua ha tautolu mo e tonuhia ke fifili ke fekafekau ki a ia. (Iosua 24:15; Fakamatalaaga 5:4) Ka e amanaki a ia ki a tautolu ke taute e mena kua fifili e tautolu ne fakavē ke he Kupu haana. Ka ha ha ia tautolu e tua ke he tau takitakiaga ha Iehova mo e fakagahua e tau matapatu fakaakoaga ne tuku mai e ia ki a tautolu to maeke a tautolu ke taute e tau fifiliaga fakailoilo. To fakakite ai e tautolu kua nakai hikihikifano a tautolu ke he tau puhala oti ha tautolu.—Iakopo 1:5-8; 4:8.