1, 2. (a) Ko e ha ne nakai mukamuka ma e tau matua ke fakaako e tau fanau ke tua ki a Iehova, ti ko e heigoa hokoia e puhala ka taute he tau matua e mena nei? (e) Ko e heigoa e tau manatu fā ka fakatutala a tautolu ki ai mogonei?

KO E matua fifine mo e matua taane i Falani ne pehē: “Talitonu a maua ia Iehova ka e nakai kakano e mena ia to talitonu foki e tau fanau ha maua. Nakai ko e mena foaki e tua. Na moua fakahaga ai he tau fanau ha maua.” Tohi he matakainaga taane i Ausetalia: “Ko e lagomatai ke atihake e tua he loto he tama haau kua liga ko e paleko lahi mahaki ka fehagai a koe ki ai.” Lafi e ia: “Liga logona hifo e koe kua makona e tali haau ke he hūhū he tama haau. Ka e mailoga e koe kua liu a ia fakalagā mai foki e hūhū ia! Ko e tau tali ne fakamakona e manamanatuaga tuahā he tama haau he aho nei kua nakai fakamakona ki a ia a pogi.” He lalahi e tau fanau, tokologa e matua ne mailoga kua lata a lautolu ke fakamaama fakamatafeiga tumau e tau matakupu ia. Ti mailoga e lautolu kua lata ke fakaaoga e tau puhala kehekehe ke fakaako e tau fanau ha lautolu ke fakaalofa ki a Iehova.

 ² Kaeke ko e matua a koe, fa manamanatu nakai a koe he falu mogo to maeke mooli a koe ke fakaako e fanau haau ke fakaalofa ki a Iehova mo e ke tumau e fekafekau ki a Ia ka lalahi hake a lautolu? Nakai fai a tautolu kua maeke ke taute e mena nei hoko tautolu ni. (Ieremia 10:23) Kakano haia kua lata a tautolu ke falanaki ki a Iehova ke lagomatai a tautolu. Kua foaki e ia lahi e takitakiaga ke he tau matua. Maeke fēfē a koe ke lagomatai e tau fanau haau? (1) Lali ke iloa mitaki a lautolu. (2) Fakaako e tau mena he loto haau ki a lautolu hagaao ki a Iehova. (3) Fakaaoga e tau fakatai. (4) Liogi ma e agaaga tapu mo e fakauka ke he tau fanau haau.

3. Maeke fēfē he tau matua ke fifitaki e puhala fakaako ha Iesu ke he tau tutaki haana?

³ Fa hūhū a Iesu ke he tau tutaki haana ke he mena kua talitonu a lautolu ki ai. (Mataio 16:13-15) Maeke a koe ke muitua e fakafifitakiaga haana. He tutala a koe mo e fanau haau po ke taute mena auloa, hūhū ke he tau mena ne manamanatu a lautolu ki ai ti fakaatā a lautolu ke tala atu ki a koe e tau logonaaga mooli ha lautolu. Liga fakauaua nakai a lautolu? Ko e matakainaga taane ne 15 e tau he moui i Ausetalia ne pehē: “Fa mahani a Tete ke tutala ki a au hagaao ke he tua haaku ti lagomatai au ke fakamaama. Hūhū a ia: ‘Ko e heigoa ne talahau he Tohi Tapu?’ ‘Talitonu nakai a koe ke he mena ne talahau mai ai?’ ‘Ko e ha ne talitonu ai a koe?’ Manako a ia ke tali e au he tau kupu ni haaku ti nakai fatiaki noa ni e tau kupu haana po ke ha Mami. He lahi hake fakahaga au, ne maeke au ke fakamaama fakalaulahi e tau tali haaku.”

4. Ko e ha kua aoga ai ke fakauka mo e tali e tau hūhū he tau fanau haau? Talahau e fakatai.

⁴ Ka nakai talitonu e tau fanau haau mogonei ke he mena ne fakaako he Tohi Tapu, kia fakauka. Lagomatai a lautolu ke kumi e tau tali ke he tau hūhū ha lautolu. Pehē taha matua taane: “Ua uta fakateaga e tau hūhū he tama haau. Ua tiaki noa ai ke tuga kua nakai aoga, ti ua fakaheu e matakupu ha kua liga fuafuakelea a koe.” Ko e mena mitaki he hūhū e tau fanau haau ki a koe, ha kua manako a lautolu ke maama. Na hūhū foki a Iesu he mogo ne tote a ia. (Totou Luka 2:46.) Ko e tama fuata i Denmark ne ui: “He mogo ne talahau e au kua fakauaua au ke he lotu ha mautolu, ne fakatotoka e tau matua haaku​—pete kua liga tupetupe a laua ki a au. Tali e laua e tau hūhū oti haaku he fakaaoga e Tohi Tapu.”

5. Ka tuga kua tua e fanau ki a Iehova, ko e heigoa kua lata ke taute he tau matua?

⁵ Lali ke iloa mitaki e fanau haau. Ua manamanatu kua tua a lautolu ki a Iehova ha kua o atu a lautolu ke fakamatala mo e omai ke he tau feleveiaaga. Fēfē e logonaaga mooli ha lautolu ki a Iehova, ti fēfē e manatu ha lautolu ke he Tohi Tapu? Eketaha ke iloa kaeke kua fai mena ati uka a lautolu ke tumau e fakamooli ki a Iehova. Tutala hagaao ki a Ia he tau aho takitaha ka taute mena  mo e tau fanau haau. Liogi ma e tau fanau haau, ka fakalataha a koe mo lautolu mo e kaeke ko koe ni tokotaha.

6. Ka matutaki e tau matua ke fakaako hagaao ki a Iehova mo e Tohi Tapu, to lagomatai fēfē he mena nei a lautolu ke fakaako e tau fanau ha lautolu?

⁶ Fiafia e tau tagata ke fanogonogo ki a Iesu ha kua fakaalofa a ia ki a Iehova ti iloa mitaki e ia e tau Tohiaga Tapu. Logona hifo foki e lautolu kua fakaalofa a Iesu ki a lautolu. Ne fanogonogo fakamitaki a lautolu ki a ia. (Luka 24:32; Ioane 7:46) He puhala pihia, ka kitia he fanau haau kua fakaalofa a koe ki a Iehova, lagomatai he mena nei a lautolu ke fakaalofa foki ki a Ia. (Totou Teutaronome 6:5-8; Luka 6:45.) Kia matutaki ke fakaako fakamitaki e Tohi Tapu, ti totou tumau e tau tohi ha tautolu. Lali ke iloa lahi e tau mena ne tufuga e Iehova. (Mataio 6:26, 28) He iloa lahi e koe a Iehova, to maeke a koe ke fakaako e tau fanau haau hagaao ki a Ia.​—Luka 6:40.

7, 8. Ka fakaako e koe taha mena hagaao ki a Iehova, ko e heigoa haau ka taute? Taute fēfē he falu matua e mena nei?

⁷ Ka iloa e koe taha mena hagaao ki a Iehova, tala age ai ke he tau fanau haau. Taute e mena nei he ha magaaho mo lautolu, nakai ni ka tauteute ma e tau feleveiaaga po ke tapuakiaga magafaoa. Ko e mena anei ne taute he taha matua fifine mo e matua taane i United States. Ne tutala a laua hagaao ki a Iehova mo e tau fanau ha laua ka kitia e lautolu e mena fulufuluola he tufugatia po ke ka kai a lautolu he mena kai lolo. Pehē a laua: “Fakamanatu e maua ke he fanau ha maua e fakaalofa mo e manamanatu tuai ha Iehova ke he tau mena oti ne foaki e ia ma mautolu.” Ko e hoa i Aferika Toga ne tutala hagaao ke he tufugatia ka gahua he katene mo e tau fanau fifine tokoua ha laua. Ma e fakatai, ne liga talahau e laua e ofoofogia he tega akau ne tupu hake ko e akau. Pehē e tau matua: “Lali a maua ke feaki ke he tau tama fifine ha maua e fakalilifu lahi ke he moui mo e puhala uka lahi he tufugatia.”

⁸ Ko e matua taane i Ausetalia ne uta e tama taane haana ne hogofulu e tau he moui ke he fale ne toka ai e tau koloa tokiofa (museum). Fifili e matua taane ke fakaaoga e magaaho nei ke lagomatai ke fakamalolō e tua he tama taane haana mo e ke kitia mooli ko Iehova e Tufuga. Pehē a ia: “Kitia e maua e fakatātāaga he tau mena momoui i tuai he tahi ne tuga e tau matatue (ammonoid) mo e tau papahua (trilobite). Ofoofogia a maua ha ko e tau manu nei kua fulufuluola, uka e talaga, mo e mau katoa agaia​—nakai kehe he tau mena ne kitia e tautolu mogonei. Ti ka hiki e moui he kamataaga mukamuka ke he talagaaga uka, ko e ha ne fitā e uka e talaga he tau manu nei kua leva tigahau? Ko e fakaakoaga ne hufia ia au ti fakakite ai e au ke he tama taane haaku.”

9. Ko e ha ne mitaki ke fakaaoga e tau fakatai? Ko e heigoa e fakatai ne fakaaoga he taha matua?

⁹ Fa fakaaoga e Iesu e tau fakatai. Ne fakaako e ia e tau fakatonuaga aoga he tala age  e tala po ke fakakite e fakatai. (Mataio 13:34, 35) Ka fakaaoga e koe e tau fakatai, fakaatā e koe e fanau haau ke fakaaoga e tau manamanatuaga ha lautolu. To lagomatai he mena nei a lautolu ke manamanatu ke he fakatonuaga ne fakaako e koe ki a lautolu, ke maama mahino ai, mo e ke manatu ai. To fiafia foki a lautolu he fakaako. Ma e fakatai, ko e matua fifine i Sapanī ne manako ke fakaako he tau tama taane tokoua haana ko e puhala ne tufuga e Iehova e pulagi ne fakakite e lahi he leveki haana ki a tautolu. Taha e tama taane ne valu e tau he moui mo e hogofulu e tau he taha. Ti fakaaoga e ia e fakatai kua maeke a laua ke maama ai mogoia. Age e ia e huhu, suka, mo e kofe ke he tau tama taane haana. Ti tala age a ia ki a laua ke taute e kapiniu kofe ma haana. “Ne taute fakamitaki e laua,” he fakamaama e ia. Hūhū au ko e ha ne taute fakamitaki e laua, ne pehē a laua kua manako a laua ke taute e kofe he puhala ne fiafia a au ki ai. Fakamaama e au na fio fakamitaki he Atua e tau matagi kehekehe ke he pulagi​—ne latatonu ni mo mautolu.” Fiafia a laua he fakaako ke he mena nei ti nakai nimo ai e laua!

10, 11. (a) Ko e heigoa e fakatai ka fakaaoga e koe ke fakakite ke he fanau haau na fai Tufuga? (Kikite fakatino he kamataaga.) (e) Ko e heigoa e tau fakatai ne kua fakaaoga e koe?

¹⁰ Ko e heigoa e fakatai ka fakaaoga e koe ke fakakite ke he fanau haau na fai Tufuga? Maeke a koe ke tao e keke mo e tama haau he muitua ke he resapī (recipe). Fakamaama e kakano ne aoga ke muitua fakatonu ke he resapī. Age ke he tama haau e apala po ke taha fua lakau, ti hūhū: “Iloa nakai e koe na fai resapī e fua apala nai?” Ti hafa mogoia e fua apala mo e age ki a ia e tega. Fakamaama ko e tega kua tuga e resapī. Ha ha i ai e tau puhala ke taute aki e apala. Ka e halauka e tau mena nei ke he tau puhala ke tao aki e keke. Maeke a koe ke hūhū: “Fai tagata ne tohi e resapī ma e keke. Ti ko hai ne tohi e resapī ma e apala?” Ka lalahi hake e tau fanau, maeke a koe ke fakamaama ko e tau puhala foki ne taute e akau ko e apala ke loga e fua apala ne moua ke he DNA i loto he tega. Liga fakakite foki e koe ki a lautolu falu fakatino mo e tau fakatai he porosua The Origin of Life​—Five Questions Worth Asking, lau 10 ke he 20.

¹¹ Tokologa e matua ne totou e tau vala tala mo e tau fanau ha laua ke he tau fufuta “Was It Designed?” i loto he Awake! Ka ikiiki lalahi e tau fanau ha laua, maeke e tau matua ke fakamaama e tau vala tala he puhala mukamuka. Ma e fakatai, ko e hoa i Denmark ne fakatatai e tau vakalele ke he tau manu lele. Pehē a laua: “Ko e tau vakalele ne tuga ni e tau manu lele. Ka e maeke  nakai e tau vakalele ke fanau fufua mo e fakapā mai e tau vakalele ikiiki? Lata nakai e tau manu lele ke fai puhalatū pauaki ke tū ai? Fakatatai fēfē e koe e leo he vakalele ke he lologo he manu lele? Ti ko hai ne mua atu e pulotu​—ko ia ne talaga e tau vakalele po ke Tufuga he tau manu lele?” Ka fakamaama ai e koe ke he fanau haau ti hūhū, kua lagomatai e koe a lautolu ke fakaaoga ha lautolu a “loto manamanatu” mo e fakamalolō e tua ha lautolu ki a Iehova.​—Tau Fakatai 2:10-12.

12. Maeke fēfē a koe ke fakaaoga e tau fakatai ke fakaako e tau fanau haau kua hakotika e tau mena oti ne talahau he Tohi Tapu?

¹² Maeke a koe ke fakaaoga e tau fakatai ke fakaako e tau fanau haau ko e tau mena oti ne talahau he Tohi Tapu kua hakotika. Ma e fakatai, maeke a koe ke totou e Iopu 26:7. (Totou.) Ua tala age noa ni ke he tau tama haau ko e vala tala he kupu tohi nei na liga mai ia Iehova. Ka e lagomatai a lautolu ke fakaaoga e tau manamanatuaga ha lautolu. Maeke a koe ke talahau ko e tau tagata he magahala ha Iopu kua nakai talitonu na hili e fua lalolagi he pulagi. Iloa e lautolu ko e ha mena ne tuga e fua polo, po ke patuō ne haia i luga he taha mena. He magahala ia, nakai fai tagata ne maeke ke fakamooli kua hili e fua lalolagi he pulagi, ha kua nakai fai hulu po ke vakalele tuga e rokete. Ti ko e fakaakoaga, pete ne leva tigahau e tohia e Tohi Tapu kua hakotika tumau ha kua mai ia Iehova.​—Nehemia 9:6.

13, 14. Liga fakaako fēfē he tau matua e fanau ha laua ke omaoma e mena ne talahau he Tohi Tapu?

¹³ Kua aoga foki ke fakaako e fanau haau to fiafia lahi mahaki a lautolu ka omaoma a lautolu ke he mena ne talahau he Tohi Tapu. (Totou Salamo 1:1-3.) Ma e fakatai, maeke a koe ke hūhū ke he fanau haau ke manamanatu kua nonofo a lautolu he aelani. Lata ia lautolu ke fifili falu tagata ke nonofo i ai mo lautolu. Ti maeke a koe ke hūhū, “Ko e vahega tagata fēfē ka uta e koe ka manako a koe ke femataaki e tau tagata oti?” Fakahiku aki, maeke a koe ke totou e Kalatia 5:19-23 ke kitia e vahega tagata ne manako a Iehova he lalolagi foou.

¹⁴ He puhala nei, maeke a koe ke fakaako e fanau haau ke he ua e fakaakoaga. Fakamua, fakaako e Iehova a tautolu ke momoui fiafia mogonei ti mafola mo e falu tagata. Uaaki, ne fakaako e ia ki a tautolu e puhala ke momoui he lalolagi foou. (Isaia 54:13; Ioane 17:3) Maeke foki a koe ke fakakite ke he fanau haau e puhala kua lagomatai he Tohi Tapu e tau matakainaga ha tautolu. Ma e fakatai, kumi e tala ke he moui he taha he tau tohi ha tautolu, liga mai he Kolo Toko he tau fufuta “Hiki he Tohi Tapu e Tau Momoui.” Po ke hūhū ke he taha he fakapotopotoaga haau ke tala atu ki a koe mo e fanau haau e puhala ne lagomatai he Tohi Tapu a ia ke taute e tau hikiaga lalahi ke fakafiafia a Iehova.​—Heperu 4:12.

15. Ko e heigoa ka lagomatai a koe ke fakaako e fanau haau?

¹⁵ Fakaaoga e manamanatuaga haau ke alaala mo e fakalagalaga e tau fakaakoaga ne fakaako e koe ke he fanau haau. Manamanatu ke he tau puhala kehekehe ke lagomatai a lautolu ke fiafia he fakaako hagaao ki a Iehova mo e fakatata lahi ki a Ia. Ti tumau ke taute e mena nei he lalahi hake a lautolu. “Ua fiu he kumikumi e tau puhala  foou ke fakamaama aki e tau matakupu kua leva,” he talahau he taha matua taane.

16. Ka fakaako e tau fanau, ko e ha kua aoga ke fakauka? Maeke fēfē he falu matua ke fakauka?

¹⁶ Ha ko e lagomatai he agaaga ha Iehova, maeke e tau fanau haau ke malolō e tua. (Kalatia 5:22, 23) Ka e fai magaaho to malolō e tua ha lautolu. Kia fakauka ke he tau fanau haau, mo e tumau ke fakaako a lautolu. “Hagaaki tumau au mo e hoana haaku ke he tau fanau ha maua,” ui he matua taane i Sapanī ne taha e tama taane mo e taha e tama fifine. “Mai he vahā ne ikiiki lalahi a laua, ne fakaako au mo laua ke 15 e minuti he tau aho takitaha, ka e nakai he tau aho feleveiaaga Kerisiano. Nakai uka lahi e 15 minuti ma maua po ko laua.” Ne tohi he leveki takaiaga: “He fuata mui, ne loga atu e tau hūhū po ke tau fakauaua haaku ne nakai talahau e au. Fai magaaho he mole, loga he tau manatu nei ne tutala ki ai he tau feleveiaaga po ke fakaako fakamagafaoa po ke fakatagata. Kakano haia ne aoga ma e tau matua ke tumau e fakaako.”

17. Ko e ha kua aoga ke he tau matua ke fakamalolō e tua ha laua? Lagomatai fēfē he matua fifine mo e matua taane i Bermuda e tau fanau fifine ha laua ke tua ki a Iehova?

¹⁷ Mooli, maeke e tau fanau haau ke fakaako fakalahi ka kitia e lautolu kua malolō e tua haau ki a Iehova. Fifitaki a lautolu ke he tau mena ne taute e koe. Ti tumau ke fakamalolō e tua haau. Fakaatā e fanau haau ke kitia kua mooli a Iehova ki a koe. Ma e fakatai, mogo ne tupetupe e matua fifine mo e matua taane i Bermuda ke he taha mena, ne liogi a laua mo e tau tama fifine ha laua ti ole ki a Iehova ke takitaki a lautolu. Fakamalolō foki e laua e fanau ha laua ke igatia mo e liogi. “Tala age foki a maua ke he tama fifine lahi ha maua, ‘Falanaki katoatoa ki a Iehova, kia fagahuatia he fekafekau ma e Kautu, ti ua tupetupe lahi mahaki.’ He kitia e ia e fua, ne iloa e ia ko Iehova ne lagomatai a mautolu. Lahi e lagomataiaga he tua haana ke he Atua mo e ke he Tohi Tapu.”

18. Ko e heigoa kua nakai lata he tau matua ke nimo?

¹⁸ Tau matua, ua nimo ke ua omoi e fanau ha mua ke tua. Tō mo e fakamalū e mua, ka ko Iehova ni ka fakatupu ai. (1 Korinito 3:6) Ti eketaha ke fakaako e tau fanau uho ha mua hagaao ki a Iehova, ti liogi ma e agaaga Haana ke lagomatai a lautolu ke tua. Maeke mooli a mua ke iloa to fakamonuina oti e Iehova e tau gahua lahi ha mua.​—Efeso 6:4.