Skip to content

Skip to table of contents

Ko e Onoonoaga Fakatata Lahi ke he Falu Tala Tuai Hagaao ke he Mate

Ko e Onoonoaga Fakatata Lahi ke he Falu Tala Tuai Hagaao ke he Mate

Ko e Onoonoaga Fakatata Lahi ke he Falu Tala Tuai Hagaao ke he Mate

TALI mai he fakamauaga tala, ne fakaatukehe mo e fakamatakutaku e tagata ha ko e amaamanakiaga pouli ke he mate. Mua atu ai, ko e matakutaku ke he mate ne fakapuke he tau manatu fiofio fakalotu fakavai, tau aga fakamotu talahaua, mo e tau taofiaga kua faliki aki e tagata. Ko e lekua mo e matakutaku he mate kua fakanonaia aki e maamaaga he taha ke olioli e moui mo e utakehe e mauokafua he tagata ko e mena fai kakano e moui.

Ko e tau lotu talahaua kua mua atu e fakagogoa he fakatolomaki e loga he tau tala tuai mahuiga hagaao ke he mate. He kumikumi e falu talahauaga nei i lalo he maama he kupu moli he Tohi Tapu, mailoga ai kua maeke nakai he tau onoonoaga fakatagata hau hagaao ke he mate ke hakahaka.

Tala Tuai 1: Ko e mate ko e fakahikuaga pauaki he moui.

“Ko e mate . . . ko e vala uho he tau moui ha tautolu,” he talahau he tohi Death—The Final Stage of Growth. Ko e tau tala tuga anei kua fakaata e taofiaga kua mitaki e mate, ko e fakaotiaga pauaki he tau mena moui oti. Ko e fua, ko e taofiaga pihia ne feaki e pulotu fakauaua mo e mahani fakateaga ke he tokologa.

Ka ko e mate moli kia e fakaotiaga pauaki he moui? Nakai talitonu oti e tau tagata kumikumi. Tuga anei, ko Calvin Harley, ko e kumikumi ke he fuakau he tagata, ne pehe he huhu ki ai kua nakai talitonu a ia “na polokalama pauaki e [tau tagata] ke mamate.” Ne talahau he tagata kumikumi puipuiaga tino ko William Clark: “Nakai eke e mate mo vala fevihiaki mo e kakano he moui.” Ti talahau fakamakutu e Seymour Benzer, he California Institute of Technology, kua “latatonu ke fakamaama e magaaho fuakau nakai tuga ko e tula ka ko e tau mena tutupu, nukua maeke ia tautolu ke amaamanaki ke hiki.”

He magaaho ne kumikumi he tau saienetisi e fakatokaaga he tau tagata, kua fakagoagoa a lautolu. Kua moua e lautolu kua fakamonuina a tautolu aki e tau koloa mo e tau iloaaga kua mahomo atu e manako ha tautolu ke he moui 70 ke he 80 e tau moui. Ma e fakatai, ne moua he tau saienetisi ko e uhoniu he tagata ko e fakatokaaga manamanatu lahi mahaki. Taha e tagata kumikumi ne fuafua kua maeke he uhoniu ha tautolu ke toka ai e tau vala tala “ka puke ke he uafulu e miliona he tau volume, loga ke tuga e tau tokaaga tohi lalahi he lalolagi.” Ne talitonu falu saienetisi neurono ko e avelesi he moui, kua fakaaoga ni he tagata 1/100 he 1 e pasene (.0001) hana malolo gahua he uhoniu. Ti latatonu mogoia ke huhu, ‘Ko e ha kua ha ha ia tautolu e uhoniu kua malolo lahi ka e fakaaoga ni e tautolu e vala tote itikuhila i ai ke he avelesi he moui katoa?’

Mailoga foki e kehe e taliaga he tau tagata ke he mate! Ke he tokologa, ko e mate he hoana, tane, po ke tama ko e mena fakamomoko lahi he vaha he moui. Ko e tauteaga he logonaaga katoa he tagata kua fa fakatupetupe ke leva lahi he mole e mate he tagata ne mokoina. Pihia foki a lautolu kua talahau na pauaki e mate ke he tau tagata nukua uka ke talia e manatu ko e mate ni ha lautolu to kakano ko e fakaotiaga he tau mena oti. Ne tutala e British Medical Journal “ko e tali manatu pulotu fa mahani ko e tau tagata oti kua manako ke momoui loloa.”

He onoonoaga katoa he tagata ke he mate, ko e manako ofogia hana ke manatu mo e ako, mo e manako hana ke moui tukulagi, nakai kia mahino na taute a ia ke moui? Moli, kua tufuga he Atua e tau tagata, nakai ke mamate ko e fakahikuaga pauaki, ka e amanaki ke moui tukulagi. Mailoga e mena ne fakatoka he Atua i mua he hoa mau fakamua ma e ha laua a vaha anoiha: “Kua fakamonuina foki he Atua a laua, mo e pehe atu e Atua kia laua, Kia fanau a mo e fakatokologa, kia fakapuke foki e lalolagi, mo e kautu ki ai; kia pule foki ke he tau ika he tahi, mo e tau manu lele he pulagi, katoa mo e tau mena momoui oti kua totolo ke he kelekele.” (Kenese 1:28) Ko e vaha anoiha tukumalagi homo ue atu mogoia a ia!

Tala Tuai 2: Kua uta he Atua e tau tagata mamate ke fakalataha mo ia.

Ko e matua fifine 27 e tau he moui ne mate fai mo e toka hifo hana tau fanau tokotolu ne tala age ke he taupou Pope: “Ua hu mai mo e talahau ko e finagalo he Atua anei ma haku. . . . Mamahi au ka talahau mai he taha tagata e mena nei ki a au.” Ka e, loga e tau lotu ne fakaako e mena nei hagaao ke he mate—kua uta he Atua e tau tagata ke tata ki a ia.

Kua mahani vale moli kia e Tufuga ke fakalauia a tautolu aki e mate, he iloa kua fakamamahi he mena nei e tau loto ha tautolu? Nakai, ai pihia e Atua he Tohi Tapu. Hagaao ke he 1 Ioane 4:8, “ko e Atua ko e fakaalofa a ia.” Mailoga kua nakai talahau na fai fakaalofa e Atua po ke kua fakaalofa e Atua, ka kua talahau ai ko e Atua ko e fakaalofa. Ha kua mua ue atu, kua tavanavana, kua mitaki katoatoa e fakaalofa he Atua, kua matafeiga lahi e hufia he hana aga mo e tau gahua ati kua tonuhia ke talahau a ia ko e peresona moli he fakaalofa. Nakai tamate he Atua nei e tau tagata ke uta tata atu ki a ia.

Kua toka he tau lotu fakavai e tau fakagoagoa loga hagaao ke he tau matakavi mo e tuaga he tau tagata mamate. He lagi, helo, pulekatolia, Limipo—ko e tau mena nei mo e falu matakavi kehekehe foki kua nakai maama ti hoko ke he matakutakuina. Ko e Tohi Tapu, he taha fahi, kua tala mai ki a tautolu kua nakai gahuahua e tau tagata mamate; ko e tuaga ha lautolu ne tatai lahi mo e mohe. (Fakamatalaaga 9:5, 10; Ioane 11:11-14) Ti, nakai lata ia tautolu ke tupetupe hagaao ke he tau mena ka tutupu ki a tautolu he mole e mate, tuga ni he nakai tupetupe a tautolu ka kitia e tautolu ha tagata kua mohe popo. Ne tutala a Iesu hagaao ke he vaha ko ‘lautolu katoa ha he tukuaga he manamanatuaga’ ka “o mai ai” ke he moui fakafou he lalolagi parataiso.—Ioane 5:28, 29; Luka 23:43.

Tala Tuai 3: Kua uta he Atua e tau tama ikiiki ke eke mo tau agelu.

Ko Elisabeth Kübler-Ross, ne kumikumi hagaao ke he tau tagata tatalu kelea, ne hagaao ke he falu puhala aga mau he tau tagata fakalotu. He fakamaama e mena tupu moli, ne talahau e ia kua “nakai pulotu ke tala age ke he tama tote ne galo hana tugaane kua fakaalofa lahi e Atua ke he tau fanau tane ikiiki ati uta e ia a Johnny tote ke he lagi.” Kua tuku he talahauaga pihia e Atua ke he tuaga fakavai ti nakai fakaata hana aga mo e mahani. Ne holo atu e Dr. Kübler-Ross: “He lahi hake e tama fifine tote nei kua tokamau ni hana ita ke he Atua, ne hiku ai ke tupetupe fakanikoa a ia ha ko e mate hana tama tane tote he tolu e hogofulu tau ki mui.”

Ko e hamuti he ha he Atua e tama tote ke moua taha agelu—he tuga na aoga lahi a ia ke he Atua ka e aoga tote ke he tau mamatua hana? Kaeke ke moli na uta he Atua e tau fanau, nakai kia taute he mena ia a ia mo Tufuga nakai fakaalofa, mo e lotokai? Kehe mai he talahauaga ia, kua pehe e Tohi Tapu: “Ko e mena mai he Atua e fakaalofa.” (1 Ioane 4:7) To fakatupu kia he Atua fakaalofa e mate pete ni he maeke ha tagata mitaki ke nakai fakauka ki ai?

Ti ko e ha kua mamate e tau fanau? Ko e taha vala he tali he Tohi Tapu ne fakamau ia Fakamatalaaga 9:11: “Ko e vaha mo e tau mena ke tutupu ai kua hoko ia kia lautolu oti.” Ti talahau mai he Salamo 51:5 ki a tautolu kua nakai mitaki katoatoa oti a tautolu, agahala, mai he magaaho ne fakafua ai a tautolu, ti fakahiku ni e tau tagata oti kana mogonei ti mamate ke he tau tupuaga kehekehe. Falu magaaho na hoko e mate ato fanau, ti hiku ai mate tuai e tama to fanau. He falu mena, kua fakalutukia po ke pakia ai e tau fanau ti mamate ai a lautolu. Nakai fakalago ke he Atua e tau fakahikuaga pihia.

Tala Tuai 4: Kua fakakikiveka falu tagata he mole atu e mate.

Loga e lotu kua fakaako to o a lautolu ne mahani kelea ke he afi helo mo e fakakikiveka tukulagi. Hako mo e mai kia he Tohi Tapu e fakaakoaga nei? Ko e leva he moui he tagata kua kaupa ke he 70 po ke 80 e tau. Pete ni ka agahala e loto he taha tagata he mahani kelea muikau he moui katoa hana, to eke nakai e fakahala fakafili tonu ko e fakakikiveka tukulagi? Nakai. Kua nakai fakafili tonu katoatoa ke fakakikiveka tukulagi e tagata ha ko e tau agahala ne taute e ia he vaha he moui hana.

Ko e Atua ni ka fakakite e mena ka tupu he mole e mate he tagata, ti taute pihia e ia ke he Kupu tohia hana, ko e Tohi Tapu. Kua pehe e Tohi Tapu: “Tuga ne mate [manu], kua mate ai pihia foki e [tagata]; ko e taha ni e fafagu . . . Kua hoko oti ni ke he mena taha; mai he efuefu oti kana, kua liliu atu oti foki ke he efuefu.” (Fakamatalaaga 3:19, 20) Nakai talahau he mena nei e afi helo. Liliu e tau tagata ke he efuefu—ke nakai fafagu—ka mamate a lautolu.

Ke maeke ke fakakikiveka, kua lata he tagata ke moui. Momoui agaia kia a lautolu kua mamate? Liu foki, kua foaki he Tohi Tapu e tali: “Ha ko lautolu kua momoui, kua iloa e lautolu to mamate a lautolu; ka ko lautolu ne mamate nakai iloa e lautolu ha mena, to nakai tuai fai taui a lautolu; ha kua nimo ni a lautolu.” (Fakamatalaaga 9:5) Nakai maeke ia lautolu kua mamate, kua “nakai iloa e lautolu ha mena,” ke logona e mamahi ke he ha matakavi.

Tala Tuai 5: Kakano he mate ko e fakaotiaga tukulagi ha tautolu.

Kua nakai maeke ia tautolu ke momoui ka mamate, ka e nakai kakano e mena nei ke nakai fai amaamanakiaga foki. Ne iloa he tagata tua fakamoli ko Iopu to fano a ia ke he tukuaga, ko Seoli, ka mate a ia. Ka e fanogonogo la ke he hana liogi ke he Atua: “Ane fufu e koe au i Seoli, mo e fakagalo ai e koe au ato mole atu hau a ita po kua mitaki; kia kotofa mai e koe e tau aho maku, mo e manatu mai e koe au. Ka mate e tagata to liu moui mai kia a ia? . . . Kia ui mai a koe, ti tali atu au kia koe.”—Iopu 14:13-15.

Ne talitonu a Iopu kaeke ke tua fakamoli a ia ato hoko ke he mate, to manatu he Atua a ia mo e to nakai leva ti liu fakatu mai a ia. Ko e taofiaga anei ma e tau fekafekau oti he Atua he vaha i tuai. Ne fakamau e Iesu e amaamanakiaga nei mo e fakakite to fakaaoga he Atua a ia ke liu fakatu mai a lautolu kua mamate. Kua foaki mai he tau kupu ha Keriso e fakamafanaaga nei ki a tautolu: “Ha ko e mena hoko ke he aho ke logona ai ke he hana [Iesu] leo a lautolu katoa ha he tau tukuaga, mo e o mai ai. Ko lautolu ne mahani mitaki, to tutu mai ke he moui; ka ko lautolu ne mahani kelea, to tutu mai ke he fakahala.”—Ioane 5:28, 29.

Nakai leva to utakehe he Atua e tau mahani kelea oti kana mo e fakatu e lalolagi fou i lalo hifo he pule mai he lagi. (Salamo 37:10, 11; Tanielu 2:44; Fakakiteaga 16:14, 16) Ko e fua to ufia e parataiso ke he lalolagi katoa, he nonofo ai e tau tagata kua fekafekau ke he Atua. Kua totou e tautolu he Tohi Tapu: “Ne logona foki e au e leo lahi mai he lagi, kua pehe mai, Kitiala, kua fakalataha mo e tau tagata e fale uta fano he Atua, to nofo a ia mo lautolu; to eke a lautolu mo motu hana, to ha ia lautolu e Atua ni, ko e ha lautolu a Atua haia. To holoholo kehe he Atua e tau hihina mata oti mai he tau mata ha lautolu; ti nakai tuai fai mate, po ke fakatutuku, po ke tagi, ti nakai tuai fai matematekelea; ha kua mole atu e tau mena fakamua.”—Fakakiteaga 21:3, 4.

Tokanoa Mai he Matakutaku

Ko e iloaaga ke he amaamanaki he liu tu mai fakalataha mo e iloaaga ki a Ia ko e punaaga he fakatokaaga ia kua maeke ke fakamafana a koe. Ne mavehe e Iesu: “To iloa foki e mutolu e mena moli, ko e mena moli foki ke toka noa ai a mutolu.” (Ioane 8:32) Kua putoia ai foki e tokanoa ha tautolu mai he matakutaku he mate. Ko Iehova ni tokotaha kua maeke ke hiki e fakatokaaga he fuakau mo e mate mo e foaki ki a tautolu e moui tukulagi. Talitonu nakai a koe ke he tau maveheaga he Atua? E, maeke ia koe ha kua hako tumau e Kupu he Atua. (Isaia 55:11) Fakamalolo e mautolu a koe ke ako fakalahi hagaao ke he tau finagalo he Atua ma e tau tagata. To fiafia lahi e Tau Fakamoli a Iehova ke lagomatai a koe.

[Blurb he lau 6]

Ko e lekua he matakutaku he mate kua fakanonaia e maamaaga he taha ke olioli e moui

[Fakafonua he lau 7]

FALU TALA TUAI FA MAHANI KO E HEIGOAHE TAU KUPU TOHI

HAGAAO KE HE MATE NE TALAHAU KI AI?

● Ko e mate e fakaotiaga Kenese 1:28; 2:17;

pauaki he moui Roma 5:12

● Kua uta he Atua e tau tagata Iopu 34:15;

ne mamate ke fakalataha mo ia Salamo 37:11, 29; 115:16

● Kua uta he Atua e tau tama ikiiki Salamo 51:5; 104:1, 4;

ke eke mo tau agelu Heperu 1:7, 14

● Ko e falu he tau tagata Salamo 146:4; Fakamatalaaga 9:5, 10;

kua fakakikiveka he mole e mate Roma 6:23

● Kakano e mate ko e fakaotiaga Iopu 14:14, 15; Ioane 3:16; 17:3;

tukulagi he moui ha tautolu Gahua 24:15

[Fakatino he lau 8]

Ko e iloa e kupu moli hagaao ke he mate kua tokanoa a tautolu mai he matakutaku

[Fakatino Credit Line he lau 5]

Barrators—Giampolo/The Doré Illustrations For Dante’s Divine Comedy/Dover Publications Inc.