Falanaki ki a Iehova mo e Hau a Loto Katoa
Falanaki ki a Iehova mo e Hau a Loto Katoa
‘To falanaki kia koe a lautolu kua iloa hāu a higoa.’—SALAMO 9:10.
1, 2. Ko e heigoa falu mena ne falanaki teao e tau tagata ki ai ma e haohao mitaki?
HE VAHA NEI, ka loga lahi e tau mena ne fakamatakutaku e tau momoui ha tautolu, kua pauaki ni ke kumi tagata po ke taha mena ke foaki mai e haohao mitaki. Falu ne manamanatu ko e loga e tupe ka taute e vaha anoiha ha lautolu ke haohao mitaki, ka ko e moli, kua eke e tupe mo puipuiaga hikihikifano. Kua talahau he Tohi Tapu: ‘Ko ia kua falanaki ke he hana koloa, to veli ni a ia.’ (Tau Fakatai 11:28) Kua kumi atu e falu ke he tau takitaki he tagata, ka ko e tau takitaki nei kua mua atu e taute hehe. Fakahiku ai, ti mamate oti a lautolu. Pulotu ai, kua pehe e Tohi Tapu: ‘Aua neke falanaki a mutolu ke he tau iki, po ke fanau he tau tagata, nakai ha i ai ha fakamouiaga.’ (Salamo 146:3) Ko e tau kupu ia mai he agaga kua hataki foki a tautolu ke nakai falanaki ke he ha tautolu a tau laliaga nakai fai lagomataiaga. Ko tautolu foki ko e ‘fanau he tau tagata’ noa.
2 Ne tuhituhi he perofeta ko Isaia e tau takitaki he motu ha Isaraela he vaha hana ha kua falanaki a lautolu ke he ‘maluaga he pikopiko.’ (Isaia 28:15-17) Ke he kumiaga ha lautolu ma e haohao mitaki, ne taute e lautolu e tau matutakiaga fakapolitika mo e tau motu ne katofia. Ko e tau matutakiaga pihia ne nakai onoono ki ai—ko e pikopiko. He puhala pihia, loga e tau takitaki lotu he vaha nei ne feaki e tau fakafetuiaga mo e tau takitaki fakapolitika. Ko e tau matutakiaga ia foki ka fakamoli ke eke mo “pikopiko.” (Fakakiteaga 17:16, 17) To nakai tamai e lautolu e haohao mitaki tukulagi.
Tau Fakafifitakiaga Mitaki ha Iosua mo Kalepa
3, 4. Kehe fefe e hokotaki ha Iosua mo Kalepa mai he tau tokohogofulu?
3 Ti, i fe mogoia, kua lata ke kumi e tautolu e haohao mitaki? Ke he matakavi taha ne kumi a Iosua mo Kalepa he vaha ha Mose. He mole atu la ia e fakatoka mai ha Isaraela i Aikupito, ne tatali e motu ke huhu atu ki Kanana, ko e Motu he Maveheaga. Hogofulu ma ua e tagata tane ne fakafano atu ke toko e motu, ti he fakahikuaga he 40 e aho, ne liliu mai a lautolu mo e hokotaki ha lautolu. Tokoua ni, ko Iosua mo Kalepa, ne vagahau fakamitaki hagaao ke he tau monuina ha Isaraela i Kanana. Ne talahau he falu kua to lahi e mitaki he motu ka e pehe: “Kua malolo ni e tau tagata kua nonofo ke he motu, ko e tau maga foki kua puipui ni ke he pa, to lalahi mahaki ni . . . nakai maeke a tautolu ke o hake ke tau mo e motu na; ha ko e mena mua e malolo ha lautolu ke he malolo ha tautolu.”—Numera 13:27, 28, 31.
4 Kua omaoma e tau Isaraela ke he tau toko hogofulu mo e matakutaku ai, ke hokotia ke gugu ki a Mose. Fakahiku, ko Iosua mo Kalepa ne talahau mo e logonaaga lahi: “Ko e motu ne o a mautolu ke toko ki ai, ko e motu mitaki lahi ue atu ni a ia. Kaeke ke fiafia mai a Iehova kia tautolu, to fakahoko atu e ia a tautolu ke he motu na, mo e foaki mai ia kia tautolu; ko e motu ni kua tafe ai e puke huhu mo e meli. Ka e aua neke fakafualoto a mutolu kia Iehova, ti aua neke matakutaku a mutolu ke he tau tagata he motu.” (Numera 14:6-9) Kua nakai talia agaia he tau Isaraela ke fanogonogo, ti ko e fua, ne nakai fakaata a lautolu ke huhu atu ke he Motu he Maveheaga he magaaho ia.
5. Ko e ha ne mitaki e hokotaki ha Iosua mo Kalepa?
5 Ko e ha ne hokotaki mitaki a Iosua mo Kalepa, ka e hokotaki kelea e tau toko hogofulu? Kua kitia oti he tau toko 12 e tau maaga malolo mo e tau motu mauokafua. Ti hako e toko hogofulu he pehe kua nakai fahia a Isaraela ke totoko e motu. Ne iloa foki e Iosua mo Kalepa e mena na. Pete ia, ne onoono fakatino e tokohogofulu ke he tuaga ia. Ko Iosua mo Kalepa he taha fahi ne falanaki ki a Iehova. Ne kitia e laua e tau gahua malolo hana i Aikupito, ke he Tahi Kula, mo e ke he kelekele he Mouga ko Sinai. He tau hogofulu tau fakamui ne maeke he tau gahua he tau hokotaki noa ia ke fakalagalaga a Raava i Ieriko ke foaki hana moui ma e tau tagata ha Iehova! (Iosua 2:1-24; 6:22-25) Ko Iosua mo Kalepa, ne kitia mata e tau gahua ha Iehova, ne mauokafua katoatoa to fakatumau e Atua ke tau ma e tau tagata hana. He fagofulu e tau ki mui, ne kautu e tututonu ha lautolu he magaaho ne ha ha i ai e atuhau fou ha Isaraela, i lalo hifo he takitakiaga ha Iosua, nukua foleni atu ki Kanana mo e kautu ke he motu.
Kakano kua Lata ia Tautolu ke Falanaki Katoatoa ki a Iehova
6. Ko e ha e tau Kerisiano he vaha nei kua pehia, ti kua lata ke tuku e lautolu e falanakiaga ha lautolu i fe?
6 He “tau aho fakamui to hohoko mai ai e tau aho uka” nei, ko tautolu tuga e tau Isaraela, ne fehagaaoaki mo e tau lagatau kua malolo atu ia tautolu. (2 Timoteo 3:1) Kua pehia a tautolu ke he logonaaga, fakaagaga mo e, falu magaaho, fakatino foki. Nakai maeke ia tautolu hokoia ke kautu mai he tau pehiaaga ia, ha kua tupu mai a lautolu he malolo kehe, ko Satani ko e Tiapolo. (Efeso 6:12; 1 Ioane 5:19) Fuluhi ki fe mogoia a tautolu? He liogi ki a Iehova, ne talahau he tagata tua fakamoli i tuai: ‘To falanaki kia koe a lautolu kua iloa hāu a higoa.’ (Salamo 9:10) Ka iloa moli e tautolu a Iehova mo e maama e kakano he higoa hana, to falanaki moli a tautolu ki a ia tuga a Iosua mo Kalepa.—Ioane 17:3.
7, 8. (a) Foaki mai fefe he tufugatiaaga ki a tautolu e tau kakano ke falanaki ki a Iehova? (e) Ko e heigoa e tau kakano kua foaki he Tohi Tapu he falanaki ki a Iehova?
7 Ko e ha kua lata ke falanaki a tautolu ki a Iehova? Kua taute pihia e Iosua mo Kalepa ha kua kitia e laua e fakatataaga he hana malolo. Ti pihia foki a tautolu. Manamanatu la, ma e fakatai, ko e tau gahua ha Iehova he tufugatiaaga, putoia e lalolagi mo e lagi katoatoa, mo e tau putuputu fetu piliona. Ko e tau malolo gahuahua lalahi ne pule e Iehova kua fakatata, ko e Mua Ue Atu moli a ia. He manamanatu a tautolu ke he ofoofogia he tufugatiaaga, kua maeke ia tautolu ke talia fakalataha mo Iopu, ne pehe hagaao ki a Iehova: “Ko hai ke liuaki age a ia? Po ko hai ke pehe age kia ia, Ko e heigoa kia e mena kua eke e koe?” (Iopu 9:12) Moli, kaeke ke lalago e Iehova a tautolu, kua lata ia tautolu ke nakai matakutaku ke he ha tagata he lalolagi mo e lagi katoatoa.—Roma 8:31.
8 Manamanatu foki, ko e Kupu ha Iehova, ko e Tohi Tapu. Ko e punaaga tumau he pulotu faka-Atua kua malolo lahi he lagomatai a tautolu ke kautu mai he tau gahua hepehepe mo e fakalautatai e tau momoui ha tautolu ke he finagalo ha Iehova. (Heperu 4:12) Puhala mai he Tohi Tapu kua o mai a tautolu ke iloa e higoa ha Iehova mo e kitia e tau kakano he hana higoa. (Esoto 3:14) Kua mailoga e tautolu na maeke ia Iehova ke eke mo mena kua fifili a ia ki ai—ko e Matua fakahele, ko e Fakafili tututonu, ko e Toa ne kautu—ke maeke ke fakamoli hana tau finagalo. Ti kitia e tautolu e puhala kua moli tumau hana kupu. He fakaako e tautolu e Kupu he Atua, maeke ia tautolu ke talahau, tuga ne talahau he salamo: ‘Ha kua falanaki au ke he hāu a kupu.’—Salamo 119:42; Isaia 40:8.
9. Fakamalolo fefe he lukutoto mo e liu tu mai ha Iesu a tautolu ke falanaki ki a Iehova?
9 Ko e lukutoto taha kakano ke falanaki ki a Iehova. (Mataio 20:28) Ko e homo ue atu ha ia he fakafano mai he Atua hana Tama hokoia ke mate mo lukutoto ma tautolu! Ti kua malolo lahi moli e lukutoto. Maluia ai e tau agahala he tau tagata oti kana kua tokihala mo e liliu ki a Iehova fakalataha mo e tau loto fakamoli. (Ioane 3:16; Heperu 6:10; 1 Ioane 4:16, 19) Ko e taha puhala he totogi e lukutoto ko e liu tu mai ha Iesu. Ko e mena ia, ne fakamoli he kitia mata he tokoteau, ko e falu kakano foki haia ke falanaki ki a Iehova. Ko e fakamoliaga to nakai fakahiku e tau amaamanakiaga ha tautolu ke he teao.—Gahua 17:31; Roma 5:5; 1 Korinito 15:3-8.
10. Ko e heigoa e tau manatu fakatagata kua ha ha ia tautolu he falanaki ki a Iehova?
10 Ko e falu ni a nei he tau kakano kua maeke ia tautolu mo e kua lata ia tautolu ke falanaki katoatoa ki a Iehova. Loga atu foki ai, falu kua mai ai fakatagata. Ma e fakatai, he taha magaaho ke he taha magaaho, kua fehagai a tautolu oti mo e tau tutuaga uka he tau momoui ha tautolu. He tutuli e tautolu e takitakiaga ha Iehova he taute ai, kua kitia e tautolu e aoga he takitakiaga ia. (Iakopo 1:5-8) Ko e lahi e falanaki ha tautolu ki a Iehova he tau momoui ha tautolu he tau aho takitaha mo e kitia e tau fua mitaki he mena nei, to malolo lahi mogoia e falanaki ha tautolu ki a ia.
Ne Falanaki a Tavita ki a Iehova
11. Ko e heigoa e tau tutuaga nukua maeke ia Tavita ke falanaki ki a Iehova?
11 Ko Tavita taha i Isaraela i tuai ne falanaki ki a Iehova. Ne fehagai a Tavita ke he matakutakuina he Patuiki ko Saulo, ne manako ke kelipopo a ia, mo e kautau malolo lahi ha Filisitia, ne lali ke fofo a Isaraela. Ne hao agaia a ia ti kautu foki. Ko e ha? Ne fakamaama ni e Tavita: “Ko Iehova ko e haku a maama ia, mo e haku a fakamouiaga; to matakutaku au kia hai? Ko Iehova ko e taue ia ke moui ai au; to matakutaku au kia hai?” (Salamo 27:1) Maeke foki ia tautolu ke kautu kaeke ke falanaki pihia a tautolu ki a Iehova.
12, 13. Fakakite fefe e Tavita kua lata ia tautolu ke falanaki ki a Iehova pete ni kua fakaaoga he tau tagata totoko e tau alelo ha lautolu ko e tau fana mai ki a tautolu?
12 He taha magahala ne liogi a Tavita: “Ko e Atua na e, kia fanogonogo mai a koe ke he haku a liogi; kia leveki e koe haku a moui neke matakutaku au kia ia ne fai fi mai. Kia fufu e koe au mai he pulega he tau tagata mahani kelea, mo e miha he tau tagata kua mahani hepehepe. Kua fakamata e lautolu ha lalu tau alelo tuga ne pelu; kua loloku e lautolu e kaufana ke fana mai ha lautolu a tau fana, ko e tau kupu fakahogohogo haia. Kia fana e lautolu mai he tau mena galo ke he tau tagata mahani hakohako.” (Salamo 64:1-4) Nakai iloa moli e tautolu e mena ne omoi a Tavita ke tohi e tau kupu nei. Ka e iloa e tautolu he vaha nei, kua “fakamata e lautolu ha lalu tau alelo” ko e tau tagata totoko, he fakaaoga e vagahau ko e fana he felakutaki. Ne “fana” e lautolu e tau Kerisiano hakohako, he fakaaoga e vagahau po ke tohi e tau kupu tuga e “kaufana” he tala fakakeukeu. Ka falanaki mauokafua a tautolu ki a Iehova, ko e heigoa la e fua?
13 Ne holo atu a Tavita ke talahau: “Kua fana fakalutukia he Atua a lautolu ke he fana; ti kafokia ni a lautolu. Kua tauveli a lautolu, kua hoko kia lautolu e kupu he tau alelo ha lautolu. . . . To fiafia e tagata tututonu kia Iehova, mo e tua kia ia.” (Salamo 64:7-10) E, pete ni he fakamata he tau fi e tau alelo ha lautolu ke totoko a tautolu, ke he fakahikuaga to “hoko kia lautolu e kupu he tau alelo ha lautolu.” Kua fakahiku ni ke fuluhi e Iehova e tau manatu ke he fakahikuaga mitaki, ke maeke ia lautolu ne falanaki ki a ia ke fiafia ki a ia.
Ne Kautu e Falanaki ha Hesekia
14. (a) He felauaki mo e tuaga hagahagakelea fe ne falanaki a Hesekia ki a Iehova? (e) Fakakite fefe e Hesekia kua nakai talitonu a ia ke he tau pikopiko ha Asuria?
14 Ko e Patuiki ko Hesekia taha ne kautu he falanaki ki a Iehova. He pule a Hesekia, ko e kautau malolo ha Asuria ne fakamatakutaku a Ierusalema. Ko e kautau ia, ne fakakaumahala e falu motu loga. Ne kautu ke he tau maaga ha Iuta ato ataina ai a Ierusalema, ti palau a Sanerivi to kautu a ia ke he maaga ia foki. Ne puhala atu ia Ravesake, kua talahau e ia—fakahako—ko e falanaki ki a Aikupito ke lagomatai to kaumahala. Pete ia, ne tala age a ia mogoia: “Aua neke fakavai a koe he Atua hau ne tua ki ai a koe, kua pehe atu, Nakai tuku atu a Ierusalema ke he lima he patuiki a Asuria.” (Isaia 37:10) Pete ia, ne iloa e Hesekia kua nakai fakavaia a Iehova. Ti liogi a ia, pehe: “Iehova na e ha mautolu a Atua, kia fakamomoui e koe a mautolu mai he lima hana, ke iloa ai he tau kautu oti he lalolagi ko koe ni ko Iehova hoko koe ni.” (Isaia 37:20) Ne fanogonogo a Iehova ke he liogi ha Hesekia. He taha e po, ne keli he agelu 185,000 e kautau Asuria. Ne hao a Ierusalema, ti fano kehe tukulagi a Sanerivi mai he motu ha Iutaia. Ko lautolu oti ne logona e mena nei ne tupu kua ako e lahi ue atu ha Iehova.
15. Ko e heigoa hokoia ka lagomatai a tautolu ke mautauteute ma e ha tuaga uka ka liga moua e tautolu he lalolagi maueue nei?
15 He vaha nei, tuga a Hesekia, kua nonofo a tautolu he tuaga tuga e felakutaki. He tuaga ha tautolu, ko e tauaga kua fakaagaga. Ha ko e tau toa fakaagaga agaia, kua lata ia tautolu ke feaki e tau puhala ke moui ai. Kua lata ia tautolu ke kitia tuai e tau fana mo e tauteute a tautolu ke maeke ke kalo kehe mai i ai. (Efeso 6:11, 12, 17) He lalolagi maueue nei, ko e tau tuaga kua amanaki ni ti hiki. Ko e taufetului kua tutupu fakalutukia. Ko e tau motu ne ha ha i ai e malolo lahi fakalotu kua nakai malolo lahi. Maeke ni ia tautolu, ke tuga a Hesekia, ka tauteute a tautolu he feaki e falanakiaga nakai maueue ia Iehova ka maeke ia tautolu ke mautali ke he ha mena ka liga tupu.
Ko e Heigoa e Kakano ke Falanaki ki a Iehova?
16, 17. Fakatata fefe e tautolu kua falanaki a tautolu ki a Iehova?
16 Ko e falanaki ki a Iehova nakai ko e manatu noa he tau kupu. Kua putoia e tau loto ha tautolu mo e kua fakatata ai he tau gahua ha tautolu. Ka falanaki a tautolu ki a Iehova, to falanaki katoatoa a tautolu ke he Kupu hana, ko e Tohi Tapu. To totou e tautolu he tau aho takitaha, manamanatu ki ai, ti fakaata ai ke takitaki e tau momoui ha tautolu. (Salamo 119:105) Ko e falanaki ki a Iehova kua putoia foki e falanaki ke he malolo he agaga tapu. Mo e lagomatai he agaga tapu, maeke ia tautolu ke feaki e tau fua kua fakafiafia ki a Iehova ti maeke ia tautolu ke utakehe fakamalolo e tau aga kelea lahi. (1 Korinito 6:11; Kalatia 5:22-24) Ti, ko e lagomatai he agaga tapu, tokologa kua maeke ke tiaki e ula po ke fakaaoga tulaki. Kua tiaki he falu e tau puhala moui feuaki. E, kaeke ke falanaki a tautolu ki a Iehova, kua gahuahua a tautolu ke he hana malolo, nakai ha tautolu ni.—Efeso 3:14-18.
17 Lafi ai, he falanaki ki a Iehova kakano ko e falanaki ki a lautolu kua falanaki a ia ki ai. Ma e fakatai, kua kotofa e Iehova e “fekafekau fakamoli mo e loto matala” ke leveki e tau mena he Kautu he lalolagi. (Mataio 24:45-47) Nakai manako a tautolu ke lali ke o ni hoko tautolu mo e fakaheu e ekegahua ia, ha kua falanaki a tautolu ke he fakatokaaga ha Iehova. Lafi ki ai, ko e tau motua he fakapotopotoaga Kerisiano he matakavi mo e, hagaao ke he aposetolo ko Paulo, ne kotofa he agaga tapu. (Gahua 20:28) He kaufakalataha mo e fakatokaaga he tau motua he fakapotopotoaga, kua fakakite foki e tautolu kua falanaki a tautolu ki a Iehova.—Heperu 13:17.
Muitua e Fakafifitakiaga ha Paulo
18. Muitua fefe e tau Kerisiano he vaha nei ke he fakafifitakiaga ha Paulo, ka ko e heigoa ne nakai falanaki a lautolu ki ai?
18 Ne fehagai e aposetolo ko Paulo mo e tau pehiaaga loga he fekafekauaga, tuga ni a tautolu. He vaha hana ne talahau fakakeukeu e faka-Kerisiano ke he tau pule, ti falu magaaho ne fakamalolo a ia ke fakahako e tau talahauaga fakavai ia po ke fakatu e gahua fakamatala matafakatufono. (Gahua 28:19-22; Filipi 1:7) He vaha nei, kua muitua e tau Kerisiano ke he hana fakafifitakiaga. Ka maeke, kua lagomatai e tautolu e falu ke maama e gahua ha tautolu, he fakaaoga e tau puhala kua fakaata mai. Ti gahua a tautolu ke fai tali atu mo e fakatu matafakatufono e tala mitaki. Pete ia, nakai falanaki katoatoa a tautolu ke he tau laliaga pihia, ko e mena ia kua nakai onoono a tautolu ko e kautuaga po ke kaumahala kua moua ai he mua a tautolu he hopoaga po ke fai tohiaga mitaki. Ka ko e falanaki ha tautolu ki a Iehova. Kua manatu e tautolu e fakamaloloaga hana ki a Isaraela i tuai: ‘Ko e nonofo fakatekiteki mo e falanaki ko e ha mutolu a malolo haia.’—Isaia 30:15.
19. He hokotia ke he favaleaga, kua kautu fefe e tau matakainaga ha tautolu he falanaki ki a Iehova?
19 Ke he tau magaaho he fakamauaga tala he vaha fou nei ha tautolu, kua pa po ke fakakaupa e gahua ha tautolu i Europa Uta mo Lalo, he tau vala i Asia mo Aferika, mo e he tau motu ha Amerika Toga mo Tokelau. Kakano kia e mena nei kua teao e falanaki ha tautolu ki a Iehova? Nakai. He fakaata e ia e favaleaga kelea muikau he falu magaaho ke lata ni mo e hana finagalo mitaki, ne fakamalolo fakaalofa e Iehova a lautolu kua matematekelea he favaleaga ia. I lalo he favaleaga, tokologa he tau Kerisiano ne fakatu e fakamauaga homo ue atu he tua mo e falanaki ke he Atua.
20. He liga aoga a tautolu mai he tau ataina matafakatufono, ko e heigoa ka nakai fakahui e tautolu?
20 He taha fahi, he loga he tau motu kua mailoga matafakatufono a tautolu, ti he falu magaaho kua moua e tautolu e tohiaga mitaki mai he puhala uta tala. Kua fakaaue a tautolu ma e mena nei mo e mailoga kua eke foki e mena nei mo lalagoaga ke he finagalo ha Iehova. Mo e hana monuina, kua fakaaoga e tautolu e tokanoaaga lahi mahaki, nakai ke fakatolomaki e tau momoui fakatagata ha tautolu, ka ke gahua fakamoli mo e katoatoa ki a Iehova. Pete ia, he moua e manamanatuaga mitaki mai he tau pule, to nakai fakahui e tautolu e tu uho ha tautolu, he fakatote e gahua fakamatala ha tautolu, po ke ha puhala ni ke fakalolelole e gahua ha tautolu ki a Iehova. Ko tautolu ko e tau tagata he Kautu faka-Mesia mo e kua mauokafua ke he fahi he pule katoatoa ha Iehova. Ko e amaamanakiaga ha tautolu, nakai ke he fakatokaaga nei, ka ke he lalolagi fou, kua ha ha i ai e Kautu faka-Mesia ke eke mo fakatufono hokoia ke pule ke he lalolagi nei. Nakai fai pomu, nakai fai kaufana, po ke tau latau fakaniukilia ka lulululu e fakatufono ia po ke fakato hifo mai he lagi. To kautu ai mo e to fakamoli e finagalo ha Iehova ke lata ai.—Tanielu 2:44; Heperu 12:28; Fakakiteaga 6:2.
21. Ko e heigoa e puhala kua fifili a tautolu ke muitua ki ai?
21 Kua pehe a Paulo: “Ko tautolu, nakai ha ia lautolu kua tukumuli ke he malaia, ka ko lautolu kua tua ke momoui ai e tau agaga.” (Heperu 10:39) Kia tua fakamoli mogoia a tautolu he fekafekau ki a Iehova ke hoko ke he fakaotiaga. Ha ha ia tautolu e tau kakano oti ke tuku e tautolu e falanaki katoatoa ki a Iehova he magaaho nei mo e anoiha.—Salamo 37:3; 125:1.
Ko e Heigoa ne Ako e Koe?
• Ko e ha ne liuaki mai e Iosua mo Kalepa e hokotaki mitaki?
• Ko e heigoa falu kakano ne kua lata ia tautolu ke falanaki katoatoa ki a Iehova?
• Ko e heigoa e kakano ke falanaki ki a Iehova?
• He falanaki ki a Iehova, ko e heigoa e tuaga kua fifili a tautolu ki ai?
[Tau Huhu he Fakaakoaga]
[Fakatino he lau 26]
Ko e ha ne mitaki e hokotaki ha Iosua mo Kalepa?
[Tau Fakatino he lau 27]
Kua foaki mai he tufugatiaaga ki a tautolu e kakano malolo ma e falanaki ki a Iehova
[Credit Line]
All three images: Courtesy of Anglo-Australian Observatory, photograph by David Malin
[Fakatino he lau 29]
Ko e falanaki ki a Iehova ko e kakano ke falanaki ki a lautolu kua falanaki a ia ki ai