Skip to content

Skip to table of contents

Loga e Tau Huhu—Gahoa e Tau Tali Makona

Loga e Tau Huhu—Gahoa e Tau Tali Makona

Loga e Tau Huhu​—Gahoa e Tau Tali Makona

KE HE pogipogi he All Saints’ Day, ia Novema 1, 1755, ne to e mafuike malolo lahi ke he taone i Lisbon ka e haia e laulahi he tau tagata he fale tapu. Totou afe e tau fale ne malolo hifo, ti totou hogofulu afe e tau tagata ne mamate.

Nakai leva he mole atu e matematekelea ia, ne tohi fakailoa he tagata tohia Falani hana Poème sur le désastre de Lisbonne (Poem on the Lisbon Disaster), ne fakaheu e ia e talahauaga ko e matematekelea ia ko e fakahala faka-Atua ma e tau hala he tau tagata. He talahau e tau mena tutupu kelea pihia ne kua molea ke he iloaaga po ke fakamaamaaga he tagata, ne tohi e Voltaire:

Nakai tutala e takatakaiaga, kua huhu teao e mautolu ki a ia;

Manako a tautolu ke he Atua kua vagahau ke he tau tagata.

Ko Voltaire, moli, ne nakai ko ia fakamua ke fakatu e tau huhu hagaao ke he Atua. Tali mai he fakamauaga tala he tagata, ko e tau mena matematekelea mo e tau malona ne fakatupu e tau huhu ke he tau manamanatuaga he tau tagata. Totou afe e tau tau i tuai, ko e tupuna ko Iopu, ne mamate laia e tau fanau oti hana mo e taufetului ke he gagao mamahi, ne huhu: “Kua foaki mai [he Atua] e maama he ha kia ia ne matematekelea, mo e moui kia lautolu ne mamahi e tau loto?” (Iopu 3:20) He vaha nei, tokologa ne manamanatu ke he puhala kua maeke he Atua mitaki mo e fakaalofa ke liga fakatumau e mahani tonu pete ni he loga e tau matematekelea mo e nakai fakafili tonu.

He felauaki mo e moli he hoge, felakutaki, gagao, mo e mate, tokologa ne tiaki katoatoa e taofiaga mena fai Tufuga ne leveki ke he tau tagata. Taha e pulotu ne talitonu nakai fai Atua ne mailoga: “Nakai fai mena ke kalo hola e Atua he fakaata e matematekelea ke he tama, . . . ato kehe, moli, ane nakai ha ha ai a ia.” Ko e tau matematekelea lalahi, tuga e Holocaust he Felakutaki II he Lalolagi, kua takitaki ke he tau fakaotiaga pihia. Mailoga e talahauaga nei he tohitala he tagata tohia Iutaia: “Ko e fakamaamaaga mukamuka lahi ni ma Auschwitz ko e mena nakai fai Atua ke fakalava mai ke he tau mena he tagata.” Hagaao ke he kumikumiaga he 1997 ne fakahoko i Falani, ko e motu ne tokologa ke he Katolika, fuafua ai ko e 40 e pasene he tau tagata ne fakauaua na fai Atua ha ko e tau kelipopoaga, tuga taha ia ne hoko ki Ruanata he 1994.

Fakalavelave ke he Tua?

Ko e ha ne nakai fakalava mai e Atua ke puipui neke tutupu mai e tau mena kelea? Taha e tagata fakamau tala Katolika ne fakafetoko ke he huhu nei “ko e fakalavelave kelea ke he tua” ma e tokologa. Huhu a ia: “Moli, kua maeke kia ke talitonu ke he Atua kua tu noa nakai lagomatai ka e toko miliona e tau tagata noa ne mamate mo e puke tagata katoa he lalolagi kua tamate mo e nakai fai mena ne taute e ia ke puipui aki?”

Ko e tagata tohia he nusipepa Katolika La Croix ne talahau pihia: “Pete ko e tau matematekelea mai i tuai, tau mena tutupu moli he moui ha ko e mafiti he tau matini fou, tau matematekelea tutupu pauaki, tau matakau kolokolovao fakatu pauaki, po ke mate he fakahele, he tau mena tutupu takitaha, ko e tau mata kua matakutaku ne fofoga hake ke he lagi. Ko fe e Atua? Kua manako lahi a lautolu ke he tali. Nakai kia ko Ia ne Mua kua Nakai Mahalohalo, ko Ia ne Mua kua Nakai Leveki Mai?”

Ne fakafehagai a Pope John-Paul II mo e matakupu nei he tohi fakaaposetolo hana he 1984 ko e Salvifici Doloris. Ne tohi e ia: “Pete ni kua tuga he hafagi he lalolagi e tau mata, he tau tagata ke he mena fai Atua, ke he hana pulotu, malolo mo e mua ue atu, kua tuga ke fakaalaia he kelea mo e matematekelea e tau mena nei, falu magaaho ke he puhala malolo lahi, mua atu ke he mena tutupu he tau aho takitaha he tau matematekelea loga nakai lata mo e loga he tau mena hepehepe ne nakai fai fakahala tonu.”

Ko e ha ha i ai he Atua fakaalofa ue atu mo e malolo ue atu, ne fakakite mai he Tohi Tapu, kua tatai ke he tupu lahi he matematekelea he tagata? Na fakalava mai nakai a ia ke puipui e taha po ke loga he tau matematekelea? Fai mena nakai ne taute e ia ma tautolu he vaha nei? Ha ha i ai nakai, ke he tau kupu ha Voltaire, “e Atua kua vagahau ke he tau tagata” ke tali e tau huhu nei? Fakamolemole totou e vala tala ne mui mai ma e tali.

[Tau Fakatino he lau 3]

Ko e moumouaga ha Lisbon he 1755 ne omoi a Voltaire ke talahau ko e tau mena tutupu pihia kua molea ke he iloaaga he tagata

[Credit Lines]

Voltaire: From the book Great Men and Famous Women; Lisbon: J.P. Le Bas, Praça da Patriarcal depois do terramoto de 1755. Foto: Museu da Cidade/Lisboa

[Fakatino he lau 4]

Tokologa ne fakauaua na fai Atua ha ko e tau fua matematekelea he tau kelipopoaga, tuga ia i Ruanata

[Credit Line]

AFP PHOTO

[Fakatino Credit Line he lau 2]

COVER, children: USHMM, courtesy of Main Commission for the Prosecution of the Crimes against the Polish Nation