Fiha e Leva ma Lautolu ne Mahani Kelea?
Fiha e Leva ma Lautolu ne Mahani Kelea?
“Ko e heigoa kia . . . [ne] nakai vagahau ai e koe [Iehova] he fakaoti ai he tagata hala e tagata ne mua hana mahani tututonu ke he hana?”—HAPAKUKA 1:13.
1. To puke katoatoa a fe e lalolagi ke he iloilo he lilifu a Iehova?
TO FAKAOTIOTI nakai he Atua a lautolu ne mahani kelea? Ka pihia, to fiha e leva ka fakatalitali ai a tautolu? Ko e tau huhu pihia ne fa e huhu he tau tagata he lalolagi katoa. Moua mogoia e tautolu i fe e tau tali? Moua ai e tautolu i loto he tau kupu fakaperofeta mai he agaga ne hagaao ke he vaha kotofa he Atua. Kua fakamoli mai e tau mena ia ki a tautolu he nakai leva to fakahoko e Iehova e fakafiliaga ke he tau tagata mahani kelea oti. Ko e mogo ia ni ka “puke [katoatoa] e lalolagi ke he maama he lilifu a Iehova, tuga ne toka kua ūfia ke he puke tahi.” Ko e maveheaga fakaperofeta a ia ne moua he Kupu Fakatapu he Atua ia Hapakuka 2:14.
2. Kua tokai he tohi a Hapakuka fiha e fakahalaaga he fakafiliaga he Atua?
2 Kua tohia he kavi ke 628 F.V.N., ko e tohi ha Hapakuka kua fakamau i ai tolu e fakahalaaga he fakafiliaga mai ia Iehova ko e Atua. Ua mai he tau fakafiliaga ia kua fita he fakahoko. Ke fakamua aki ko e fakafiliaga ha Iehova ke he motu fakakeukeu ko Iuta i tuai. Ka e kua ke uaaki? Ko e fakafiliaga he Atua ne fakahoko ki a Papelonia vale. Moli ni mogoia, kua ha ha ia tautolu e tau kakano loga ke loto mauokafua, ko e mena ke tolu aki he tau fakafiliaga faka-Atua nei to fakahoko foki. Moli lahi, nakai leva to kitia e tautolu hana fakamoliaga. Ha ko lautolu ne tututonu he tau aho fakamui nei, to ta mai he Atua e fakaotiotiaga ke he tau tagata kelea oti. Ko ia ne toe mai ia lautolu to fafagu e fafagu fakahiku hana he “tau ke he aho lahi he Atua mana” ne hane mafiti lahi mai.—Fakakiteaga 16:14, 16.
3. Ko e heigoa ka hokotia moli ke he tau tagata kelea he vaha ha tautolu?
3 Ko e tau he aho lahi he Atua kua tatatata lahi mahaki mai. Mo e fakahokoaga he fakafiliaga faka-Atua ke he tau tagata kelea he vaha ha tautolu kua moli lahi, tuga ni e fakamoliaga he tau fakafiliaga a Iehova ki Iuta mo Papelonia. Ka e he mogonei, ko e ha he manamanatu noa kua haia a tautolu i Iuta he vaha a Hapakuka? Ko e heigoa ne tupu he motu ia?
Ko e Motu kua Kapaletu Lahi
4. Ko e heigoa e tala ofogia ne logona e Hapakuka?
4 Manamanatu la ke he perofeta ha Iehova ko Hapakuka ne nofo he tuafale lapalapa hana mo e olioli e matagi hahau he afiafi. He tapa hana ko e kanavaakau ta kofe. (Hapakuka 1:1; 3:19, matahiku kupu) Ka kua logona e Hapakuka e tala ofogia lahi. Kua kelipopo he patuiki a Iuta ko Iehoakima a Uria mo e uta e gati tino he perofeta ia liti ke he tukuaga he tau lalo tagata. (Ieremia 26:23) Moli, kua nakai tumau e tua ha Uria ki a Iehova, he matakutaku mo e hola ki Aikupito. Pete ia, iloa e Hapakuka ko e vale ha Iehoakima kua nakai tupu mai ha kua manako ke fakatokoluga e lilifu a Iehova. Kua kitia moli e mena nei he fakavihia lahi he patuiki e fakatufono faka-Atua mo e hana vihiatia ke he perofeta ko Ieremia mo e falu ne fekafekau ki a Iehova.
5. Ko e heigoa e tuaga fakaagaga i Iuta, mo e fefe a Hapakuka ki ai?
5 Ne kitia e Hapakuka e ahua he tau mena fakamanogi i luga he tau tuafale he tau kaina tata mai. Ko e tau tagata kua nakai tugi e tau mena fakamanogi nei ha ko e tau tagata tapuaki a Iehova. Kua taute e lautolu e tau gahua he tau lotu fakavai ne fakaohooho he patuiki kelea a Iuta ko Iehoakima. Ko e fakamamahi ha ia! Kua puke e tau mata a Hapakuka he tau hihina mata, mo e olelalo a ia: “Iehova na e, ke ui atu au kia koe ato a fe, ka e nakai fanogonogo mai a koe? Kua tagi atu ai au kia koe ha ko e favale, ka e nakai fakamoui mai e koe. Ko e ha kua fakakite mai ai e koe kia au e mahani kelea, mo e kitekite a koe ke he matematekelea? ha ha i mua haku e moumou mo e favale; ha i ai foki e taufetoko, kua tupu ai foki e latau. Ko e mena ia kua eke e fakatufono mo mena nakai aoga, nakai eke foki e fakafiliaga moli; ha kua agaagai ai e tau tagata tututonu he tau tagata mahani kelea, ko e mena ia kua fakakeukeu ai e fakafiliaga.”—Hapakuka 1:2-4.
6. Ko e heigoa ne tupu ke he matafakatufono mo e fakafiliaga moli i Iuta?
6 E, kua tupu lahi e moumou mo e favaleaga. Ke he tau mena oti ne onoono a Hapakuka ki ai, ne kitia e ia e tau matematekelea, taufetoko mo e latau. ‘Ko e fakatufono kua nakai aoga,’ kua kulikuli tuai. Mo e fakafiliaga moli? Kua “nakai eke” ke kautu! Kua nakai tumau. Ka kua “agaagai ai e tau tagata tututonu he tau tagata mahani kelea,” he fakaalaia e tau fakaataaga fakamatafakatufono ne lata ke puipui aki e tau tagata. Moli ni, “kua keukeu ai e tau fakafiliaga.” Kua kelea lahi. Ko e tuaga matematekelea ha ia!
7. Ko e heigoa ne fakamalolo a Hapakuka ke taute?
7 Ne fakamanou hifo mo e manamanatu a Hapakuka ke he tuaga ia. To mahala nakai a ia? Nakai pihia! He mole e liu fatiaki e tau favaleaga oti he tau fekafekau tua fakamoli he Atua, ne fakafou he tagata loto fakamoli nei hana fifiliaga ke eke mo perofeta tu mauokafua mo e nakai fagahuatia ha Iehova. To fakatumau a Hapakuka ke fakailoa e fekau he Atua—pete ni ka hoko e mate.
Taute Agaia e Iehova e “Gahua” Nakai Talia ki Ai
8, 9. Ko e heigoa e “gahua” ne nakai talia ki ai hane taute e Iehova?
8 He fakakiteaga, ne kitia e Hapakuka e tau tagata he lotu fakavai, ne nakai fakalilifu ke he Atua. Fanogonogo la ke he mena ne talaage e Iehova ki a lautolu: “Kia kitekite atu a mutolu ke he tau motu kehe, mo e kitia e mutolu, mo e ofo lahi ai a mutolu.” Tuga kua manamanatu a Hapakuka ko e ha ne vagahau pehenei e Atua ke he tau tagata kelea ia. Mogoia ne logona e ia a Iehova ne talaage ki a lautolu: “Ha kua eke e au e gahua ke he tau aho ha mutolu, nakai talia ai e mutolu pete he tala atu kia mutolu.” (Hapakuka 1:5) Moli, kua eke e Iehova e gahua nei ne nakai talia ki ai a lautolu. Ka ko e heigoa e gahua ia?
9 Ne fakateliga a Hapakuka ke he tau kupu foki he Atua, ne fakamau he Hapakuka 1:6-11. Ko e fekau ha Iehova ainei—ti nakai fakai ha atua fakavai po ke tupua nakai moui ke taofi hana fakamoliaga: “Ko e mena, kitiala, kua fakatutu e au e tau tagata Kaletaia, ko e motu favale mo e mafiti lahi, kua o fano a lautolu ke he laulahi he lalolagi ke eke ma lautolu e tau mena ke nonofo ai, ka e nakai ko e tau motu ha lautolu. Ha ha ia lautolu e mahani kua fakahahaku ai mo e matakutaku ki ai e tau tagata; kua tupu mai ia lautolu ni ha lautolu a fakafiliaga mo e ha lautolu a lilifu. Kua mua e mafiti he tau solofanua ha lautolu ke he mafiti he tau nameri, kua mua foki ha lautolu a favale ke he favale he tau luko ke he afiafi; kua fofola ai foki ha lautolu a kau heke solofanua, ko e ha lautolu a kau heke solofanua foki kua o mai he mena mamao; ne lele a lautolu tuga ne tau aeto kua alumaki ke kai mena. Kua o mai a lautolu oti ke favale ai; kua haga mai ha lautolu a tau mata tuga e matagi kua agi mai he fahi uta; kua fakapotopoto ai e lautolu e tau tagata ne moua he tau tuga ne oneone. Kua va a lautolu ke he tau patuiki, kua feki foki a lautolu ke he tau iki; kua feki a lautolu ke he tau taue oti, ha kua tanu fakatumutumu ki ai e lautolu e kelekele mo e moua ai ma lautolu. Ti o age a lautolu po ke matagi, ti o leva atu ai a lautolu, mo e nonofo a lautolu mo e hala, ko lautolu ni kua atua ke he malolo ha lautolu.”
10. Ko hai ne kua fakatu hake e Iehova?
10 Ko e hataki fakaperofeta ha ia mai he Mua Ue Atu! Kua fakatutu e Iehova e tau Kaletaia, ko e motu favale ha Papelonia. He foleni ke he “laulahi he lalolagi,” to kautu ai ke he tau motu loga. Ko e matakutaku ha ia! Ko e kau he tau Kaletaia kua “fakahahaku ai mo e matakutaku,” kua matakutakuina mo e ofomate. Kua taute ha lalu ni a tau matafakatufono maluelue. “Kua tupu mai ia lautolu ni ha lautolu a fakafiliaga.”
11. Fakamaama fefe e koe e haele mai he tau kau Papelonia ki Iuta?
11 Ko e tau solofanua ha Papelonia kua mafiti lahi ke he mafiti he tau nameri. Ko e kautau hana kua mua e favale ke he tau luko hoge ne takafaga he po. He mautali ke fano, ‘kua fofola fakatepetepe hana a kau heke solofanua.’ Mai i Papelonia mamao ne o atu a lautolu ki Iuta. Kua lele tuga e tau aeto kua alumaki ke kai mena, nakai leva to tapaki he tau Kaletaia ha lautolu a hele. Ka ko e fofo noa kia anei, ko e fofo he tau kautau gahoa? Oi, nakai! “Kua o mai a lautolu oti ke favale ai,” tuga e kau mahaki foili ne fakaputu mai ke taute e moumouaga. Kua kikila e tau fofoga ha lautolu he fakatepetepe, ne o atu a lautolu ke he fahi lalo ki Iuta mo Ierusalema, kua mafiti lahi tuga e matagi agi mai he fahi uta. Ne uta he tau kau Papelonia e tau pagota loga tuga kua “fakapotopoto e lautolu e tau tagata ne moua he tau tuga e tau oneone.”
12. Ko e heigoa e aga he tau Papelonia, mo e ko e heigoa ne ‘nonofo mo e hala’ ai e tau fi fakamatakutaku ia?
12 Ne va he kau Kaletaia e tau patuiki mo e feki ke he tau iki, ko lautolu oti ia kua nakai fakai ke taofi e tau mena tutupu. Kua ‘feki ke he tau taue oti,’ ha ko e tau taue ne veveli he magaaho ne ‘tanu fakatumutumu he tau Papelonia e kelekele’ he ati viko ai ke tapaki a lautolu. He vaha kotofa a Iehova, ko e tau fi fakamatakutaku ‘to o age a lautolu po ke matagi.’ He tapaki a Iuta mo Ierusalema, to “nonofo a lautolu mo e hala” he fakamatematekelea e tau tagata he Atua. He mole e kautu vave lahi, to palau e takitaki pule he tau Kaletaia: ‘Ko mautolu ni kua atua ke he malolo ha mautolu.’ Ka kua tote ha e mena ne iloa e ia!
Ko e Fakaveaga Mitaki ma e Amaamanakiaga
13. Ko e ha ne puke a Hapakuka ke he amaamanakiaga mo e mauokafua?
13 Ha ko e maama tolomaki ki mua ke he finagalo a Iehova, ne tupu e amaamanakiaga he loto a Hapakuka. Puke he mauokafua katoatoa, ne vagahau fakalilifu a ia hagaao ki a Iehova. Tuga ne kitia he Hapakuka 1:12, ne talahau e perofeta: “Iehova na e, haku Atua, haku a Tapu na e, nakai kia tali mai i tuai a koe? nakai [“mate a koe,” NW].” Moli, ko Iehova ko e Atua kua “mai i tuai tigahau, to hoko ke he tukulagi”―tukulagi tukumuitea.—Salamo 90:1, 2.
14. Ko e heigoa ne tutuli he tau tagata tiaki taofiaga ha Iuta?
14 He manamanatu ke he fakakiteaga hana ne foaki he Atua mo e olioli ke he lotomatala ne foaki mai ai, ne talahau foki e perofeta: “Iehova na e, kua fakatu e koe a ia ke fakahoko ai e fakahala kia lautolu, ko e Maka tumau na e, kua kotofa e koe a ia ke akonaki atu kia lautolu.” Ne fakafili lahi he Atua e tau tagata tiaki taofiaga ha Iuta, ati haia ai a lautolu ke moua e akonaki mo e fakahala velagia, mai ia Iehova. Kua lata ia lautolu ke mailoga a ia ko e ha lautolu a Maka, ko e toko malolo, huaga, mo e Punaaga he fakamouiaga. (Salamo 62:7; 94:22; 95:1) Ka ko e tau takitaki tiaki taofiaga ha Iuta kua nakai fakatatatata atu ke he Atua, mo e tumau ni a lautolu ke fakamatematekelea e tau tagata tapuaki totonu ha Iehova.
15. Ke he kakano fe ne ‘kua mua he mea e tau fofoga [a Iehova] ti nakai fia kitekite ke he mahani kelea’?
15 Kua lahi e fakatupetupe he mena nei e perofeta ha Iehova. Ti pehe a ia: “Kua mua he mea e tau fofoga hau, nakai fia kitekite a koe ke he mahani kelea, nakai maeke foki kia koe ke kitekite ke he mahani hepehepe.” (Hapakuka 1:13) E, ko Iehova kua ‘mua he mea e tau fofoga, nakai fia kitekite ke he mahani kelea,’ kakano a ia, kua nakai fakauka ke he hepe.
16. To fakamaama katoatoa fefe e koe e mena ne fakamau he Hapakuka 1:3-17?
16 Ati fai huhu fakalagalaga manatu a Hapakuka he loto. Ne huhu a ia: “Ko e heigoa kia e mena kua kitekite a koe kia ia kua eke e mahani fakavai, mo e nakai vagahau ai e koe he fakaoti ai he tagata hala e tagata ne mua hana mahani tututonu ke he hana? Mo e eke ai e tau tagata ke tuga e tau ika he tahi, tuga ne tau mena totolo nakai ha i ai taha ke pule kia lautolu. Kua ta hake e lautolu a lautolu oti ke he matau, kua puto a lautolu ke he tau kupega ha lautolu, kua tatanaki ai a lautolu ke he tau kupega loloa ha lautolu; ko e mena ia kua fiafia ai a lautolu, mo e hula ai ni. Ko e mena ia kua eke poa ai e lautolu ke he ha lautolu a tau kupega, kua huhunu ai foki e lautolu e tau mena manogi ke he tau kupega loloa ha lautolu; ha ko e tau mena ia kua mitaki ha lautolu a tau mena kua moua, kua lolo ai foki hana tau mena kai. Ko e mena ia kia ke liligi atu ai e lautolu ha lautolu a tau kupega, mo e nakai okioki he kelipopo mau e tau motu kehe?”—Hapakuka 1:13-17.
17. (a) He tapaki a Iuta mo Ierusalema, ne taute fefe he tau Papelonia e finagalo he Atua? (e) Ko e heigoa ka fakakite e Iehova ki a Hapakuka?
17 He tapaki a Iuta mo e maga lahi hana, ko Ierusalema, to taute he tau Papelonia e tau mena ne loto ni a lautolu ki ai. To nakai iloa e lautolu ko e fekafekau a lautolu ke he Atua ke fakahoko hana fakafiliaga tututonu ke he tau tagata nakai tua fakamoli. Ti kua nakai taumaleku ke kitia ko e ha ne uka ia Hapakuka ke maama kua fakaaoga he Atua e tau Papelonia mahani kelea ke fakahoko Hana fakafiliaga. Ko e tau Kaletaia nakai fai fakaalofa ia nakai ko e tau tagata tapuaki ha Iehova. Kua kitia e lautolu e tau tagata mo ‘tau ika mo e tau mena totolo’ noa kua lata ni ke tapaki mo e pule ki ai. Ka ko e tuaha noa ha Hapakuka to nakai tu leva. Nakai leva to fakakite e Iehova ke he hana perofeta to nakai hao e tau Papelonia mai he fakahala ha ko e fofo lotokai mo e fakamaligi toto fakahanoa ha lautolu.—Hapakuka 2:8.
Mautali ke he Falu Kupu Foki a Iehova
18. Ko e heigoa ka ako e tautolu mai he aga a Hapakuka, tuga ne fakakite he Hapakuka 2:1?
18 Ka e he mogonei, kua fakatalitali a Hapakuka ke logona falu kupu foki a Iehova. Ne talahau fakamalolo he perofeta: “To tu ai au ke he haku mena ke toko ai, to tu foki au ke he kolo, to kitekite foki au ke kitia po ke heigoa e mena ke vagahau mai ai e ia kia au, po ke heigoa foki e mena ke tali atu ai au ke he haku a taufetoko.” (Hapakuka 2:1) Kua fiafia lahi a Hapakuka ke he mena ka talahau he Atua he puhala ia ia ko e perofeta. Ko e tua hana ki a Iehova ko e Atua ne nakai fakauka ke he mahani kelea, kua taute a ia ke tuaha ko e ha ne holofa ai e kelea, ka kua mautali a ia ke hiki hana a manamanatuaga. Ka e kua mogoia a tautolu? Ka tuaha a tautolu ko e ha ne fakauka agaia ke he falu kelea, ko e ha tautolu a mauokafua ke he tututonu a Iehova ko e Atua, ka lagomatai a tautolu ke lautatai mo e fakatali ki a ia.—Salamo 42:5, 11.
19. Moli ke he kupu he Atua ki a Hapakuka, ko e heigoa ne tupu ke he tau Iutaia keukeu?
19 Moli ke he tau kupu hana ki a Hapakuka, ne fakahoko he Atua e fakafiliaga ke he tau motu keukeu a Iuta he fakaata e tau Papelonia ke fakahaupo a Iuta. He 607 F.V.N., ne moumou e lautolu a Ierusalema mo e faituga, tamate e tau fuakau mo e tau fuata foki, mo e uta paea e tokologa. (2 Nofoaga he Tau Patuiki 36:17-20) He mole e vaha paea loa i Papelonia, ne liliu e tau Iutaia tua fakamoli ne toe ke he motu ha lautolu mo e liu ati hake e faituga he mogo fakamui. He mole atu, foki, ne liliu e tau Iutaia ke nakai fakamoli ki a Iehova—mua atu he mogo ne fakaheu e lautolu a Iesu ko e Mesia.
20. Fakaaoga fefe e Paulo e Hapakuka 1:5 he hagaao ke he fakaheuaga a Iesu?
20 Hagaao ke he Gahua 13:38-41, ne fakakite he aposetolo ko Paulo ke he tau Iutaia i Anetioka e mena ka tupu ka fakaheu a Iesu mo e holitu hana poa lukutoto. He fatiaki e Hapakuka 1:5 mai he liliuaga Septuagint Heleni, ne hataki a Paulo: “Hanai, a mutolu neke hoko kia mutolu e mena ne talahau mai ai ke he tau perofeta. Ko mutolu ne fakalialia atu, kia kikite mai a, mo e ofo, mo e fakamou; ha ko e mena eke ai ni e au e gahua ke he tau aho ha mutolu, ko e gahua pete ni he fakamatala e taha kia mutolu, ka e nakai talia e mutolu.” He taofi mau ke he talahauaga a Paulo, ne tupu e fakamoliaga ke uaaki he Hapakuka 1:5 he magaaho ne moumou he kau Roma a Ierusalema mo e hana faituga he 70 V.N.
21. Fefe e onoonoaga he tau Iutaia he vaha a Hapakuka ke he “gahua” he Atua he toka e tau Papelonia ke moumou a Ierusalema?
21 Ke he tau Iutaia he vaha a Hapakuka, ko e “gahua” he Atua he toka e tau Papelonia ke moumou a Ierusalema ko e mena nakai fakai ke manatu ki ai, ha ko e maaga ia ko e tuaga he tapuakiaga a Iehova mo e kavi ne fakafoufou ai hana patuiki fakauku. (Salamo 132:11-18) Tuga ia, kua nakai la moumou a Ierusalema he vaha fakamua. Nakaila tugi foki hana faituga. Ko e fale patuiki ha Tavita kua nakaila kaumahala ai foki. Kua nakai amanaki ki ai ke fakaata e Iehova e tau mena ia ke tutupu. Ka e he puhala ia Hapakuka, ne hataki age e Atua to hohoko e tau mena tutupu fakaofogia nei. Mo e fakamoli he fakamauaga tuai ne tutupu e tau mena nei tuga he talahau tuai.
“Gahua” he Atua ne Nakai Talia he Vaha ha Tautolu
22. Ko e heigoa ka putoia ke he “gahua” nakai talia ki ai ha Iehova he vaha ha tautolu?
22 To taute kia e Iehova e “gahua” nakai amanaki ki ai he vaha ha tautolu? Kia iloa moli to taute pihia e ia, pete ni kua tuga e nakai amanaki ki ai a lautolu ne fakauaua. He magaaho nei, ko e gahua nakai amanaki ki ai ha Iehova ko e fakaotioti a Kerisitenitome. Tuga a Iuta i tuai, ne piu a ia ke tapuaki ke he Atua ka kua keukeu mahaki e tau gahua. To kitia e Iehova ko e tau vala oti he fakatokaaga he tau lotu Kerisitenitome to nakai leva ti hoholo kehe, tuga foki ki a “Papelonia ko e Maga Lahi,” ko e kautu he tau lotu fakavai.—Fakakiteaga 18:1-24.
23. Ko e heigoa ne fakaohooho he agaga he Atua a Hapakuka ke taute foki?
23 Kua loga foki e gahua ha Iehova ma Hapakuka ke taute ato fakaotioti a Ierusalema he 607 F.V.N. Ka ko e heigoa ka talaage he Atua ke he hana perofeta? To logona e Hapakuka e tau mena ka omoi aki a ia ke ta e kofe hana mo e uhu lologo ki a Iehova he liogi. Ka ke fakamua aki, to fakaohooho he agaga he Atua e perofeta ke fakapuloa e tau matematekelea lalahi. Ti kua lata ia tautolu ke fakaaue he moua e lotomatala ke he tau kakano hokulo he tau kupu fakaperofeta pihia ma e vaha kotofa he Atua. O mai a a tautolu ke kumikumi atu foki ke he perofetaaga ha Hapakuka.
Manatu Nakai e Koe?
• Ko e heigoa e tau tutuaga ne ha ha i Iuta he vaha a Hapakuka?
• Ko e heigoa e “gahua” nakai talia ki ai ne taute e Iehova he magaaho ha Hapakuka?
• Ko e heigoa e fakaveaga ma e amaamanakiaga ne ha ha ia Hapakuka?
• Ko e heigoa e “gahua” nakai talia ki ai ka taute foki he Atua he vaha ha tautolu?
[Tau Huhu he Fakaakoaga]
[Fakatino he lau 17]
Manamanatu a Hapakuka ko e ha ne fakaata he Atua e mahani kelea ke holofa. Pihia nakai a koe?
[Fakatino he lau 18]
Talahau tuai e Hapakuka e matematekelea ma e motu a Iuta ke he tau lima he tau Papelonia
[Fakatino he lau 18]
Motu malamalaega ha Ierusalema, ne moumou he 607 F.V.N.