Mailoga a Ia ne Taute e Tau Mana Mua Ue Atu!
Mailoga a Ia ne Taute e Tau Mana Mua Ue Atu!
“Kia tu mai a, mo e manamanatu a ke he tau mana he Atua.”—IOPU 37:14.
1, 2. He 1922, ko e heigoa e mena ofogia lahi ne moua, ti ko e heigoa e onoonoaga ki ai?
KE HE tau tau loga ne kau tokoua e tagata keli kelekele mo e iki Peritania he kumikumi e tau koloa uho. Fakahiku ai, ia Novema 26, 1922, he tanuaga he tau farao Aikupito he Pahua mahuiga he tau Patuiki, ne moua he tagata keli kelekele ko Howard Carter mo e Iki ko Carnarvon e palepale—ko e tukuaga mau ha Farao Tutankhamen. Hohoko atu ke he gutuhala pili, ne fakapu ai e laua. Fakahu aki e Carter e kanela mo e fakakia ki loto.
2 Ne talahau e Carter he magaaho fakamui: “He magaaho ne huhu fakatepetepe mai e Iki ko Carnarvon, nukua manako lahi ke iloa, ‘Kitia nakai e koe ha mena?’ ko e tau kupu nei ni ne maeke ia au ke vagahau, ‘E, ko e tau mana mua ue atu.’ ” Haia he totou afe he tau koloa uho i loto he tukuaga mau e puha mate auro mau homo. Liga kua kitia e koe falu he “tau mana mua ue atu” ia he tau ata poki po ke ne fakatata he museamu. Ka e, pete kua mua ue atu ni tuga e tau koloa ia he museamu, liga kua nakai matutaki e tau mena ia ke he moui hau. Ati hiki atu a tautolu ke he tau mana mua ue atu ne matutaki mo e aoga moli ki a koe.
3. I fe ka moua e tautolu e tau fakailoaaga hagaao ke he tau mana mua ue atu ka aoga ki a tautolu?
3 Ke fakatai ki ai, manamanatu la ke he tagata ne moui ke he tau senetenari loga i tuai, ko e tagata ne mua atu e talahaua ke he tagata talahaua he kifaga, toa sipote, po ke taha he magafaoa patuiki. Kua ui a ia ko e tagata ne mua atu he tau Fahi Uta. To mailoga e koe e higoa hana—ko Iopu. Taha e tohi i loto he Tohi Tapu ne tohia katoa hagaao ki a ia. Ka e, taha mai he ohi ha Iopu, ko e fuata tane ne higoa ko Elihu, ne logona e lata ke fakahako a ia. Ne talahau e Elihu kua to lahi e manamanatu ha Iopu ki a ia ni mo e ki a lautolu ne agaagai ki a ia. Ia Iopu veveheaga 37, moua ai e tautolu falu tomatomaaga tonu mo e pulotu ne kua aoga ki a tautolu takitokotaha.—Iopu 1:1-3; 32:1–33:12.
4. Ko e heigoa ne takitaki atu ke he tomatomaaga ha Elihu ne fakamau ia Iopu 37:14?
4 Ne talahau he tau kapitiga fakavai ha Iopu e tau tala loloa hagaao ke he tau puhala ne manatu a lautolu kua hehe ai a Iopu ke he tau manatu po ke tau gahua. (Iopu 15:1-6, 16; 22:5-10) Ne fakatali a Elihu ato oti e fakatutalaaga ia. Ti vagahau fakailoilo mo e pulotu ai a ia. Ne talahau e ia e tau manatu aoga loga, ka kia mailoga e matapatu manatu nei: “Iopu na e, kia fanogonogo mai a ke he tau mena nai; kia tu mai a, mo e manamanatu a ke he tau mana he Atua.”−Iopu 37:14.
Ko Ia ne Taute e Tau Mana
5. Ko e heigoa ne putoia ke he “tau mana he Atua” ne hagaao a Elihu ki ai?
5 Mailoga, ne nakai talahau a Elihu ke manamanatu ni a Iopu ki a ia ni, ki a Elihu, po ke falu a tagata foki. Ne tomatoma fakapulotu e Elihu a Iopu—mo tautolu—ke manamanatu ke he tau mana mua ue atu ha Iehova ko e Atua. Kua putoia ke he heigoa e tau kupu “tau mana he Atua” he manatu e koe? Mua atu, ha ko e tau kapaletu ne liga ha ha ia koe hagaao ke he malolo tino, tau tupe, ke he vaha anoiha, hau a magafaoa, tau kapitiga gahua, mo e tau tuuta kaina, ko e manamanatu he ha ke he tau mana he Atua? Nakai fakauaua, kua putoia ke he tau mana mua ue atu ha Iehova ko e Atua hana pulotu mo e hana pule malolo ke he tau tufugatia ne agaagai ia tautolu. (Nehemia 9:6; Salamo 24:1; 104:24; 136:5, 6) Ke kitia maaliali e mena nei, mailoga e manatu i loto he tohi ha Iosua.
6, 7. (a) Ko e heigoa e tau mana mua ue atu ne taute e Iehova he vaha ha Mose mo Iosua? (e) Ka kitia e koe taha he tau gahua ia he vaha ha Mose mo Iosua, ti fefe mogoia a koe?
6 Ne fakamalaia e Iehova a Aikupito i tuai ti vevehe ua e Tahi Kula ke maeke ia Mose ke takitaki e tau Isaraela i tuai ke he tokanoaaga. (Esoto 7:1–14:31; Salamo 106:7, 21, 22) Ha i ai foki e mena ne tupu pihia ia Ioane veveheaga 3. Ko Iosua, ne hukui a Mose, ka takitaki e tau tagata he Atua ke he taha fahi he taha vai foki ke o atu ke he Motu he Maveheaga. Ne pehe a Iosua: “Kia fakatapu e mutolu a mutolu; ha ko e aho a pogipogi ke eke ai e Iehova e tau mana ki mua ha mutolu.” (Iosua 3:5) Ko e tau mana mua ue atu ha ia?
7 Ne fakakite mai he fakamauaga kua hafagi e Iehova e tau hala vai, ko e Vailele ko Ioritana, ke maeke he totou afe he tau tagata tane, tau fifine, mo e fanau ke o he kelekele momo. (Iosua 3:7-17) Kaeke ko tautolu haia ne kitekite e vailele ne mahafagi mo e tau tagata oti ia ne o haohao mitaki i loto, liga lahi e ofo ha tautolu ke he mua ue atu ha ia he matagahua ia! Kua fakatata he mena tupu ia e malolo he Atua ke he tau tufugatia. Ka e, he mogonei—he vaha ha tautolu—fai mena foki ne mua ue atu pihia. Ke mailoga falu mena nei mo e ko e ha kua lata ia tautolu ke manamanatu ki ai, totou a Iopu 37:5-7.
8, 9. Ke he tau mana mua ue atu fe ne tuhi e Iopu 37:5-7 ki ai, ka ko e ha kua lata ia tautolu ke manamanatu ke he tau mena nei?
8 Ne fakapuloa e Elihu: “Kua fakapakū mai he Atua mo e pakulagi ne mua ue atu he hana leo; kua eke e ia e tau mena lalahi nakai iloa ai e tautolu.” Ko e heigoa ne tokaloto e Elihu hagaao ke he tau mena taute he Atua ke he puhala “mua ue atu”? E, ne totoku e ia e kiona mo e to he uha. To fakatunoa he tau mena nei e gahua he tagata gahua faama ke he hana fonua, foaki ai ki a ia e magaaho mo e kakano ke manamanatu ke he tau gahua he Atua. Pete nakai ko e tau tagata gahua faama a tautolu, ka e liga lauia a tautolu oti he uha mo e kiona. Fakalata ni ke he mena ne nonofo ai a tautolu, liga fakalauia foki he kiona mo e uha e tau gahua ha tautolu. Fai magaaho nakai a tautolu ke manamanatu ko hai i tua he tau gahua mua ue atu pihia mo e heigoa e kakano he mena nei? Kua taute pihia nakai a koe?
9 Mailoga foki, tuga ne totou e tautolu ia Iopu veveheaga 38, kua pihia e manatu ha Iehova ko e Atua, he huhu e ia e tau huhu kakano ki a Iopu. Pete kua huhu he Tufuga ha tautolu e tau huhu nei ki a Iopu, kua kakano foki ke he ha tautolu a tau aga, ha tautolu a moui mo e vaha anoiha ha tautolu. Ti lata ia tautolu ke kumi ko e heigoa ne huhu mai he Atua, mo e lata ia tautolu ke manamanatu atu ke he tau hagaaoaga, e, lata ia tautolu ke taute e mena ne fakamafana mai e Iopu 37:14 ki a tautolu ke taute.
10. Kua lata ke lauia fefe a tautolu ia Iopu veveheaga 38, mo e heigoa e tau huhu ne huhu mai ai?
10 Ne hafagi e veveheaga 38: “Ti tali mai ai a Iehova mai he afa kia Iopu, kua pehe mai, Ko hai kia hanai kua fakapouli ai haku a pule ke he tau kupu nakai toka ai e iloilo? Kia pipi a a koe hau a tokupu po ke tagata malolo; to huhu atu foki e au kia koe, ti talahau mai a e koe kia au.” (Iopu 38:1-3) Kua fakatokatoka he mena nei e manamanatuaga. Kua lagomatai a Iopu ke hiki e manamanatuaga hana ke he moliaga hane tu a ia ki mua he Tufuga he lalolagi mo e lagi katoatoa mo e kua fakalago a ia ki a Ia. Ko e mena mitaki foki a ia ma tautolu mo lautolu he atuhau ha tautolu ke taute. Ti vagahau foki e Atua ke he tau mena ne totoku e Elihu. “Ko fe kia a koe he fakavē ai e au e lalolagi? Kia talahau mai la, kaeke kua iloa e koe ke manamanatu. Ko hai kia ne fafati ai, po ke iloa nakai e koe? Ko hai foki ne toho ai e afo ke fafati aki ki luga hana? Ne tuku ai ki luga heinoa kia hana tau fakalago? Ko hai foki ne fakatoka hifo ai hana maka he malokuaga?”—Iopu 38:4-6.
11. Ko e heigoa e tau moliaga ia Iopu 38:4-6 ne kua lata ia tautolu ke mailoga?
11 Ko fe ai a Iopu—ko fe ai taha ia tautolu—he magaaho ne moua ai e lalolagi? Ko e tau tagata talaga kia a tautolu ne talaga e lalolagi ha tautolu mo e, mai he talaga ia, fakatokatoka e tau laulahi ke tuga fuafua aki e rula po ke lapa fuafua pauaki? Nakai pihia! Kua nakala fai tagata he magaaho ia. Ke tuga ko e fale e lalolagi ha tautolu, ne huhu e Atua: “Ko hai foki ne fakatoka hifo ai hana maka he malokuaga?” Iloa e tautolu kua hako tonu e mamao he lalolagi mai he la ha tautolu ke maeke ia tautolu ke momoui mo e tutupuolaola. Ti kua hako tonu foki e lahi. Kaeke lahi mahaki e lalolagi, to nakai hola kehe e matagi haitorosini he pulagi ha tautolu ti nakai mitaki e lalolagi ha tautolu ke momoui ai. Maali ai, fai tagata ne ‘fakatoka e maka he malokuaga’ he mena hako tonu. Lata kia a Iopu ke moua e fakahekeaga? Po ko tautolu? Po kua lata ia Iehova ko e Atua?—Tau Fakatai 3:19; Ieremia 10:12.
Ko e Tagata Ha ne Moua e Tau Tali?
12. Kua takitaki he huhu ne moua ia Iopu 38:6 a tautolu ke manamanatu hagaao ke he heigoa?
12 Ne huhu foki he Atua: “Ne tuku ai ki luga heinoa kia hana tau fakalago?” Nakai kia ko e huhu mitaki a ia? Liga kua iloa e tautolu e kupu ne nakai iloa e Iopu—ko e malolo mamafa. Kua maama he laulahi ia tautolu ko e malolo mamafa ne mai he malolo lahi he la kua taofi mau aki e lalolagi ha tautolu, tuga kua tuku ki luga he hana tau fakalago. Pete ia, ko hai ne maama katoatoa e malolo mamafa?
13, 14. (a) Ko e heigoa kua lata ke talahau hagaao ke he malolo mamafa? (e) Lata ke fefe a tautolu ke he tuaga ne fakamaama mai ia Iopu 38:6?
13 Ne talahau he tohi lomi fou ne mataulu The Universe Explained ‘kua mahani lahi mo e malolo mamafa, ka kua tote e maamaaga ki ai, he tau malolo pauaki he pulagi.’ Ne lafi ki ai: “Kua holo fano e malolo mamafa he pulagi likoliko, ka e nakai maali e kakano ko e ha ne holo pihia ai. Ka e he tau tau ne mole laia, ne kamata e tau tagata fisiki ke tuaha liga kua holo fano e malolo mamafa tuga e tau peau ne moua mai he tau valavala ne ui ko e tau graviton . . . Ka kua nakai fai tagata ne iloa moli e ha ha i ai ha lautolu.” Manamanatu la hagaao ke he mena ia.
14 Kua 3,000 he tau tau ne holo ki mua e saiene, tali mai he huhu e Iehova e tau huhu ia ki a Iopu. Pete he pihia, kua nakai maeke ia tautolu po ke tau tagata fisiki pulotu ke fakamaama katoatoa e malolo mamafa, ne fakatautau e lalolagi ha tautolu he tuaga hako tonu, ko e tuaga tonu ne kua fakaata a tautolu ke olioli e moui i ai. (Iopu 26:7; Isaia 45:18) Nakai pehe e mena nei kua lata ia tautolu oti ke kumikumi fakahokulo ke he tau mena galo he malolo mamafa. Ka e, ke manamanatu ke he vala nei foki he tau mana mua ue atu he Atua nukua lata ke fakaohooho e onoonoaga ha tautolu ki a ia. Kua ofo kia a koe ke he pulotu mo e iloilo hana, mo e logona hifo nakai e koe ko e ha ne lata ia tautolu ke ako fakalahi e finagalo hana?
15-17. (a) Ke he heigoa ne hagaaki e Iopu 38:8-11 ki ai, ti takitaki atu ke he tau huhu fe? (e) Ko e heigoa kua lata ke talahau hagaao ke he iloaaga he tau moana mo e tau fakatokatokaaga ha lautolu he lalolagi katoa?
15 Ne fakaholo atu e Tufuga ke huhu: “Ko hai foki ne puipui ai e tahi ke he tau gutuhala he oho mai a ia tuga he hau ai he manava? He eke e au e tau aolagi mo tau tapulu hana, ko e pouli kikio foki mo mena ke vakavakai a ia. He tuku atu ai foki e au hana tau katofia mo e tuku atu ki ai e au e tau akau fakalava, mo e tau gutuhala. Mo e pehe age au ki ai, to hoko mai a koe ki hinei, ka e nakai laka atu a koe; to liliu atu ai he mena nai hāu a tau peau fakatokoluga.”—Iopu 38:8-11.
16 Kua putoia e puipui he tahi ke he tau motu, ke he tau moana, mo e tau vaha. Fiha e leva he mailoga mo e kumikumi he tagata e tau mena nei? Ke he tau afe tau—mo e mua atu he senetenari kua mole. Liga manamanatu hifo a koe, ko e tau mena loga ke iloa hagaao ki ai kua lata tuai ke iloa he mogonei. Ka e, he tau 2001 nei, kaeke kumikumi e koe e vala tala ia he tau fale toka tohi lalahi po ke fakaaoga e puhala kumikumiaga lahi i loto he Internet ke moua e tau tala fou, ko e heigoa ka moua e koe?
17 I loto he tohi kumikumi ne talia he lalolagi katoa, liga moua e koe e fakailoaaga nei: “Ko e fakatokatokaaga he tau aluna he lalolagi mo e tau toka he moana i luga he fuga lalolagi, mo e fakatokatokaaga he tau mena kitia he fuga kelekele, kua leva he eke mo tau mena vihi ma e tau kumikumiaga mo e tau talahauaga fakasaiene.” He mole e talahau e mena nei, ne foaki he enesaikolopetia ne totoku mai, kua fa e fakamaamaaga ne ligaliga moli ka e talahau ko e tau fakamaamaaga nei kua “ha ha he tau tuaha noa ne loga.” Tuga he liga iloa e koe, ko e tuaha noa kua “nakai lahi e fakamoliaga ne moua ti foaki ni e tau fakamaamaaga fakauaua.”
18. Ko e heigoa e fakahikuaga ne takitaki he Iopu 38:8-11 a koe ki ai?
18 Nakai kia fakamaama he mena ia kua latatonu e tau huhu ne totou e tautolu ia Iopu 38:8-11 ma e vaha nei? Ti kua nakai lata ke moua e tautolu e fakahekeaga he fakatokatoka e tau vala oti nei he palaneta ha tautolu. Kua nakai fakatu e tautolu e mahina ke lagomatai he malolo futiaki hana ke fakatupu e tau vaha ne nakai ufia e tau fahi tahi ha tautolu po ke ki a tautolu ni. Iloa e koe ko hai ne taute e tau mena ia, ko Ia ne Taute e tau mana mua ue atu.—Salamo 33:7; 89:9; Tau Fakatai 8:29; Gahua 4:24; Fakakiteaga 14:7.
Foaki ki a Iehova e Lilifu kua Lata
19. Tuhi he tau tala fakafuluola ia Iopu 38:12-14 e manamanatuaga ha tautolu ke he tau mena moli fe?
19 Kua nakai lata e tau tagata ke moua e fakahekeaga ma e holo viko he lalolagi, ne talahau ia Iopu 38:12-14. Ne fakatupu he holo viko nei e mahegihegi he pogipogi, ne fa ha ha ai e fulufuluola lahi. He hake la, ne kitia maali ai e fua lalolagi ha tautolu, tuga e kelekele kula ne hiki i lalo he pili. He manamanatu foki ke he holo he lalolagi, kua lata ia tautolu ke fiafia kua nakai mafiti lahi e holo he lalolagi, neke tupu e matematekelea lahi, tuga kua mukamuka ia tautolu ke mailoga. Kua nakai eto lahi foki e holo viko neke loloa lalahi e tau aho mo e tau po, ti mafana lahi mo e makalili lahi ai ati nakai hagahaga mitaki ke moui ai e tagata. Kua lata ni ke fiafia ai a tautolu ha kua fakatokatoka he Atua, nakai fakatokatoka he ha tagata, e mafiti he holo viko.—Salamo 148:1-5.
20. Tali fefe a koe ke he tau huhu ne tohi he Iopu 38:16, 18?
20 Mogonei, manamanatu la kua huhu foki he Atua e tau huhu nei ki a koe: “Ne hoko atu kia a koe ke he tau vaipuna he tahi? po ke faifano kia a koe ke he tau mena hokulo he moana?” Kua nakai maeke foki e tagata kumikumi moana ke talahau e tali katoa! “Ne manamanatu nakai a koe ke he laulahi he lalolagi? Kia fakakite mai a kaeke kua iloa e koe e tau mena oti ia.” (Iopu 38:16, 18) Kua ahiahi mo e kumikumi atu nakai a koe ke he tau fahi oti he lalolagi, po ke vala lahi i ai? Ko e fiha la e leva he manamanatu ke he tau matakavi fulufuluola mo e ofoofogia he lalolagi ha tautolu? Ti ko e tau magaaho homo ue atu ha a ia he mogoia!
21. (a) Ko e heigoa e tau onoono fakasaiene ka liga ta hake mai he tau huhu ia Iopu 38:19? (e) Ko e tau moliaga hagaao ke he maama kua lata ke omoi a tautolu ke taute e heigoa?
21 Onoono la, foki, ke he tau huhu hokulo ia Iopu 38:19: “Ko fe kia e puhala ke he mena kua nofo ai e maama? Ko e pouli foki ko fe kia e mena ne toka ai a ia.” Liga kua leva e mailoga e koe, kua mahuiga e manatu nukua holo e maama tuga e peau, tuga e tau tama peau ikiiki ne kitekite e tautolu i loto he vai namo. Ti he 1905, ne fakamaama e Albert Einstein ko e maama kua gahuahua tuga e tau pegapega, po ke tau valavala, he malolo. Tali nakai he naia e tau huhu? Ne huhu he enesaikolopetia fou nei: “Ko e peau po ke vala e maama?” Ti tali mai ni: “Maali ai, kua nakai maeke e [maama] ke ua ha ko e tau fakatai ua ia [tau peau mo e tau valavala] kua kehekehe lahi. Ko e tali ne mua e mitaki, nakai ko e tau mena ua ia e maama.” Pete ia, kua fakatumau a tautolu ke fakamafana mai he maama he la, pete ni kua nakai fai tagata kua nakaila maeke ke fakamaama katoatoa e tau gahua he Atua ke he mena nei. Kua olioli e tautolu e tau mena kai mo e ositene ne tupu mai he fakaaoga he tau akau e maama. Maeke ia tautolu ke totou, kitia e tau fofoga he tau fakahele ha tautolu, onoono ke he tau to la, mo e falu mena loga foki. He taute pihia e tautolu, nakai kia lata ia tautolu ke fakailoa e tau mana mua ue atu he Atua?—Salamo 104:1, 2; 145:5; Isaia 45:7; Ieremia 31:35.
22. Fefe e tali ha Tavita i tuai ke he tau mana mua ue atu he Atua?
22 Ko e kakano kia he manamanatu fakahokulo ha tautolu ke he tau mana mua ue atu ha Iehova ke fakafiafia noa aki ni a tautolu, tuga kua ofomate po ke tunoa ha ko e tau mena ia? Nakai pihia. Ne talahau he salamo i tuai kua nakai maeke ke maama mo e tutala ke he tau gahua oti he Atua. Ne tohia e Tavita: “Iehova na e, haku Atua, kua loga e tau mena kua eke e koe, ko e hau a tau mana . . . kua fia fakailoa atu e au mo e vagahau ki ai, ka e loga ni, ai maeke he totou.” (Salamo 40:5) Moli kua nakai talahau e ia to fakanono a ia hagaao ke he tau mana mua ue atu nei. Ne fakamoli e Tavita e mena nei he fifiliaga hana ne talahau he Salamo 9:1: “To fakaheke atu au kia koe, Iehova na e, mo e haku a loto katoa; ti totoku atu foki e au hāu a tau mana oti.”
23. Ko e heigoa hau a onoonoaga ke he tau mana mua ue atu he Atua, mo e maeke fefe ia koe ke lagomatai falu?
23 Nakai kia lata ia tautolu ke pihia foki? Nakai kia lata he logonaaga ofogia ha tautolu ke he tau mana mua ue atu he Atua ke omoi a tautolu ke vagahau hagaao ki a ia, ke he tau mena ne taute e ia, mo e mena ka taute e ia i mua? Kua maali e tali—kua lata ia tautolu ke “tokutoku atu hana lilifu ke he tau motu kehe, mo e hana tau mana ke he tau motu oti kana.” (Salamo 96:3-5) E, maeke ia tautolu ke fakakite e fakaaue oue tulou ha tautolu ma e tau mana mua ue atu he Atua he talahau ke he falu e tau mena ne ako e tautolu hagaao ki a ia. Pete ni kua lalahi hake a lautolu he kaufakalatahaaga ne fakaheu e Tufuga, to fakaala he tau talahauaga kakano mo e moli ha tautolu a lautolu ke mailoga e Atua. Mua atu ke he mena ia, liga to omoi a lautolu ke manako ke fakaako mo e fekafekau ki a ia ne ‘eke e tau mena oti,’ ko Ia ne Taute e tau mana mua ue atu, ko Iehova.—Fakakiteaga 4:11.
To Tali Fefe a Koe?
• Kua takitaki he tomatomaaga ne fakamau ia Iopu 37:14 a koe ke manamanatu hagaao ke he tau mana fe he Atua?
• Ko e heigoa falu mena ne fakamaama ia Iopu, tau veveheaga 37 mo e 38 ne kua nakai maeke ke fakamaama katoatoa he saiene?
• Ko e heigoa e manatu hau hagaao ke he tau mana mua ue atu he Atua, ti ko e heigoa ne omoi a koe ke taute?
[Tau Huhu he Fakaakoaga]
[Fakatino he lau 11]
Ko hai ne puipui e tahi, he taofi mau ai?
[Fakatino he lau 11]
Ko hai nukua aahi oti e tau matakavi fulufuluola he lalolagi ha tautolu, ne tufugatia he Atua?