Kautu a Lautolu ke he Favaleaga

NE FANAU a Frieda Jess he 1911 i Tenemaka, ne hiki atu a ia mo e tau mamatua hana ki Husum he fahi tokelau i Sihamani. He tau hake ne gahua a ia i Magdeburg, ti he 1930 ne papatiso a ia ko e Tagata Fakaako Tohi Tapu, ne iloa ai ko e Tau Fakamoli a Iehova he magahala ia. Ne tu hake a Hitler he 1933, ti mai he mena nei ne 23 e tau ne moui ekefakakelea a Frieda mai he, nakai taha, ka e he ua e fakatufono pule okooko.

Ia Mati 1933 ne fakatu he fakatufono Sihamani e viliaga lahi. Ne fakamaama e Dr. Detlef Garbe, ko e ulu he Neuengamme Concentration Camp Memorial ne tata ki Hamburg: “Ne manako e National Socialists ke omoi e tokologa ke eke ma e ha lautolu a tohikupu mo e takitaki, ko Adolf Hitler.” Ne muitua he Tau Fakamoli a Iehova e tomatomaaga ha Iesu ke tu uho fakapolitika mo e ke “nakai ko e tau tagata he lalolagi,” ti nakai vili a lautolu. Ko e fua? Ne pa e Tau Fakamoli.—Ioane 17:16.

Ne matutaki fufu a Frieda ke he tau gahua Kerisiano hana, ti lagomatai foki ke lolomi e mekasini Watchtower. “Ne tamai fufu falu mekasini ke he tau kemuaga pagota ma e tau matakainaga talitonu ha tautolu,” he talahau e ia. Ne tapaki a ia he 1940 mo e huhu toko he Gestapo, mole atu e mena ia ti nofo a ia ke he poko puipui tokotaha ke he loga e tau mahina. Fakauka fefe a ia? Pehe a ia: “Ko e liogi e huaga haku. Ne kamata liogi tuai au he magaaho pogipogi ti liogi lagaloga he aho. Ne foaki mai he liogi e malolo mo e lagomatai ki a au ke nakai molea e tupetupe.”—Filipi 4:6, 7.

Ne fakatoka mai a Frieda, ka e he 1944 ne liu e Gestapo tapaki foki a ia. Ne fakahala a ia he magaaho nei ke fitu e tau he fale puipui Waldheim. Ne matutaki e Frieda: “Ne tuku he tau leveki pagota au ke gahua mo e falu fifine foki he tau fale unu. Ne fa gahua au mo e taha fifine mai i Sekolovakia, ti tutala tumau au ki a ia hagaao ki a Iehova mo e hagaao ke he tua haku. Ne fakamalolo he tau fakatutalaaga ia a au.”

Fakatoka Mai ka e Nakai Leva

Ne hafagi he tau kautau Soviete e fale puipui Waldheim ia Me 1945, ti tokanoa a Frieda ke liu ki Magdeburg mo e hana fekafekauaga ke he tau tagata ka e nakai leva. Ne liu foki e Tau Fakamoli ke eke mo fana kaka he ekefakakelea, he magaaho nei mai he tau pule he Soviet Occupational Zone. Ne tohi e Gerald Hacke he Hannah-Arendt-Institute for Research Into Totalitarianism: “Ko e Tau Fakamoli a Iehova ko e taha mai he tau matakau fakalataha gahoa kua teitei ni ke favale tumau ki ai mai he tau pule okooko kelea i Sihamani.”

 Ko e ha ne fakafou e ekefakakelea? Liu foki, ko e matapatu matakupu ko e tu uho Kerisiano. He 1948, ne fakatu he Sihamani Uta e vili mai he tau tagata, ti tuga he fakamaama e Hacke, “ko e matapatu tupuaga [he favaleaga ke he Tau Fakamoli a Iehova] he nakai fai vala a lautolu he viliaga.” Ia Aokuso 1950, ne pa e Tau Fakamoli a Iehova i Sihamani Uta. Totou teau ne tapaki, putoia foki a Frieda.

Ne liu foki a Frieda tu ke he fakafiliaga mo e fakahala ke ono e tau he fale puipui. “He magaaho nei ne fakalataha au mo e tau matakainaga talitonu, ti lagomatai lahi e feoakiaga.” He liu fakatoka mai a ia he 1956, ne hiki a ia ki Sihamani Lalo. He 90 e tau he moui, ne nofo a Frieda mogonei i Husum, ti fekafekau agaia ke he Atua moli, ko Iehova.

Ne moua e Frieda 23 e tau he favaleaga i lalo hifo he ua e pule kelea. “Ne lali e tau Nasi ke moumou au fakatino; ne lali e tau Kominisi ke utakehe e mahani haku. Moua mai e au i fe e malolo? Ko e aga fakaako mitaki he Tohi Tapu ka e olioli agaia e ataina, liogi tumau ka nofo tokotaha, feoaki mo e tau matakainaga talitonu ka maeke ai, mo e talahau e tau taofiaga haku ke he falu he tau magaaho oti.”

Pule Fasisi i Hugari

Ko e taha motu ne fakauka e Tau Fakamoli a Iehova ke he tau hogofulu tau he ekefakakelea ko Hugari. Ne moua he falu e favaleaga ke he tau lima he nakai ua e pule okooko, ka e tolu. Taha fakataiaga ko Ádám Szinger. Ne fanau a Ádám i Paks, Hugari, he 1922 ti feaki hake ko e Porotesano. He 1937 fai Tagata Fakaako Tohi Tapu ne ahi atu ke he kaina ha Ádám, ti fiafia agataha a ia ke he fekau ha lautolu. Ko e mena ne ako e ia mai he Tohi Tapu ne omoomoi a ia ko e tau fakaakoaga he tapu hana ne nakai mai he Tohi Tapu. Ti toka e ia e Tapu Porotesano mo e fakalataha mo e tau Tagata Fakaako Tohi Tapu he fekafekauaga ha lautolu.

Ne tupu lahi e omoomoiaga he pule fasisi i Hugari. Loga he tau magaaho, ne kitekite e tau leoleo ki a Ádám ne fakamatala he taha fale ke he taha fale mo e uta a ia ke huhu tala. Ko e peehiaga ke he Tau Fakamoli kua lahi mahaki, ti he 1939 ne pa e gahua ha lautolu. He 1942, ne tapaki a Ádám, ti uta ke he fale puipui, mo e tafolo fakakelea. Ko e heigoa ne lagomatai a ia he 19 e tau he moui ke fakauka ke he matematekelea mo e tau mahina he fale puipui? “He haia agaia he kaina, ne fakaako fakamitaki e au e Tohi Tapu mo e moua e maamaaga mitaki he finagalo ha Iehova.” Ko e magaaho fakahiku ne fakatoka mai a ia he fale puipui ne fakahiku a Ádám ke papatiso ko e Fakamoli a Iehova. Pouli agaia ai ia Aokuso 1942, he vailele tata ke he kaina hana.

Fale Puipui i Hugari, Kemuaga Fakatupa i Serepia

Nakai leva, he felakutaki ke uaaki he lalolagi, ne fakalataha a Hugari mo Sihamani ke totoko atu ke he Kautaha Soviete, mo e he vaha mateafu he 1942, ne fakatu a Ádám ke gahua fakakautau. Ne talahau e ia: “Ne talahau e au ke nakai gahua fakakautau au ha ko e mena kua ako e au mai he Tohi Tapu. Ne fakamaama e au e tuaga tu uho haku.” Ne fakahala a ia ke 11 e tau he fale puipui. Ka e nakai leva e nofo ha Ádám i Hugari.

He 1943 kavi ke he 160 e Tau Fakamoli a Iehova ne fakapotopoto mai, fafao he tau poti, ti fakafano hifo he Vaitafe i Danube ki Serepia. Ko Ádám taha ia lautolu. I Serepia ko e tau pagota nei kua ha ha i lalo he pule Reich ke Toluaki ha Hitler. Ne tuku a lautolu ke he kemuaga fakatupa i Bor ti omoi ke gahua he keliaga apakula. Kavi ke taha e tau he mole, ne liuaki a lautolu ki Hugari, ne fakatokanoa mai he tau kautau Soviete a Ádám he vaha tau tupu he 1945.

Hugari i Lalo he Pule Kominisi

Ka e nakai leva e tokanoaaga. He matahiku he atu tau 1940, ne pa he tau pule Kominisi i Hugari e tau gahua he Tau Fakamoli a Iehova, tuga ni ne taute he tau pule Fasisi ato hoko e felakutaki. He 1952, kua 29 e tau he moui ha Ádám mogonei ti kua fai hoana mo e ua e tama, ne tapaki mo e fakahala ati liu foki a ia nakai talia e gahua fakakautau. Ne fakamaama e Ádám ke he hopoaga: “Nakai ko e magaaho fakamua anei ne nakai talia e au e gahua fakakautau.  He felakutaki, ne fano au ke he fale puipui ti liti taga niu ki Serepia ma e kakano taha. Ne nakai talia e au ke hu he kautau ha ko e loto manamanatu haku. Ko au ko e Fakamoli a Iehova, ti tu uho au fakapolitika.” Ne fakahala a Ádám ke valu e tau he fale puipui, ka e fakato hifo fakamui ke he fa e tau.

Ne fakatumau a Ádám ke moua e ekefakakelea ato hoko ke he lotouho he atu tau 1970, molea e 35 e tau he mole e ahi atu fakamua he tau Tagata Fakaako Tohi Tapu ke he kaina he tau mamatua hana. He magaaho katoa nei, ne fakahala a ia ke 23 e tau ke he ono e hopoaga fakafili, ne toka ai kau ke hogofulu e fale puipui mo e tau kemuaga. Ne fakauka a ia ke he tau favaleaga tumau i lalo hifo he pule okooko kelea—he tau pule Fasisi ato hoko e felakutaki i Hugari, tau Tagata Kumikumi Fakamotu Sihamani i Serepia, mo e felakutaki taufetului he tau Tagata Kominisi i Hugari.

Kua moui agaia a Ádám he kaina hana ne fanau ai i Paks, he fekafekau fakamoli ke he Atua. Ha ha kia ia ia e tau lotomatala lahi mahaki kua fakamalolo a ia ke kautu he fakauka ke he tau mena uka? Nakai. Kua fakamaama e ia:

“Kua aoga e fakaako Tohi Tapu, liogi, mo e feoaki mo e tau matakainaga talitonu. Ka e manako au ke fakakite ua foki e mena. Fakamua, ko Iehova ko e Punaaga he malolo. Ko e fakafetuiaga tata mo ia e moui haku. Ti uaaki, ne tokaloto e au e Roma veveheaga 12, pehe mai: ‘Aua neke taui atu e mutolu.’ Ti nakai fakafualoto au. Lagaloga ne fai magaaho au ke taui atu ki a lautolu ne favale mai ki a au, ka e nakai taute pihia e au. Nakai lata ia tautolu ke fakaaoga e malolo ne mai e Iehova ki a tautolu ke taui atu e kelea ke he kelea.”

Fakaotiaga ke he Tau Favaleaga Oti

Ko Frieda mo Ádám mogonei kua maeke ke tapuaki katoatoa ki a Iehova. Ko e heigoa he tau mena tutupu tuga ha laua ia kua fakakite hagaao ke he favaleaga fakalotu? Ko e favaleaga pihia kua nakai kautu—ka lauia e tau Kerisiano moli. Ha ko e favaleaga ke he Tau Fakamoli a Iehova kua moumou e loga he tau koloa mo e fakatupu e matematekelea mamahi, ne kaumahala ai ke moua e foliaga. He vaha nei, kua tupu lahi e Tau Fakamoli a Iehova i Europa ne ha ha i ai ua e pule kelea lalahi ke he taha vaha.

Tali atu fefe e Tau Fakamoli ke he favaleaga? He mena ne tupu ki a Frieda mo Ádám, ne fakaaoga e laua e tomatomaaga he Tohi Tapu: “Aua neke mahala a koe ke he kelea, ka kia mahala e kelea ke he mitaki.” (Roma 12:21) Maeke moli nakai he mitaki ke kautu ke he kelea? E, ka matutaki mo e tua malolo ke he Atua. Ko e kautuaga he Tau Fakamoli a Iehova mai he favaleaga i Europa ko e kautuaga he agaga he Atua, ko e fakatataaga he malolo ma e fua mitaki mai he tua kua fakatupu he agaga tapu ke he tau Kerisiano fakatokolalo. (Kalatia 5:22, 23) He lalolagi vale he vaha nei, ko e fakaakoaga a ia kua lata ke manamanatu fakahokulo ki ai.

[Tau Fakatino he lau 5]

Ko Frieda Jess (mogonei ko Thiele) he magaaho ne tapaki a ia mo e he mogonei

[Tau Fakatino he lau 7]

Ko Ádám Szinger he magaaho ne tuku a ia he fale puipui mo e he mogonei