Fakakite e Fakaalofa-Totonu ki a Lautolu ne Manako

‘Kia fakaalofa-totonu atu ko e taha ke he taha.’—SAKARIA 7:9.

1, 2. (a) Ko e ha kua lata ia tautolu ke fakatata e fakaalofa-totonu? (e) Ko e heigoa e tau huhu ka tutala a tautolu ki ai?

NE TOMATOMA he Kupu ha Iehova a tautolu ke fiafia ke he “fakaalofa-totonu.” (Mika 6:8, matahuitala NW.) Kua foaki mai foki e tau kakano ko e ha kua lata ia tautolu ke taute pihia. Ma e taha kakano, “ko e tagata [“fakalofa totonu,” NW] kua eke fakamitaki atu e ia a ia ni.” (Tau Fakatai 11:17) Moli ha ia! He fakakite e fakaalofa-totonu, po ke fakaalofa fakamoli, kua taute ai e pipiaga mafanatia tukulagi mo e falu. Ko e fua mogoia, to moua e tautolu e tau kapitiga fakamoli—ko e palepale uho lahi moli!—Tau Fakatai 18:24.

² Mua atu, ne talamai e tau Tohiaga Tapu ki a tautolu: “Ko ia kua tutuli atu ke he mahani tututonu mo e [“fakaalofa-totonu,” NW] to moua ai e ia e moui.” (Tau Fakatai 21:21) E, he tutuli e tautolu e fakaalofa-totonu ka tokiofa a tautolu ke he Atua mo e foaki ki a tautolu e magaaho ma e tau monuina he vaha anoiha, katoa mo e moui tukulagi. Ka e maeke fefe a tautolu ke fakakite e fakaalofa-totonu? Kia hai kua lata ia tautolu ke fakakite ki ai? Mo e kehe kia e fakaalofa-totonu mai he totonu pauaki he tagata po ke mai he mahani totonu ke he tau tagata oti kana?

Totonu he Tagata mo e Fakaalofa-Totonu

3. Kehe fefe e fakaalofa-totonu mai he totonu he tagata?

³ Kua kehe e totonu pauaki he tagata mo e fakaalofa-totonu ke he tau puhala kehekehe. Ke fakatai ki ai, ko lautolu ne fakakite e totonu he  tagata kua fa taute pihia ka e nakai ha ha ai e matutakiaga hokulo mo e matutakiaga fakatagata, po ke fakafetuiaga, mo lautolu takitokotaha ne mahani totonu a lautolu ki ai. Ka e, kaeke fakakite e tautolu e fakaalofa-totonu ke he taha tagata, kua pipiki fakaalofa atu ai a tautolu ke he tagata ia. I loto he Tohi Tapu, ko e tau fakakiteaga he fakaalofa-totonu he vahaloto he tau tagata kua liga fakave ni ke he tau fakafetuiaga nukua fita he taute. (Kenese 20:13; 2 Samuela 3:8; 16:17) Po kua moua a lautolu he tau fakafetuiaga ne fua mai he tau gahua fakamua he mahani totonu. (Iosua 2:1, 12-14; 1 Samuela 15:6; 2 Samuela 10:1, 2) Ke fakataitai e kehe nei, kia fakatatai e tautolu ua e fakataiaga he Tohi Tapu, taha ke he mahani totonu mo e taha ke he fakaalofa-totonu ne fakakite he vahaloto he tau tagata.

4, 5. Fakamaama fefe he tau fakataitaiaga ua he Tohi Tapu ne tohi hifo he mena nei e kehekehe he vahaloto he totonu he tagata mo e fakaalofa-totonu?

⁴ Taha e fakataitaiaga he totonu he tagata kua hagaao ke he matakau he tau tagata ne pe e foulua, fakalataha mo e aposetolo ko Paulo. Kua pe hake a lautolu ke he mataoneone he motu ko Melita. (Gahua 27:37–28:1) Pete he nakai fai matutakiaga fakamua e tau tagata Melita ke he tau tagata o fenoga ne pe mo e nakai fai fakafetuiaga foki mo lautolu, ne fakakite he tau tagata he motu e mahani fakamokoi ke he tau tagata kehe, he fakakite ki a lautolu e ‘fakaalofa lahi.’ (Gahua 28:2, 7) Kua totonu e mahani fakamokoi ha lautolu, ka ko e mena tupu fakalutukia mo e fakakite ke he tau tagata kehe. Ti, ko e haia ai e totonu he tagata.

⁵ Ke fakatatai, mailoga e mahani fakamokoi ne fakakite he Patuiki ko Tavita ki a Mefiposeta, ko e tama tane he kapitiga hana ko Ionatana. Ne tala age a Tavita ki a Mefiposeta: “To kai mena mau a koe fakalataha mo au ke he haku laulau.” He fakamaama ko e ha ne taute e ia e tau fakaholoaga nei, ne tala age a Tavita: “Ko e mena to [“fakaalofa-totonu,” NW] atu au kia koe ha ko Ionatana hau a matua tane.” (2 Samuela 9:6, 7, 13) Ko e fakamokoi fakatumau ha Tavita kua tonuhia ke talahau ko e fakagahuahuaaga he fakaalofa-totonu, nakai ko e mahani totonu noa, ha kua kitia ai he fakamoli hana ke he fakafetuiaga kua fita he fakatu. (1 Samuela 18:3; 20:15, 42) Tatai mo e vaha nei, kua fakakite he tau fekafekau he Atua e totonu he tagata ke he tau tagata oti kana. Ka, kua fakakite e lautolu e fakaalofa-totonu fakatumau, po ke fakaalofa fakamoli, ke he tau tagata ne fakalataha mo lautolu ke he fakafetuiaga ne talia he Atua.—Mataio 5:45; Kalatia 6:10.

6. Ko e heigoa e tau fahi he fakaalofa-totonu ne fakakite he vahaloto he tau tagata ne fakamaama mai he Kupu he Atua?

⁶ Ke kitia falu fahi foki he fakaalofa-totonu, to onoono fakaku atu a tautolu ke he tau fakamauaga tolu he Tohi Tapu ne fakakite e fua nei. Mai he tau mena nei to kitia e tautolu ko e fakaalofa-totonu ne foaki he tau tagata kua (1) fakakite he tau matagahua pauaki, (2) foaki fakamakai, mo e (3) fakakite pauaki ki a lautolu ne ha ha ai e manako. Mua atu, kua fakakite he tau fakamauaga nei e puhala ka liga fakagahuahua e tautolu e fakaalofa-totonu he vaha nei.

Fakakite he Matua Tane e Fakaalofa-Totonu

7. Ko e heigoa ne talahau he fekafekau ha Aperahamo ki a Petueli mo Lapana, mo e heigoa e matakupu ne fakamafuta hake he fekafekau?

⁷ Ne talahau he Kenese 24:28-67 e vala tala ne toe he tala ke he fekafekau ha Aperahamo, ne totoku he vala tala fakamua. He mole e feleveia mo Repeka, ne uiina a ia ke he kaina he matua tane hana, ko Petueli. (Ke 24 Tau kupu 28-32) I ai ne talahau fakamatafeiga he fekafekau e kumi hoana hana ma e tama ha Aperahamo. (Ke 24 Tau kupu 33-47) Ne peehi e ia, kua mailoga e ia ko e kautu ne moua e ia ko e fakamailoga mai ia Iehova, “ko ia ne takitaki au ke he puhala tonu, ke uta e tama fifine he matakainaga he iki haku mo hoana he tama hana.” (Ke 24 Kupu 48) Kua amanaki moli e fekafekau, ko e talahauaga fakamolioli hana ke he mena ne tupu to talia e Petueli mo e tama tane hana ko Lapana na ko Iehova ne fakamonuina e matafekau nei. Fakahiku, ne talahau e fekafekau: “Kia talahau mai e mutolu po ke fakaalofa mai mo e fakamoli mai e mutolu ke he haku iki; kaeke ke nakai, ti talahau mai la kia au; kia hagao atu ai au ke he fahi matau po ke fahi hema.”—Ke 24 Kupu 49.

8. Ko e heigoa e aga ha Petueli ke he tau mena ne putoia ki a Repeka?

 ⁸ Kua fita he fakakite e Iehova e fakaalofa-totonu ki a Aperahamo. (Kenese 24:12, 14, 27) To fakamakai nakai a Petueli ke taute pihia foki he toka a Repeka ke o mo e fekafekau ha Aperahamo? To matutaki mitaki nakai e fakaalofa-totonu faka-Atua mo e fakaalofa-totonu he tagata? Po kua kaumahala e fenoga loa he fekafekau? Liga kua mafanatia ke he fekafekau ha Aperahamo he logona a Lapana mo Petueli ne talahau: “Ne tupu ia Iehova e mena ia.” (Ke 24 Kupu 50) Ne mailoga e laua e lima ha Iehova ke he fekau ia mo e tali mafiti e fifiliaga hana. Ati, fakakite mogoia e Petueli e fakaalofa hana he lafi atu: “Kitiala, ko Repeka haia i mua hāu, kia uta e koe a ia ti fano; kia eke a ia mo hoana he tama he iki hau, tuga ne talahau mai e Iehova.” (Ke 24 Kupu 51) Ne faihoani fakamakai atu a Repeka ke he fekafekau ha Aperahamo, mo e nakai leva ne eke a ia mo hoana fakahele ha Isaako.—Ke 24 Tau kupu 49, 52-58, 67.

Fakaalofa-Totonu ne Fakakite he Tama Tane

9, 10. (a) Ko e heigoa ne ole e Iakopo ke he tama hana ko Iosefa ke taute ma hana? (e) Fakakite fefe e Iosefa e fakaalofa-totonu ke he matua hana?

⁹ Ne moua foki he mokopuna ha Aperahamo ko Iakopo e fakaalofa-totonu. Tuga ne talahau ia Kenese veveheaga 47, nukua nofo a Iakopo he mogoia i Aikupito, mo e “kua tata foki e aho ke mate ai a [ia].” (Ke 47 Tau kupu 27-29) Kua kapaletu a ia ha kua mate ne fai a ia i fafo he motu ne mavehe he Atua ki a Aperahamo. (Kenese 15:18; 35:10, 12; 49:29-32) Kua nakai manako a Iakopo ke tanu i Aikupito, pete ia, ne taute e ia e tau fakaholoaga ma e gati tino hana ke uta ke he motu ko Kanana. Ko hai ne kua ha ha ai he tuaga mitaki ke fakamoli e manako hana ka ko e tama talahaua ni hana, ko Iosefa?

¹⁰ Ne talahau he fakamauaga: “Ti ui ai a [Iakopo] ke he hana tama ko Iosefa, mo e pehe age kia ia, Kaeke kua ofania au e koe, . . . ti [“fakaalofa-totonu,” NW] mai a koe mo e fakamoli kia au; aua neke tanu e koe au i Aikupito. Ka e takoto au fakalataha mo e haku tau matua, kia uta e koe au i Aikupito mo e tanu e koe au ke he tukuaga ha lautolu.” (Kenese 47:29, 30) Ne mavehe a Iosefa ke taute moli e ole hana, mo e nakai leva he mole ne mate a Iakopo. Ne uta e Iosefa mo e falu tama tane foki ha Iakopo e tino hana “ke he motu ko Kanana, mo e tanu a ia ke he ana he fonua ko Makapelu, ne fakatau mai e Aperahamo.” (Kenese 50:5-8, 12-14) Ati fakagahuahua ai e Iosefa e fakaalofa-totonu ke he matua hana.

Fakaalofa-Totonu Mai he Faimaa Fifine

11, 12. (a) Fakakite fefe e Ruta e fakaalofa-totonu ki a Naumi? (e) Ko e puhala fe ne homo atu e fakaalofa-totonu “fakamui” ha Ruta ke he “fakamua”?

¹¹ Ne talahau he tohi ha Ruta e puhala ne moua he takape ko Naumi e fakaalofa-totonu mai he tama fifine fugavai Moapi hana ko Ruta, ko e takape foki. He magaaho ne fifili a Naumi ke liu ki Petelehema i Iuta, ne fakatata e Ruta e fakaalofa-totonu mo e fakamalolo, he talahau: “Ko e mena ke fano a koe ki ai, to fano ai ni au, ko e mena ke nofo ai a koe to nofo ai au, to eke e motu hau mo motu haku, to eke e Atua hau mo  Atua haku.” (Ruta 1:16) Ne fakakite e Ruta he magaaho fakamui e fakaalofa-totonu hana he magaaho ne fakailoa e ia e hana manako ke mau e matakainaga motua ha Naumi ko Poasa. * (Teutaronome 25:5, 6; Ruta 3:6-9) Ne tala age a ia ki a Ruta: “Kua homo atu hau a [“fakaalofa-totonu,” NW] fakamui nai, ke he fakaalofa fakamua hau, he nakai mui age a koe ke he tau fuata, po ke nofogati, po ke muhu mena a lautolu.”—Ruta 3:10.

¹² Ko e fakaalofa-totonu “fakamua” ha Ruta kua hagaao ke he magaaho ne toka e ia e tau tagata hana mo e pipiki ki a Naumi. (Ruta 1:14; 2:11) Ti pete ni ko e matagahua ia foki kua nakai homo atu ke he fakaalofa-totonu “fakamui”—ko e fakamakai ha Ruta ke mau a Poasa. Kua maeke ia Ruta he mogonei ke foaki e hakega ma Naumi, ne kua molea e tau tau he moui ke fanafanau. Ne taute ai e fakamauaga, mo e he fanau a Ruta he magaaho fakamui, ne pehe e tau fifine i Petelehema: “Kua fanau mai e tama tane ma Naumi.” (Ruta 4:14, 17) Ko e “fifine mahani mitaki” moli a Ruta, ne kua palepale e Iehova aki e kotofaaga homo ue atu he eke mo matua fifine tupuna ha Iesu Keriso.—Ruta 2:12; 3:11; 4:18-22; Mataio 1:1, 5, 6.

Fakakite he Tau Gahua

13. Fakagahuahua fefe e Petueli, Iosefa, mo Ruta e fakaalofa-totonu ha lautolu?

¹³ Mailoga nakai e koe e puhala ne fakakite e Petueli, Iosefa, mo Ruta e fakaalofa-totonu ha lautolu? Ne taute e lautolu nakai ni mo e tau kupu totonu ka e mo e tau gahua pauaki. Nakai ni talahau a Petueli, “Kitiala, ko Repeka” ka e ‘toka moli e ia a Repeka ke fano.’ (Kenese 24:51, 59) Nakai ni talahau a Iosefa, “To eke ni e au tuga ne tala mai ai e koe” ka e taute e ia mo e tau lafu hana ki a Iakopo “tuga ne poaki e ia a lautolu.” (Kenese 47:30; 50:12, 13) Nakai ni talahau a Ruta, “Ko e mena ke fano a koe ki ai, to fano ai ni au” ka e toka e ia e tau tagata hana mo e faihoani a Naumi, ti “o a laua, ti hoko atu a laua ki Petelehema.” (Ruta 1:16, 19) I Iuta, ne taute foki e Ruta “e tau mena oti ne poaki mai hana matua fugavai fifine kia ia.” (Ruta 3:6) E, ko e fakaalofa-totonu ha Ruta, tuga a ia he falu, kua fakakite he tau gahua.

14. (a) Fakakite fefe he tau fekafekau he Atua he vaha fou nei e fakaalofa-totonu ke he tau gahua? (e) Ko e heigoa e tau gahua he fakaalofa-totonu ne iloa e koe mai he tau Kerisiano he matakavi hau?

¹⁴ Kua loto mafanatia ha ia ke kitia e puhala ne tumau e tau fekafekau he Atua he vaha nei ke fakakite e fakaalofa-totonu he tau gahua. Ke fakatai ki ai, manamanatu ki a lautolu ne foaki e lagomatai loto manamanatu fakatumau ki a lautolu ne tino matulituli he fuakau, fakaatukehe, po ke tau katofia talitonu ne pehia he maanu. (Tau Fakatai 12:25) Po ke manamanatu ke he Tau Fakamoli tokologa ha Iehova ne fakaholo fakamoli e tau fuakau ke he Fale he Kautu ke o ke he tau feleveiaaga fakafahitapu he fakapotopotoaga. Ko Ana, ne 82 e tau mo e mamahi ke he gagao gugu, ne vagahau ma e falu ne tokologa foki he magaaho ne pehe a ia: “Ke fakaholo atu ke he tau feleveiaaga oti ko e monuina mai ia Iehova. Kua fakaaueina atu au ki a ia mai he loto haku he foaki ki a au e tau matakainaga fakaalofa pihia.” Hane fakalataha nakai a koe ke he tau gahua pihia i loto he fakapotopotoaga hau? (1 Ioane 3:17, 18) Kaeke pihia e koe, kia iloa moli ko e fakaalofa-totonu hau kua hokulo e fakaaue ki ai.

Fakagahuahua Fakamakai

15. Ko e heigoa e fua he fakaalofa-totonu ne fakamaama fakalahi he tau fakamauaga Tohi Tapu tolu ne tutala a tautolu ki ai?

¹⁵ Ko e tau tala he Tohi Tapu ne onoono a tautolu ki ai kua fakakite foki na foaki noa mo e fakamakai e fakaalofa-totonu, he nakai ole fakamakamaka. Ne fakamakai a Petueli ke kaufakalataha mo e fekafekau ha Aperahamo, ti pihia foki a Repeka. (Kenese 24:51, 58) Ne fakakite e Iosefa e fakaalofa-totonu hana mo e nakai fakaohooho mai he taha. (Kenese 50:4, 5) Ne ‘fakamalolo a Ruta ke o mo Naumi.’ (Ruta 1:18) He magaaho ne talahau e Naumi ke fano a Ruta ki a Poasa, ne omoi he fakaalofa-totonu e fifine Moapi ke talahau: “Ko e tau mena oti kua tala mai e koe kia au, to eke ai ni e au.”—Ruta 3:1-5.

16, 17. Ko e heigoa ne taute e fakaalofa-totonu ha Petueli, Iosefa, mo Ruta ke kakano lahi, mo e heigoa ne omoi a lautolu ke fakatata e fua nei?

 ¹⁶ Ko e fakaalofa-totonu ne fakakite e Petueli, Iosefa, mo Ruta kua mua atu e mitaki ha kua nakai maeke a Aperahamo, Iakopo, Naumi ke fakaohooho a lautolu ke taute taha mena. Ti kua nakai ha ha a Petueli i lalo he matafakatufono ke mavehevehe mo e tama fifine hana. Kua mukamuka ia ia ke tala age ke he fekafekau ha Aperahamo: ‘Nakai, kua manako ni au ke toka e tama fifine hakahakau haku ke tata mai.’ (Kenese 24:18-20) Tatai foki, kua ata a Iosefa ke fifili ke fakalilifu e ole he matua tane hana po ke nakai, ha ko e mena to mate a Iakopo ti nakai maeke ke fakaohooho a ia ke fakamoli e kupu hana. Ne fakakite ni e Naumi kua ata a Ruta ke nofo hifo i Moapi. (Ruta 1:8) Kua ata foki a Ruta ke mau taha he “tau fuata” nakai ko e tagata motua ko Poasa.

 ¹⁷ Ne fakakite fakamakai e Petueli, Iosefa, mo Ruta e fakaalofa-totonu kua omoi mai he loto ha lautolu ke taute pihia. Ne logona e lautolu e matagahua kua lata ke fakatata e fua nei ki a lautolu ne kua fakafetui mo lautolu, ti kua logona foki he Patuiki ko Tavita he magaaho fakamui e matagahua ke fakakite ai hagaao ki a Mefiposeta.

18. (a) Mo e heigoa e aga ne ‘leveki aki he tau motua Kerisiano e fuifui mamoe’? (e) Fakakite fefe he taha motua e tau logonaaga hana hagaao ke he lagomatai ke he tau katofia talitonu?

¹⁸ Ko e fakamailoga agaia e fakaalofa-totonu he tau tagata he Atua, pihia foki e tau tagata ne leveki e fuifui mamoe he Atua. (Salamo 110:3; 1 Tesalonia 5:12) Ko e tau motua, po ke tau leveki pihia, kua logona e matagahua ke fakamoli e falanakiaga ne tuku ki a lautolu he kakano he ha lautolu a kotofaaga. (Gahua 20:28) Pete he pihia, ko e gahua leveki ha lautolu mo e falu a gahua he fakaalofa-totonu ma e fakapotopotoaga kua taute, “mo e fakamakai, ka e nakai he ole fakamakamaka.” (1 Peteru 5:2) Kua leveki he tau motua e fuifui mamoe ha kua ha ha ia lautolu e matagahua mo e manako ke taute ai. Ne fakakite e lautolu e fakaalofa-totonu ke he tau mamoe ha Keriso ha kua lata ia lautolu mo e manako ke taute pihia. (Ioane 21:15-17) “Fiafia au ke taute e tau ahiaga ke he tau kaina he tau matakainaga po ke telefoni atu ni ki a lautolu ke fakakite kua manamanatu au ki a lautolu,” he talahau he taha motua Kerisiano. “Ke lagomatai e tau matakainaga ko e punaaga lahi he fiafia mo e makona ki a au!” Ko e tau motua he falu matakavi foki kua talia mo e loto katoa.

Fakakite e Fakaalofa-totonu ki a Lautolu ne Manako

19. Ko e heigoa e moli ne hagaao ke he fakaalofa-totonu ne peehi he tau fakamauaga he Tohi Tapu nukua tutala ki ai he vala tala nei?

¹⁹ Ko e tau fakamauaga he Tohi Tapu ne tutala a tautolu ki ai kua peehi foki e moli kua lata e fakaalofa-totonu ke fakakite ki a lautolu ne fai manako ne nakai maeke ni ia lautolu ke fakapuke. Ke fakatumau e laini he magafaoa hana, ne manako a Aperahamo ke he kaufakalataha ha Petueli. Ke uta e gati tino hana ki Kanana, ne manako a Iakopo ke he lagomatai ha Iosefa. Mo e ke fakatupu e hakega, ne manako a Naumi ke he lagomatai ha Ruta. Kua nakai maeke ia Aperahamo, Iakopo, po ko Naumi ke fakapuke e tau manako ia ka noa mo e lagomatai. Tatai mo e vaha nei, kua lata e fakaalofa-totonu ke fakakite lahi ki a lautolu ne manako. (Tau Fakatai 19:17) Kua lata ia tautolu ke fifitaki e tupuna tane ko Iopu, ne mamata lahi atu ke he “tagata matematekelea he ui mai a ia kia au, mo ia kua nakai fai matua, katoa foki mo ia kua nakai fai lagomatai” pihia foki ki a ia ne “mate ha ne fai.” Ko Iopu foki ne “lologo fiafia e loto he fifine takape” mo e ‘eke mo tau mata he tau tagata mata pouli, ko e tau hui he tau tagata kulikuli.’—Iopu 29:12-15.

20, 21. Ko hai ne manako ke he fakakiteaga ha tautolu he fakaalofa-totonu, mo e heigoa kua igatia ia tautolu ke fakamalolo ke taute?

²⁰ Ka e ha ha ai moli e ‘tau tagata matematekelea ne ui ma e lagomatai’ i loto he tau fakapotopotoaga Kerisiano oti. Liga ko e fua anei he tau tuaga pihia he matimati, fakalolelole, tau logonaaga kua nakai aoga, fakahahaku ha ko e falu, gagao lahi, po ke mate e fakahele. Pete ni ko e ha ne tutupu ai, ko e tau fakahele oti pihia kua fai manako ne kua maeke mo e lata ke fakapuke he fakamakai mo e tau gahua fakauka ha tautolu he fakaalofa-totonu.—1 Tesalonia 5:14.

²¹ Ti, mogonei, kia fakatumau a tautolu ke fifitaki ki a Iehova ko e Atua, ne “lahi e fakaalofa-totonu.” (Esoto 34:6, NW; Efeso 5:1) Maeke ia tautolu ke taute pihia he fakamakai ke taute e tau gahua pauaki, mua atu ma lautolu ne manako. Mo e moli to fakalilifu e tautolu a Iehova mo e moua e fiafia lahi he ‘fakaalofa-totonu atu a tautolu ko e taha ke he taha.’—Sakaria 7:9.

[Matahui Tala]

To Tali Fefe e Koe?

• Kehe fefe e fakaalofa-totonu mai he totonu he tagata?

• Ko e tau puhala fe ne fakagahuahua e Petueli, Iosefa, mo Ruta e fakaalofa-totonu?

• Mo e heigoa e aga ne kua lata ia tautolu ke fakatata e fakaalofa-totonu?

• Ko hai ne manako ke he fakakiteaga ha tautolu he fakaalofa-totonu?

[Tau Huhu he Fakaakoaga]

[Fakatino he lau 15]

Fakakite fefe e Petueli e fakaalofa-totonu?

[Fakatino he lau 17]

Ko e fakaalofa fakamoli ha Ruta ko e monuina ki a Naumi

[Tau Fakatino he lau 19]

Ko e fakaalofa-totonu he tagata kua foaki fakamakai, kua fakakite ha ko e tau gahua pauaki, kua fakatata ki a lautolu ne manako