Skip to content

Skip to table of contents

Foaki kua Tamai e Olioli

Foaki kua Tamai e Olioli

Foaki kua Tamai e Olioli

KO GENIVAL, ne nofo he taone mativa he fahi tokelau ki uta ha Parasili, ne leveki hana hoana mo e fanau aki e tupe tote ne moua e ia he leoleo ke he fale gagao. Pete hana tuaga uka, ne foaki fakamakai e Genival e mena ne hogofulu aki. “Falu magaaho ne hoge e magafaoa haku,” nukua talahau e ia he mulumulu e manava hana, “ka e manako au ke foaki e mena mitaki lahi mahaki haku ke he Atua, pete ni ko e heigoa e foakiaga kua lata.”

Mole atu e nakai fai gahua hana, ne fakatumau a Genival ke he hana mena ne hogofulu aki. Ne fakamafana he akoako hana a ia ke kamatamata e Atua he foaki e tau tupe lalahi. Ne fakamoli he akoako na to liligi mai moli he Atua e monuina. Ti fifili a Genival ke fakafua e kaina hana mo e age e tupe ne moua ke he lotu.

Nakai ni ko Genival hokoia ne fakamoli pihia he foaki. Tokologa e tau tagata mativa lahi ne foaki fakamoli e mena ne hogofulu aki ha kua fakaako he tau lotu ha lautolu ki a lautolu ko e mena ne hogofulu aki na mai ia he Tohi Tapu. Moli kia e mena ia?

Mena ne Hogofulu Aki mo e Fakatufono

Ko e poakiaga ke foaki e mena ne hogofulu aki ko e vala he Fakatufono ne age e Iehova ko e Atua ke he tau magafaoa 12 ha Isaraela i tuai molea e 3,500 tau. Kua fakave he Matafakatufono ia e mena ne hogofulu aki mai he tau fua he fonua mo e tau akau fua mo e mena ne hogofulu aki he fakatupu ki mua e tau fuifui manu ne foaki ke he magafaoa ha Levi ke lagomatai aki ha lautolu a fekafekauaga ke he faituga.—Levitika 27:30, 32; Numera 18:21, 24.

Kua fakailoa e Iehova ke he tau Isaraela ko e Fakatufono ‘to nakai uka ma lautolu.’ (Teutaronome 30:11) He tumau e muitua fakamoli ha lautolu ke he tau poakiaga ha Iehova, putoia e mena ne hogofulu aki, ne ha ha ia lautolu e maveheaga hana he tau heleheleaga loga. Ti ko e tanakiaga, ko e mena ne hogofulu aki he tau tau takitaha, ne fa mahani ke taute ka feleveia e motu ma e tau faiagahau fakalotu, ne fa fakahoko tumau ai kua fakatoka kehe. Ti ‘ko e tagata kehe, tama nakai fai matua, mo e takape’ to makona ai.—Teutaronome 14:28, 29; 28:1, 2, 11-14.

Kua nakai fakamahino he Fakatufono e fakahala he kaumahala ke foaki e mena ne hogofulu aki, ka e ha ha ai e tau Isaraela takitaha i lalo he poakiaga malolo he mahani ke lalago e tapuakiaga mea ke he puhala nei. Moli, ne tukumale e Iehova e tau Isaraela he tiaki e mena ne hogofulu aki he vaha a Malaki he ‘fofo hana a tau mena ne hogofulu aki mo e tau poa.’ (Malaki 3:8) Pihia foki kia ke he tau Kerisiano ne nakai foaki e mena ne hogofulu aki?

Manamanatu la. Nakai fa mahani e tau matafakatufono fakamotu ke aoga ke he tau motu kehe. Ma e fakatai, ko e fakatufono kua fakaata e tagata fakaholo peleoafi i Peritania ke fakaholo he fahi hema kua nakai aoga ke he tau tagata fakaholo i Falani. Tatai ai, ko e fakatufono kua lata mo e mena ne hogofulu aki ko e vala he maveheaga katoatoa ni he Atua mo e motu ha Isaraela. (Esoto 19:3-8; Salamo 147:19, 20) Ko e tau Isaraela ni ne fakave ke he fakatufono ia.

Lafi ki ai, pete ni kua moli ne nakai hiki e Atua, ka e hiki hana tau poakiaga falu magaaho. (Malaki 3:6) Kua talahau fakahako mai he Tohi Tapu ko e poa mate ha Iesu he 33 V.N., ne “holoholo kehe,” po ke “fakaoti,” e Fakatufono mo e fakalataha ai e ‘poaki ke eke e tau mena ne hogofulu aki.’—Kolose 2:13, 14; Efeso 2:13-15; Heperu 7:5, 18.

Foaki Faka-Kerisiano

Pete ia, ko e tau foakiaga ke lalago aki e tapuakiaga moli ne lata agaia. Ne poaki a Iesu ke he hana tau tutaki ‘ke talahau ke hoko ke he fakaotiaga he lalolagi.’ (Gahua 1:8) He tupu e tau tagata talitonu, ti pihia foki e lata ma e tau faiaoga Kerisiano mo e tau leveki ke ahi atu mo e fakamalolo e tau fakapotopotoaga. Ko e tau takape, tau tama nakai fai matua, mo lautolu kua manako lagomatai ne lata ke leveki ki ai ke he tau magaaho. Totogi fefe he tau Kerisiano he senetenari fakamua e tau mena ia?

Kavi ke he 55 V.N., ne hokotia e ole he tau Kerisiano Motu Kehe i Europa mo Asia Tote ma e tau fakapotopotoaga i Iutaia. He tau tohi hana ke he fakapotopotoaga i Korinito, ne fakamaama he aposetolo ko Paulo e puhala nei ne fakatokatoka e ‘tanakiaga koloa ma e tau tagata tapu.’ (1 Korinito 16:1) Liga ke ofo a koe ke he tau kupu ha Paulo hagaao ke he foaki he Kerisiano.

Ne nakai fakaohooho he aposetolo ko Paulo e tau tagata talitonu ke foaki. Moli, ko e tau Kerisiano Maketonia ne “matematekelea” mo e “nonofogati lahi” nukua ‘ole mo e fakamakamaka ki a ia, kia talia ai e mena fakaalofa, mo e fakafetui he fekafekau ke he tau tagata tapu.’—2 Korinito 8:1-4.

Moli, ne fakamalolo e Paulo e tau Korinito monuina ke fifitaki e tau matakainaga fakamokoi ha lautolu i Maketonia. Pihia ni, he talahau he taha tohi, ko ia ne ‘nakai talia ke taute e tau poakiaga, ka e manako ni ke ole, fakakite, fakamalolo, po ke liu hakahaka. To galo e aga fakamakai mo e mafanatia mai he foakiaga he tau Korinito kaeke ke tapeehi mau ki ai.’ Ne iloa e Paulo “kua fakaalofa e Atua kia ia kua foaki mo e fakamakai,” nakai ki a ia kua “foaki mo e momoko, po ke foaki he ole fakafi.”—2 Korinito 9:7.

Ko e lahi he tua mo e iloilo fakalataha mo e fakaalofa moli ma e tau matakainaga Kerisiano nukua fakalagalaga e tau Korinito ke foaki fakamakai.—2 Korinito 8:7, 8.

‘Foaki Tuga he Fifili he Hana Loto Ni’

He nakai fakamahino e katoatoa po ke pasene, ne talahau noa e Paulo ke he “aho fakamua he tau fahi tapu takitaha, igatia e tagata ke . . . lata ke tuku kehe e katoatoa he tupe ke he fakaputuaga hana.” (Fakalilifa ha mautolu; 1 Korinito 16:2, NIV) He pulega mo e tuku kehe e tupe, to nakai logona he tau Korinito e pehia ke foaki he ole fakafi po ke foaki fakamafiti ka hoko mai a Paulo. Ma e tau Kerisiano takitaha, ko e fifiliaga ke he lahi fefe ka foaki ko e mena ni he tagata, ‘tuga he fifili ke he hana loto ni.’—2 Korinito 9:5, 7.

Ke maeke ke lahi e foakiaga fakamokoi, nukua lata ke gana fakamokoi ai e tau Korinito. Nakai fai talahauaga ke foaki tumau ato nakai fahia. ‘Kua nakai manatu au ke tukumate a mutolu,’ he fakamafana e Paulo ki a lautolu. Ko e tau mena fakaalofa ne ‘talia fakamitaki kua fakalata ke he tau mena ha ha he tagata, ka e nakai fakalata ke he tau mena nakai ha ha he tagata.’ (2 Korinito 8:12, 13; 9:6) He tohi mui mai hana, ne hataki he aposetolo: “Kaeke kua nakai leveki e taha hana faoa, ti au atu kia lautolu kua nonofo mo ia, kua fakatikai e ia e tua, kua mua foki hana kelea kia ia kua faliuliu.” (1 Timoteo 5:8) Nakai fakamalolo e Paulo e foaki ne moumou e matapatu fakaakoaga nei.

Kua aoga ai he leveki e Paulo e ‘tanakiaga koloa ma e tau tagata tapu’ ne nonofogati. Nakai totou e tautolu he tau Tohiaga Tapu ki a Paulo po ke falu aposetolo ne fakatokatoka e tau tanakiaga koloa po ke oko e tau mena ne hogofulu aki ke totogi e tau fekafekauaga ha lautolu. (Gahua 3:6) He loto fakaaue tumau ke moua e tau mena fakaalofa kua fakafano he tau fakapotopotoaga ki a ia, ne fakamakai tumau a Paulo ke nakai peehi e tau matakainaga hana ke “fakamamafa.”—1 Tesalonia 2:9; Filipi 4:15-18.

Foaki Noa he Vaha Nei

Maali ai, he senetenari fakamua, ne taute he tau tutaki he Keriso e foaki noa, nakai ko e mena ne hogofulu aki. Pete ia, kua liga manamanatu a koe kaeke ko e puhala lauia mitaki agaia anei ke fakatupe e fakamatala he tala mitaki mo e ke leveki e tau Kerisiano kua lata ke lagomatai.

Mailoga e mena ne mui mai. He 1879 ko e tau etitoa he mekasini nei ne talahau fakatapakupaku to “nakai kaiole po ke olelalo [a lautolu] ke he tau tagata ma e lalagoaga.” Kua fakalavelave kia he fifiliaga ia e tau laliaga he Tau Fakamoli a Iehova ke folafola e kupu moli he Tohi Tapu?

Fou ai, ne tufatufa he Tau Fakamoli e tau Tohi Tapu, tau tohi faka-Kerisiano, mo e falu he tau tohi ke he 235 e motu. Ko e Kolo Toko, e mekasini fakaako Tohi Tapu fakamua ne tufatufa ke he tau mahina takitaha ke 6,000 he tau lagaki ne lolomi ke he taha e vagahau. Tali mai ai kua eke mo mekasini moua lagaua he mahina ne lolomi ke molea e 24,000,000 e lagaki ke he 146 e tau vagahau. Ke fakatokatoka e gahua fakaako Tohi Tapu ha lautolu he lalolagi katoa, kua ati po ke moua he tau la he Tau Fakamoli ke he 110 e motu. Ke lafi, ne talaga e lautolu totou afe he tau matakavi feleveia ti pihia mo e tau fale toloaga lalahi ke nonofo a lautolu ne fiafia ke moua atu foki e tau fakaakoaga Tohi Tapu.

He leveki ke he tau manako fakaagaga he tagata e mena ne mua, ti nakai tiaki he Tau Fakamoli a Iehova e tau manako fakatino he tau matakainaga fakahele. He matematekelea e tau matakainaga ha lautolu he tau lauiaaga he tau felakutaki, tau mafuike, to e la, mo e tau afa, kua mafiti a lautolu ke foaki e tau lagomataiaga fakaekekafo, tau mena kai, tau mena ke tapulu ai, mo e falu koloa foki. Ne fakatupe e tau mena nei he tau foakiaga he tau Kerisiano takitaha mo e he tau fakapotopotoaga.

Ti lauia mitaki foki, ko e foaki ke he puhala foaki noa kua fakamama e kavega ha lautolu ne gahoa e tau mena moua, tuga a Genival, ne talahau fakamua. Uhoaki ai, ato fakafua hana fale, ne ahi atu a Maria ki a Genival, ko e fekafekau gahua mau he Tau Fakamoli a Iehova. “Kua fakahao he fakatutalaaga ia au mo e magafaoa haku mai he tau mamahi loga nakai aoga,” he talahau e Genival.

Ne iloa ai e Genival kua nakai falanaki e gahua he Iki ke he tau mena ne hogofulu aki. Moli, kua nakai ko e manako faka-Tohiaga Tapu e mena ne hogofulu aki. Ne ako e ia kua fakamonuina e tau Kerisiano ka foaki fakamokoi ka e nakai peehi ki a lautolu ke foaki e mena ne nakai fahia a lautolu.

Ko e foaki noa atu ne tamai ki a Genival e olioli moli. Ne talahau pehe e ia: “Liga ke foaki po ke nakai foaki e au hogofulu e pasene, ka e fiafia au ke he foakiaga haku, ti iloa moli e au kua fiafia foki a Iehova.”

[Puha/Tau Fakatino he lau 6]

Fakaako Kia he Tau Matua Lotu Fakamua e Mena ne Hogofulu Aki?

“Kua lagomatai he tau tagata mautu he vahaloto ha mautolu a lautolu ne mativa . . . Ko lautolu ne monuina, mo e makai, kua igatia mo e foaki e mena ne manatu kua lata.”—The First Apology, Justin Martyr, c. 150 V.N.

“Ne foaki moli he tau Iutaia e tau mena ne hogofulu aki he tau koloa ha lautolu ki a Ia, ka ko lautolu ne moua e fakaataina kua tuku kehe e tau koloa oti ha lautolu ma e tau matafekau he Iki, . . . tuga ne taute he takape nofogati ia he tuku oti hana tau koloa ke he puha he Atua.”—Against Heresies, Irenaeus, c. 180 V.N.

“Pete he fai puha tupe a tautolu, nakai moua mai ai he tupe-fakatau, tuga e lotu ne fai totogi. He lagataha he mahina, ka manako a ia, igatia mo e tuku e poa tote; ka ke he hana ni a fiafia, mo e ka maeke ni ia ia: he nakai fakaohooho; ka e foaki noa oti.”—Apology, Tertullian, c. 197 V.N.

“He fakalaulahi e Tapu ti mafuta hake e tau fakatokaaga kehekehe, ati lata ke taute e tau fakatufono ke fakamau e lalagoaga mitaki mo e tumau he tau akoako. Ko e totogi he tau mena ne hogofulu aki kua moua mai he Fakatufono Tuai . . . Ko e matafakatufono fakave fakamua ke he matakupu kua tuga ke toka he tohi he tau pisopo ne fakapotopoto i Tours he 567 mo e [tau fakatufono] he Council of Macon he 585.”—The Catholic Encyclopedia.

[Credit Line]

Coin, top left: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Fakatino he lau 4, 5]

Tamai he foaki noa e olioli

[Tau Fakatino he lau 7]

Ne fakatupe he tau foakiaga noa e gahua fakamatala, foakiaga fakamafiti, mo e talaga he tau matakavi feleveia