Iloa Nakai a Koe ke Fakatali?

KUA manamanatu nakai a koe ke he tau magaaho loga ne fakaaoga he tau tagata he tau tau oti ke fakatalitali? Kua fakaatuatu a lautolu he fakatali he fale koloa po ke he fale utu motoka. Fakatali a lautolu ke he kai he fale kai. Fakatali a lautolu ke kitia e ekekafo po ke toketa taute nifo. Fakatali a lautolu ke he tau pasi mo e tau tuleni. E, kua lahi mahaki e magaaho ne fakaaoga he moui he tagata ke fakatali ma e tau mena ke tutupu. Hagaao ke he taha fuafuaaga, kua fakamole 4.7 e piliona matahola he tau tagata Sihamani he fakatalitali he puhala tu apiapi! Ne fuafua he taha tagata, kua tatai e tau matahola nei ke he katoatoa he moui he kavi ke 7,000 tagata.

Kua maeke e fakatali ke fakahogohogo manava lahi. He vaha nei, kua tuga nakai lahi e magaaho ke taute e tau mena oti, mo e manamanatu hagaao ke he tau mena ia ne kua lata ia tautolu ke taute ka kamatamata lahi e magaaho fakatali. Ne lagataha e talahau he tagata tohia ko Alexander Rose: “Kua fakaatukehe lahi foki e moui he fakatali.”

Ne mailoga he ekepule Amerika ko Benjamin Franklin kua fakamole tupe e fakatalitali. He molea e 250 e tau tau, ne talahau e ia: “Ko e tupe e magaaho.” Ko e kakano haia ne kumi he tau pisinisi e tau puhala ke nakai moumou magaaho he magahala gahua. Ke fakatupu e tau koloa loga he magaaho ku, kua lahi mahaki mogoia e muka he tupe. Ko e tau pisinisi ne fekafekau fakahako ke he tau toloaga tagata kua lali ke foaki e fekau mafiti—he tau fale kai, fakahu tupe mai he motoka, mo e tau mena pihia—ha kua iloa e lautolu ke fakafiafia e toloaga tagata kua lata ke fakamatulu hifo e magaaho fakatali.

Moumou Noa e Tau Momoui ha Tautolu

He taha magaaho ne togi e tagata talahau tala fakatai Amerika he senetenari ke hogofulumahiva aki ko Ralph Waldo Emerson: “Kua mole lahi ha e moui he tagata he fakatali!” Nakai la leva ia, ne togi e tagata tohia ko Lance Morrow hagaao ke he nakai haofia mitaki he fakatalitali. Ti, vagahau foki a ia ke he “fakaagitau he fakatali.” Ko e heigoa a ia? “He mailoga, ko e mena ne uho ke he  tagata, magaaho, ko e taha vala he moui he tagata, kua fofo kehe ai ti nakai ke liuaki mai.” Momoko, ka e moli. Ko e magaaho ne galo he fakatalitali kua galo tukulagi.

Moli, ka nakai ku pihia e moui, to nakai tupetupe lahi ke he magaaho fakatalitali. Ka e ku moli e moui. He tau afe tau kua mole, ne talahau he salamo he Tohi Tapu: “Ko e tau he tau tau ha mautolu ko e fitu gofulu ia he tau tau, kaeke ko e valu gofulu e tau tau ha kua malolo, ka ko e malolo ha lautolu ha i ai e mamahi mo e matematekelea; ha kua vave hana mole atu, mo e lele kehe a mautolu.” (Salamo 90:10) Ko e ha matakavi ni ka nonofo ai a tautolu mo e ko hai ni a tautolu, ko e tau momoui ha tautolu—tau aho, tau matahola, tau minuti i mua ha tautolu he magaaho ne fanau mai a tautolu—kua temotemoai. Ka e, nakai maeke a tautolu ke kalo mai he tau tutuaga ne fakaiaia a tautolu ke moumou falu magaaho uho ia he fakatali ke he tau mena tutupu po ke tau tagata.

Fakaako e Puhala Fakatali

Laulahi ia tautolu ne heke motoka mo e tagata fakaholo ne fakamakamaka tumau ke fano ki mua he motoka i mua hana. Ka kua nakai lata ke pihia—ha kua nakai fai fakaholoaga mafiti e tagata fakaholo. Pete ia, kua nakai loto a ia ke fakahako he taha tagata fakaholo a ia. Kua fakakite he mahala hana ke fakauka e nakaila fakaako a ia ke he puhala fakatali. Fakaako? E, ke iloa e puhala ke fakatali ko e mena kua lata ke fakaako. Kua nakai fanau mai ha tagata mo e loto fakatali. Kua manako e tau tama mukemuke ke fagai ni he mogoia ka hoge a lautolu po ke ka telata. Ko e magaaho ni ka lalahi hake a lautolu ka maama e lautolu kua lata ke fakatali he falu magaaho ke he mena ne manako a lautolu ki ai. Moli, ha ko e fakatalitali ko e vala mauoka he moui, ke iloa ai e puhala ke fakatali fakaeneene he magaaho kua lata ko e fakamailoga a ia he tagata loto motua.

Moli, kua maama ka nakai fakauka he tau tutuaga mafiti lahi. Ko e tane fuata ne uta fakatepetepe e hoana hana ke he fale gagao ha kua fanau hane fai e tama mukemuke fou ha laua kua tonu ke nakai fakauka neke mule. Ko e tau agelu ne fakamakamaka ki a Lota ke toka a Sotoma kua nakai amanaki ke fakatali he mule a Lota. Kua hoko mai ne fai e moumouaga, mo e tau momoui ha Lota mo e magafaoa hana kua hagahaga kelea lahi. (Kenese 19:15, 16) Ka e, ke he tau mena loga, kua nakai hagahaga kelea e tau momoui he magaaho ka fakaiaia e tau tagata ke fakatali. Ko e tau magaaho ia, kua mitaki lahi ni kaeke fakaako e tau tagata ke fakauka—pete ni ka fakatali ha ko e mahani fakateaga po ke nakai mahalohalo he taha tagata. Mua atu, kua mukamuka lahi ke fakauka kaeke fakaako e tau tagata oti ke fakaaoga e magaaho ne fakamole he fakatali ke he puhala aoga. Ha ha he puha he lau 5 e falu lagomataiaga ke maeke ke fakauka mo e ke fakaaoga mitaki e magaaho fakatali.

Kua nakai lata ke fakateaga to liga fakakite he agaga nakai fakauka e aga fakatokoluga, ko e logonaaga kua aoga lahi a ia ke fakatali. Ma e ha tagata ne aga pihia, ko e tau kupu nei ne mai he Tohi Tapu kua lata ke manamanatu ki ai: “Kua mua e mitaki he tagata kua fakauka kia ia kua loto fakatokoluga.” (Fakamatalaaga 7:8) Ko e loto fakatokoluga, ko e mahani muikau, mo e talahau foki he tala fakatai he Tohi Tapu: “Kua vihiatia e Iehova a lautolu oti, takitaha ne loto fakatokoluga.” (Tau Fakatai 16:5) He fakaako ke fakauka—fakaako e puhala ke fakatali—kua liga lata ia tautolu ke kumikumi fakahokulo hifo ki a tautolu ni mo e ha tautolu a fakafetuiaga mo e tau tagata ne takai viko ia tautolu.

To Palepale e Fakauka

Fa mahani ke mukamuka ia tautolu ke fakatali kaeke mailoga e tautolu ko e mena ne fakatali a tautolu ki ai kua lata ni ke leo mo e to fakahiku ni ke moua. Ke he mena nei, kua mitaki ke manamanatu ke he moliaga ko e tau tagata tapuaki fakamoli oti he Atua hane fakatalitali ke he fakamoliaga he tau maveheaga mua ue atu hana ne moua i loto he Tohi Tapu. Ke fakatai ki ai, kua tala mai ki a tautolu he salamo mai faka-Atua: “To eke ni e motu ma e tau tagata tututonu, to nonofo muatua ai a lautolu.” Kua fakataogo he aposetolo ko Ioane e maveheaga nei he magaaho ne talahau e ia: “Ko e tagata kua eke e finagalo he Atua to tumau a ia tukulagi.” (Salamo 37:29; 1 Ioane 2:17) Maaliali ai, ane mai maeke a tautolu ke moui tukulagi, to nakai eke e magaaho fakatali mo mena vihi lahi. Ka e nakai moui tukulagi a tautolu he mogonei. Ti kua lata kia ke tala hagaao ke he moui tukulagi?

Fakamua to tali, manatu na tufuga he Atua e tau matua fakamua ha tautolu mo e amaamanakiaga  ke moui tukulagi. Ha kua hala ati galo ai e laua e amaamanakiaga ia ma laua mo e fanau ha laua foki—putoia ai a tautolu. Ka e he mole agataha e hala ha laua, ne fakapuloa he Atua hana finagalo ke fuluhi e tau fua he nakai omaoma ha laua. Ne taute e ia e maveheaga ke he haele maiaga he “[tega, NW],” ne eke ko Iesu Keriso.—Kenese 3:15; Roma 5:18.

Ke moua e tautolu e aoga mai he fakamoliaga he tau maveheaga hana, ko e fifiliaga ni ha tautolu a ia ke taute. Ke taute pihia kua lata ke fakauka. Ke maeke ia tautolu ke ako e faga fakauka nei, kua fakamafana mai e Tohi Tapu ki a tautolu ke manamanatu fakahokulo ke he fakafifitakiaga he tagata gahua faama. Ne to e ia e tega mo e kua lata ni ia ia ke fakatali fakaeneene—taute e mena ne fahia a ia ki ai ke puipui e fonua hana—ato hoko e magaaho ke helehele ai. Ati palepale ai hana fakauka, mo e kitia e ia e tau fua he gahua hana. (Iakopo 5:7) Ne totoku he aposetolo ko Paulo taha fakafifitakiaga he fakauka. Ne fakamanatu mai e ia ki a tautolu e tau tagata tane mo e fifine tua fakamoli i tuai. Kua mamata atu a lautolu ke he fakakatoatoaaga he tau finagalo he Atua, ka kua fakatali a lautolu ke he magaaho kotofa he Atua. Ne fakamafana e Paulo a tautolu ke fifitaki ki a lautolu nei, ko “lautolu kua moua tuai ke he tua mo e fakauka e tau mena kua talahaua mai.”—Heperu 6:11, 12.

E, ke fakatali ko e vala nofomau he mouiaga nei. Ka kua nakai lata mo punaaga tumau he fakaatukehe. Ma lautolu ne fa e fakatalitali ke he fakakatoatoaaga he tau maveheaga he Atua, kua eke ai mo punaaga he fiafia. Maeke ia lautolu ke fakapuke e magaaho ne fakaaoga ke fakatali he feaki hake e fakafetuiaga tata mo e Atua mo e taute e tau gahua ne fakatata e tua ha lautolu. Mo e he liogi, kumikumi, mo e manamanatu fakahokulo, maeke ia lautolu ke feaki e tua mauokafua ko e tau mena oti ne mavehe he Atua to tutupu ni he magaaho kotofa hana.

[Puha/Tau Fakatino he lau 5]

FAKATOTE E FAKAATUKEHE HE FAKATALI!

Pulega ki mua! Kaeke iloa e koe to fakatali a koe, ki a mautali ke totou, tohitohi, tia, kolose, po ke taute taha gahua aoga.

Fakaaoga e magaaho ke manamanatu fakahokulo, ko e mena kua uka lahi he lalolagi mafiti nei.

Toka falu tohi ke totou he tapa telefoni ke fakaaoga kaeke leo a koe; he lima po ke hogofulu minuti, maeke ia koe ke fai lau tohi ka totou.

Ka fakatali mo e falu, fakaaoga e magaaho, ka lata, ke kamata e tau fakatutalaaga mo e tau manatu ati hake mo lautolu.

Toka e pepa tohitohi tote po ke tohi ke totou he motoka hau ma e tau magaaho ka fakatali ai.

Pa e tau mata hau, fakatotoka, po ke liogi.

KE AOGA E FAKATALI KUA LATA KE FALANAKI KE HE MAHANI HE TAGATA MO E MANAMANATU TUAI.