Manatu e Iehova a Koe
Manatu e Iehova a Koe
“Kia tuku atu kia ia [Atua] e tau mena oti kua fakaatukehe ai a mutolu, ha ko e mena kua manatu e ia a mutolu.”—1 PETERU 5:7.
1. Ko e heigoa e puhala aoga ne kehekehe lahi ai a Iehova mo Satani?
KO IEHOVA mo Satani kua kehekehe lahi a laua. Ko e ha tagata ne fakatata atu ki a Iehova kua logona hifo e vihiatia ke he Tiapolo. Ko e kehekeheaga nei kua tohia i loto he taha tohi kumikumi. Ti hagaao ke he tau gahua ha Satani ne tohia i loto he Tohi Tapu he tohi ha Iopu, ne pehe e Encyclopædia Britannica (1970): ‘Ko e matagahua ha Satani ko e ke faifano he lalolagi ke kumi e tau gahua po ke tau tagata ke tuku kelea; ko e gahua hana mogoia kua mamao ligo mai he “fofoga he Iki,” ne faifano he lalolagi ke fakamalolo e tau mena mitaki oti kana (II Chron. xvi, 9). Kua tuaha fakakelea a Satani hagaao ke he mahani mitaki mo e fakamakai he tagata mo e kua fakaata he Atua ke kamatamata ai i loto he kaupaaga ne fakatoka e Ia.’ E, ko e kehe mamao ha a ia!—Iopu 1:6-12; 2:1-7.
2, 3. (a) Fakamaama fakamitaki fefe e kakano he kupu “Tiapolo” ke he mena ne tupu ki a Iopu? (e) Fakakite fefe he Tohi Tapu nukua fakatumau a Satani ke tukupau e tau fekafekau ha Iehova he lalolagi?
2 Ko e kupu “Tiapolo” kua mai he kupu Heleni ne kakano “ekefakakelea fakavai” mo e “pikopiko.” Ne fakakite he tohi ha Iopu ne talahau fakavai e Satani e fekafekau tua fakamoli ha Iehova ko Iopu he fekafekau mo e loto fulukovi ki a Iehova, he talahau: “Kua matakutaku noa kia a Iopu ke he Atua?” (Iopu 1:9) Ne fakakite he fakamauaga i loto he tohi ha Iopu ko e pete ne tau kamatamata hana, ne fakatata lahi atu a Iopu ki a Iehova. (Iopu 10:9, 12; 12:9, 10; 19:25; 27:5; 28:28) He mole e mena kelea lahi ne tupu ki a ia, ne tala age a ia ke he Atua: “Ne fanogonogo au kia koe, he fanogonogo ai haku tau teliga; ka ko ainei kua kitekite atu haku tau mata kia koe.”—Iopu 42:5.
3 Kua nakai liu kia a Satani ke tukupau e tau fekafekau tua fakamoli he Atua tali mai he vaha ha Iopu? Nakai. Ne fakakite he tohi ha Fakakiteaga ko e he vaha fakahiku nei, kua fakatumau a Satani ke tukupau e tau matakainaga fakauku he Keriso mo e pihia foki ke he tau hoa tua fakamoli ha lautolu. (2 Timoteo 3:12; Fakakiteaga 12:10, 17) Ko e mena ia, kua lata lahi ia tautolu oti ko e tau Kerisiano moli ke omaoma ke he ha tautolu a Atua fakaalofa, ko Iehova, he fekafekau ki a ia ha ko e fakaalofa hokulo, ti fakakite he mena ia kua nakai moli e tukupau ha Satani. He taute pihia, ka fakafiafia e tautolu e loto ha Iehova.—Tau Fakatai 27:11.
Kumi a Iehova ke Lagomatai a Tautolu
4, 5. (a) He kehe mai ia Satani, ko e heigoa ne fofoga mai a Iehova ke he lalolagi? (e) Kaeke ke iloa e tautolu e fiafia ha Iehova, ko e heigoa kua lata ia tautolu ke taute?
4 Kua faifano a Satani he lalolagi, he kumi ke tukupau mo e faiola ke he ha tagata. (Iopu 1:7, 9; 1 Peteru 5:8) Ke he taha fahi, kua kumi a Iehova ke lagomatai a lautolu ne manako ke he malolo hana. Ne tala age e perofeta ko Hanani ke he Patuiki ko Asa: “Ko e tau fofoga a Iehova kua o tafeliuaki ai ke he lalolagi oti, ke lagomatai kia lautolu kua katoatoa ha lautolu a tau loto kia ia.” (2 Nofoaga he Tau Patuiki 16:9) Ko e kehekehe ha ia he vahaloto he onoonoaga fakavihiatia ha Satani mo e manatu fakaalofa ha Iehova!
5 Kua nakai tatao mai a Iehova ki a tautolu ke kitia e tau hehe oti ne taute e tautolu. Ne tohia he salamo: “Ioha na e, ane mai tokaloto e koe e tau mahani hepehepe, po ko hai, ma Iki na e, ke maeke ke tu atu?” (Salamo 130:3) Ko e tali tonu hanei: nakai fai tagata. (Fakamatalaaga 7:20) Kaeke fakatata atu a tautolu ki a Iehova fakalataha mo e tau loto katoatoa, to fofoga mai a ia ki a tautolu, nakai ke fakahala a tautolu, ka ke kitia e tau laliaga ha tautolu mo e ke tali e tau liogi lagomatai mo e fakamagaloaga ha tautolu. Ne tohia he aposetolo ko Peteru: “Kua hagao e na fofoga he Iki ke he tau tagata tututonu, kua fanogonogo mai foki hana tau teliga ke he tau liogi ha lautolu. Ka kua fofoga mai e Iki mo e ita ke he tau tagata mahani kelea.”—1 Peteru 3:12.
6. Eke fefe e tau mena ua ne tupu ki a Tavita mo fakamafanaaga mo e hatakiaga ma tautolu?
6 Kua nakai mitaki katoatoa a Tavita ti mamafa lahi e agahala. (2 Samuela 12:7-9) Ka kua liligi e ia e loto hana ki a Iehova mo e fakatata atu ki a ia he liogi fakamakamaka. (Salamo 51:1-12, mataulu) Ne logona e Iehova e liogi hana mo e fakamagalo a ia, pete ni kua moua e Tavita e tau fua mamahi lahi he agahala hana. (2 Samuela 12:10-14) Kua lata e tau mena nei mo fakamafanaaga mo e hatakiaga ma tautolu. Kua mafanatia ai ke iloa nukua fakamakai a Iehova ke fakamagalo e tau hala ha tautolu kaeke kua tokihala moli a tautolu, ka kua lata ke mailoga na fa tamai he tau agahala e tau fua kelea lahi. (Kalatia 6:7-9) Kaeke manako a tautolu ke fakatata lahi atu ki a Iehova, kua lata ia tautolu ke fakamamao ligo mai he ha mena ne nakai fakafiafia a ia.—Salamo 97:10.
Futia e Iehova e Tau Tagata Hana ki a Ia
7. Ko e tau tagata fefe ne kitekite a Iehova ki ai, mo e futia fefe e ia a lautolu ki a ia?
7 Ne tohia e Tavita he taha he tau salamo hana: “Kua tokoluga ni a Iehova, ka kua fioia e ia e tagata fakatokolalo; ka ko e tagata fakatokoluga, kua fioia fakamamao e ia.” (Salamo 138:6) Tatai foki, ne talahau he taha salamo: “Ko hai kia ke tuga a Iehova ha tautolu a Atua, ko ia kua fakatu ki luga hana haeleaga? Ko ia ni kua fakatokolalo e ia a ia ke kitekite ke he lagi katoa mo e lalolagi. Kua fakatu hake mai he kelekele e lalo tagata.” (Salamo 113:5-7) E, kua fakatokolalo e Tufuga mua ue atu he lalolagi mo e lagi katoatoa ke kitekite mai ke he lalolagi, mo e kitia he fofoga hana e “tagata fakatokolalo,” “lalo tagata,” ko lautolu ne “tauoi mo e mānu ha ko e tau mena vihiatia kua eke.” (Esekielu 9:4) Kua futiaki e ia a lautolu pihia ki a ia he kakano he Tama hana. He nofo he lalolagi, ne talahau e Iesu: “Nakai maeke ia taha ke hau kia au, ka nakai futia mai he Matua ne fakafano mai au . . . Nakai maeke ia taha ke hau kia au, ka nakai foaki kia ia he haku a Matua.”—Ioane 6:44, 65.
8, 9. (a) Ko e ha kua lata ia tautolu oti ke o mai ki a Iesu? (e) Ko e heigoa e mena ne mailoga lahi hagaao ke he fakaholoaga he lukutoto?
8 Kua lata e tau tagata oti ke o mai ki a Iesu mo e fakagahuahua e tua ke he poa lukutoto ha kua fanau a lautolu ko e tau tagata agahala, ne mafoki kehe mai he Atua. (Ioane 3:36) Kua lata a lautolu ke fakafeilo ke he Atua. (2 Korinito 5:20) Nukua nakai fakatali e Atua ma e tau tagata agahala ke ole atu ki a ia ke taute falu fakaholoaga ke moua aki e lautolu e mafola mo ia. Ne tohia he aposetolo ko Paulo: “Ka kua fakakite mai he Atua hana fakaalofa kia tautolu he matulei a Keriso ke hukui aki a tautolu, ka ko e tau tagata hala agaia a tautolu. . . . Ha ko e mena kaeke kua fakafeilo a tautolu mo e Atua ke he matulei he Tama hana, ka ko e tau fi a tautolu, ti nakai kia fakamomoui he ha a tautolu ke he moui hana, ka kua fakafeilo tuai a tautolu mo ia.”—Roma 5:8, 10.
9 Ne fakakite he aposetolo ko Ioane e kupu moli aoga lahi ko e hane fakafeilo he Atua e tau tagata ki a ia, he tohia: “Ko e mena foki hanai ne fakakite mai ai e fakaalofa he Atua kia tautolu, he fakafano mai he Atua hana Tama fuataha ke he lalolagi, kia momoui a tautolu kia ia. Ko e fakaalofa hanai, nakai ko e fakaalofa ha tautolu ke he Atua, ka kua fakaalofa mai a ia kia tautolu; ne fakafano mai foki e ia hana Tama ko e lukutoto mo e tau hala ha tautolu.” (1 Ioane 4:9, 10) Ti ko e Atua ne fakakite e manamanatuaga, nakai ko e tagata. Nakai kia logona hifo e koe e futiaki atu ke he Atua, ne fakakite e fakaalofa lahi mahaki ma e “tau tagata hala,” ko e “tau fi” foki?—Ioane 3:16.
Lata ke Kumi a Iehova
10, 11. (a) Ko e heigoa kua lata ia tautolu ke taute ke kumi a Iehova? (e) Kua lata ke fefe e onoonoaga ha tautolu ke he fakatokaaga ha Satani?
10 Moli, kua nakai toho e Iehova a tautolu ke o ki a ia. Kua lata ia tautolu ke kumi a ia, he ‘tamotamo mo e kitia a ia, ka e nakai ni mamao a ia mo tautolu takitokotaha.’ (Gahua 17:27) Kua lata ia tautolu ke mailoga e tonuhia ha Iehova ke foaki e tautolu e omaoma. Ne tohia he tutaki ko Iakopo: “Ko e mena ia kia omaoma ai a mutolu ke he Atua; kia totoko atu a mutolu ke he tiapolo, ti hola kehe ai a ia ia mutolu. Kia fakatata atu a mutolu ke he Atua, ti fakatata mai ai a ia kia mutolu. Ko e tau tagata hala na e, kia holoholo a ha mutolu a tau lima, ko mutolu, ko e tau tagata lotolotoua kia fakamea ha mutolu a tau loto.” (Iakopo 4:7, 8) Kua nakai lata a tautolu ke fakauaua ke tutu mauokafua he totoko ke he Tiapolo mo e ke tutu mauokafua ma Iehova.
11 Ko e kakano he mena nei ke fakamamao ne tautolu a tautolu mai he fakatokaaga kelea ha Satani. Ne tohia foki e Iakopo: “Kua iloa nakai e mutolu ko e kapitiga mo e lalolagi ko e faitaua haia ke he Atua? Hanai, kaeke ke fia kapitiga taha mo e lalolagi, kua eke a ia mo fi ke he Atua.” (Iakopo 4:4) Ke he taha fahi, kaeke manako a tautolu mo tau kapitiga ha Iehova, kua lata ia tautolu ke amanaki ke fakavihia mai e lalolagi ha Satani ki a tautolu.—Ioane 15:19; 1 Ioane 3:13.
12. (a) Ko e heigoa e tau kupu fakamafanatia ne tohia e Tavita? (e) Ko e heigoa e hatakiaga ne foaki e Iehova he puhala he perofeta ko Asaria?
12 He magaaho ka totoko e lalolagi ha Satani ki a tautolu ke he taha puhala pauaki, kua lata lahi ia tautolu ke o atu ki a Iehova he liogi, he ole ma e lagomatai hana. Ko Tavita, ne lagaloga e mailoga e lima fakahao ha Iehova, ne tohia ma e fakamafanaaga ha tautolu: “Kua tata mai a Iehova kia lautolu oti kana ne ui atu kia ia, ko lautolu oti ne ui kia ia mo fakamoli. Kua eke e ia e mena kua manako ki ai e lautolu kua matakutaku kia ia; to fanogonogo a ia ke he ha lautolu a kalaga atu, ti fakamoui e ia a lautolu. Kua leoleo e Iehova a lautolu oti kua fakaalofa kia ia; ka e tamate e ia a lautolu oti kana kua mahani kelea.” (Salamo 145:18-20) Kua fakakite he salamo nei nukua maeke ia Iehova ke fakahao a tautolu he magaaho ka kamatamata takitokotaha a tautolu mo e to fakahao katoatoa e ia e tau tagata hana he magaaho he “matematekelea lahi.” (Fakakiteaga 7:14) To fakatata lahi mai a Iehova ki a tautolu kaeke fakatata lahi foki a tautolu ki a ia. He hataki he ‘agaga he Atua,’ ne talahau he perofeta ko Asaria e mena kua lata ia tautolu ke mailoga mo kupu moli katoatoa: “Ha ha ia mutolu a Iehova, ka ha ha ia ia a mutolu; kaeke foki ke kumi e mutolu a ia, to moua e mutolu a ia; ka ko e mena ka tiaki e mutolu a ia, to tiaki e ia a mutolu.”—2 Nofoaga he Tau Patuiki 15:1, 2.
Lata ke Moli a Iehova ki a Tautolu
13. Maeke fefe ia tautolu ke fakakite na moli a Iehova ki a tautolu?
13 Ne tohia he aposetolo ko Paulo hagaao ki a Mose ne “fakauka a ia tuga ne mena kua kitia e ia a ia nakai kitia.” (Heperu 11:27) Moli, kua nakai kitia mata e Mose a Iehova. (Esoto 33:20) Ka kua moli lahi a Iehova ki a ia ti tuga kua kitia e ia a Ia. Tatai foki, he mole e tau kamatamata hana, ne kitia maaliali he tau mata he tua ha Iopu a Iehova, ko e Atua ne fakaata e tau fekafekau tua fakamoli hana ke hokotia ke he kamatamata ka e nakai tiaki a lautolu. (Iopu 42:5) Nukua talahau hagaao ki a Enoka mo Noa ne ‘o a laua mo e Atua.’ Ne taute e laua e mena nei he kumi ke fakafiafia e Atua mo e omaoma ki a ia. (Kenese 5:22-24; 6:9, 22; Heperu 11:5, 7) Kaeke kua moli a Iehova ki a tautolu ke tuga ki a Enoka, Noa, Iopu, mo Mose, to ‘manatu e tautolu a ia’ ke he tau puhala oti ha tautolu, mo e to ‘fakahakohako e ia e tau puhala ha tautolu.’—Tau Fakatai 3:5, 6.
14. Ko e heigoa e kakano ke “pipiki atu” ki a Iehova?
14 Ato hoko e magaaho ke huhu atu e tau Isaraela ke he Motu he Maveheaga, ne fakatonu age e Mose a lautolu: “Kia mumui atu a mutolu kia Iehova ha mutolu a Atua, mo e matakutaku a mutolu kia ia, ti omaoma a mutolu ke he hana tau poaki, kia fanogonogo foki a mutolu ke he hana leo, ti fekafekau a mutolu kia ia, mo e pipiki atu kia ia.” (Teutaronome 13:4) Kua lata ia lautolu ke mumui ki a Iehova, matakutaku ki a ia, mo e pipiki atu ki a ia. Hagaao atu ai ke he kupu ne fakaliliu nei ko e “pipiki atu,” ne talahau he taha tagata fakaako Tohi Tapu kua “fakakite he vagahau Heperu e fakafetuiaga tata lahi.” Ne talahau he salamo: “Kua fakafetui a Iehova mo lautolu kua matakutaku kia ia.” (Salamo 25:14) Ko e fakafetuiaga uho mo e tata nei mo Iehova to eke ma tautolu kaeke moli a ia ki a tautolu mo e kaeke ofania lahi e tautolu a ia ti matakutaku a tautolu ke fakaita a ia ke he ha puhala ni.—Salamo 19:9-14.
Mataala Nakai a Koe ke he Manatu Mai he Atua?
15, 16. (a) Fakakite fefe he Salamo 34 na manatu e Iehova a tautolu? (e) Ko e heigoa kua lata ia tautolu ke taute kaeke uka ia tautolu ke manatu e tau gahua mitaki ha Iehova ma tautolu?
15 Ko e taha he tau matagahua fakavaia ha Satani ko e lali ke taute a tautolu ke fakaheu e moliaga ko e ha tautolu a Atua, ko Iehova, kua manatu tumau ke he tau fekafekau tua fakamoli hana. Ko e Patuiki ko Tavita ha Isaraela kua mataala lahi ke he lima puipui ha Iehova pihia foki he fehagaoaki a ia mo e magaaho hagahaga kelea lahi. He magaaho ne omoi a ia ke heketia fakatupua ki mua he Patuiki ko Akisa a Kata, ne fati e ia e lologo, ko e salamo fulufuluola lahi, ne putoia ai e tau kupu nei he tua: “Kia nava atu a mutolu kia Iehova fakalataha mo au; kia fakaheke fakalataha a tautolu ke he hana higoa. Ne kumikumi au kia Iehova, ti tali mai ai a ia kia au, mo e laveaki e ia au mai he tau mena oti ne matakutaku ai au. Kua fakatu e fale api he agelu a Iehova ke pa takai a lautolu kua matakutaku kia ia, ke laveaki foki e ia a lautolu. Kia kamata e mutolu mo e kitekite, kua mitaki a Iehova; uhoaki e tagata kua tua kia ia. Kua tata mai a Iehova kia lautolu kua loto malipilipi; kua fakamoui foki e ia a lautolu kua loto pehia. Loga e tau mena kelea ke hohoko ke he tagata tututonu; ka e laveaki e Iehova a ia mai he tau mena oti ia.”—Salamo 34:3, 4, 7, 8, 18, 19; 1 Samuela 21:10-15.
16 Kua talitonu nakai a koe ke he malolo fakamoui ha Iehova? Kua mataala nakai a koe ke he puipuiaga fakaagelu hana? Kua kamata mo e kitia fakatagata nakai e koe kua mitaki a Iehova? I ne fe ne manamanatu pauaki a koe kua mitaki a Iehova ki a koe? Lali ke manatu. Ko e kaina kia ne aahi fakamua a koe ki ai he fekafekauaga he magaaho ne logona e koe kua nakai fahia a koe? Liga kua mitaki lahi e matutakiaga hau he mogoia mo e tagata he kaina. Ti manatu nakai e koe ke fakaaue ki a Iehova he fakalahi atu e malolo ne lata ia koe mo e he fakamonuina a koe? (2 Korinito 4:7) Ke he taha fahi, liga kua uka ia koe ke liu manamanatu ke he falu a gahua he mitaki ne taute e Iehova ma hau. Liga kua lata ia koe ke liu manamanatu ke he fahi tapu kua mole, ke he mahina kua mole, ke he tau po ke tau tau kua mole atu. Kaeke kua pihia ai, ko e ha he gahua fakamakai ke fakatata lahi ki a Iehova mo e lali ke mailoga e puhala ne leoleo mo e takitaki e ia a koe? Ne tomatoma he aposetolo ko Peteru e tau Kerisiano: “Kia fakatokolalo ai a mutolu ki lalo he lima malolo he Atua, . . . kia tuku atu kia ia e tau mena oti kua fakaatukehe ai a mutolu, ha ko e mena kua manatu e ia a mutolu.” (1 Peteru 5:6, 7) Haia, to ofo a koe he lahi e manamanatu hana ki a koe!—Salamo 73:28.
Kia Tumau ke Kumi a Iehova
17. Ko e heigoa kua lata kaeke kumi tumau e tautolu a Iehova?
17 Ke tumau e fakafetuiaga ha tautolu mo Iehova kua lata ke feaki mau. Ne talahau e Iesu he liogi ke he hana Matua: “Ko e moui tukulagi foki hanai, kia iloa e lautolu a koe, ko e Atua moli tokotaha ni, katoa mo ia ne fakafano mai e koe, ko Iesu Keriso haia.” (Ioane 17:3) Ke iloa a Iehova mo e hana Tama kua lata ia tautolu ke fakamakamaka tumau. Kua lata a tautolu mo e lagomatai he liogi mo e he agaga tapu ke maama e “tau mena hokulo ia he Atua.” (1 Korinito 2:10; Luka 11:13) Kua lata foki a tautolu mo e takitakiaga he “fekafekau fakamoli mo e loto matala” ke fagai e tau loto manamanatu ha tautolu aki e tau mena kai fakaagaga ne foaki mai he “tau magaaho.” (Mataio 24:45) He puhala he fakaholoaga ia, kua fakatonu mai a Iehova ki a tautolu ke totou hana Kupu ke he tau aho oti, ke o tumau ke he tau feleveiaaga Kerisiano, mo e fakalataha fakamakai ke fakamatala e “tala mitaki nai he kautu.” (Mataio 24:14) He taute pihia, ka fakatumau a tautolu ke kumi e Atua fakaalofa ha tautolu, ko Iehova.
18, 19. (a) Ko e heigoa kua lata ia tautolu ke fakamalolo ke taute? (e) Kaeke tutu mauokafua a tautolu ke totoko ke he Tiapolo mo e kumi tumau a Iehova, to fakamonuina fefe a tautolu?
18 Ko Satani, hane gahua fakamakamaka a ia ke tamai e favale, totokoaga, mo e peehiaga mai he tau fahi oti ke he tau tagata ha Iehova. Kua lali a ia ke faguna e mafola ha tautolu mo e moumou e tuaga mitaki ha tautolu mo e ha tautolu a Atua. Kua nakai manako a ia ki a tautolu ke fakatumau ha tautolu a gahua ke kumi e tau tagata loto fakamoli mo e lagomatai a lautolu ke o mai ke he fahi he matakupu he pule katoatoa ke he lalolagi mo e lagi katoatoa ha Iehova. Ka kua lata ia tautolu ke fakamalolo ke fakamoli mau ki a Iehova, he falanaki ki a ia ke laveaki a tautolu mai ia ia ne mahani kelea. He toka e Kupu he Atua ke takitaki a tautolu mo e gahuahua mau mo e fakatokatokaaga kitia mata hana, kua lata ia tautolu ke iloa moli to haia tumau a ia ke lalago a tautolu.—Isaia 41:8-13.
19 Ti, kia tutu mauokafua a tautolu oti he totoko atu ke he Tiapolo mo e tau matagahua fakavaia hana, ka e he magaaho taha ia ni kia kumi tumau e Atua fakahele ha tautolu, ko Iehova, ko ia ka nakai kaumahala ke ‘fakatumau mo e fakamalolo a tautolu.’ (1 Peteru 5:8-11) He taute pihia, to ‘fakatumau e tautolu a tautolu ke he fakaalofa he Atua, ti fakatalitali ke he fakaalofa he Iki ha tautolu ko Iesu Keriso, kia hoko atu ke he moui tukulagi.’—Iuta 21.
To Tali Fefe e Koe?
• Ko e heigoa e kakano he kupu “Tiapolo,” mo e fakatatai atu fefe e Tiapolo ke he fakamaamaaga ia?
• Kehe fefe a Iehova mai he Tiapolo ke he puhala ne kitia e Ia e tau tagata he lalolagi?
• Ko e ha kua lata e tagata ke talia e lukutoto he finatu ki a Iehova?
• Ko e heigoa e kakano ke “pipiki atu” ki a Iehova, mo e maeke fefe ia tautolu ke kumi tumau a ia?
[Tau Huhu he Fakaakoaga]
[Fakatino he lau 15]
Pete ko e tau kamatamata hana, ne hoko a Iopu ke mailoga na manatu e Iehova a ia
[Tau Fakatino he lau 16, 17]
Ko e totou Tohi Tapu he tau aho oti, o tumau he tau feleveiaaga Kerisiano, mo e fakamakai ke fakalataha ke he gahua fakamatala ka fakamanatu ki a tautolu na manatu e Iehova a tautolu