Lata Kia e Tau Akoako ke Fakamatala e Tau Mena Politika?
Lata Kia e Tau Akoako ke Fakamatala e Tau Mena Politika?
“KO E putoiaaga ke he tau mena politika kua maeke ke lagomatai e tau tagata nonofogati, he tala age he epikopo Kanata ke he tau tagata o atu ke he fale tapu . . . Pete ni foki ka tuga ke nakai tatai e fakatokaaga fakapolitika mo e finagalo he Atua, ‘kua lata ia tautolu ke putoia ke maeke ke tamai e fakafili tonu ke he tau tagata nonofogati.’”—Catholic News.
Ko e tau hokotaki he tau takitaki lotu ne talahau he talia e putoiaaga ke he tau mena politika kua nakai fakaliga kehe; po ke ko e mena aga mau ke he tau takitaki fakalotu ke mau kotofa ke he tau gahua fakapolitika. Ne lali falu ke fakafou e tau mena politika. Ne nava mo e manatu e falu ha ko e ha lautolu a tau fakaohoohoaga ke he tau matakupu tuga e tataiaga he lanu tagata mo e utakeheaga he fakatupa.
Pete ia, tokologa e tau tagata he lotu ne tupetupe e logonaaga he magaaho ne kau e tau tagata fakamatala ha lautolu ke he tau matakupu fakapolitika. “Ko e tau tagata o tapu fakaevagelia ne huhu tuaha he taha magaaho e malolo he tau akoako ha lautolu,” he talahau he vala tala Christian Century ke he fioloti fakapolitika. Tokologa e tau tagata fakalotu ne logona hifo kua tapu lahi e lotu mo matakavi ma e tau mena politika.
Kua fakalaga he mena nei falu huhu fuluola ne kua putoia a lautolu oti kua manako ke kitia e lalolagi mitaki. Maeke nakai he tau tagata fakamatala he faka-Kerisiano ke fakafou e tau mena politika? * Ko e puhala kia he Atua ke fakamatala e tau mena politika ke moua e fakatufono mitaki mo e lalolagi mitaki? Na kamata kia e faka-Kerisiano ko e puhala fou ke fakagahua e tau mena politika?
Puhala ne Kamata e Tau Mena Politika ke he Higoa he Keriso
Ke he The Early Church, kua pehe e tagata fakamauaga tuai ko Henry Chadwick ko e fakapotopotoaga Kerisiano fakamua ne talahaua ke he hana “nakai fetataiaki mo e moua e pule ke he lalolagi nei.” Ko e fakalatahaaga “nakai fakapolitika, nakai miha, mo e milino.” Kua pehe e A History of Christianity: “Ha ha i ai e manatu malolo ne tupu ke he tau Kerisiano katoa ne nakai fai ia lautolu kua lata ke tu kotofa i lalo he fakatufono . . . Ke he matahiku he kamataaga he senetenari ke tolu aki ko Hippolytus ne pehe ko e aga fakamotu faka-Kerisiano talahaua ne lata mo e ikifakafili he tau tagata ke oti hana gahua ka manako ke fakalataha ke he Lotu.” Fakahiku ai mogoia, ko e tau tagata tane ne to vevele ke he pule ne kamata ke taki e loga he tau fakapotopotoaga, he foaki ne lautolu ki a lautolu e tau matahigoa mahuiga. (Gahua 20:) Falu ne manako ke eke mo tau takitaki fakalotu ti eke foki mo tau tagata politika. Ko e hikiaga fakaofo he fakatufono Roma ne foaki ke he tau tagata o tapu pihia e magaaho ne manako a lautolu ki ai. 29, 30
He tau 312 V.N., ko e Pule Atu Motu Roma ko Constantine ne pouliuli kua fakakapitiga atu ke he lotu faka-Kerisiano. Ofogia ai, ko e tau pisopo he lotu ne makona ke huhui e pule pouliuli he hukui aki e tau kotofaaga ne age e ia ki a lautolu. “Ne hufia fakahaga e Lotu ke he tau fifiliaga fakapolitika tokoluga,” he tohi e Henry Chadwick. Ko e heigoa e lauiaaga he tau mena politika ke he tau tagata lotu?
Puhala ne Lauia e Tau Tagata Fakamatala he Tau Mena Politika
Ko e manatu to fakaaoga he Atua e tau tagata lotu mo tau tagata politika ne mua atu e fakatolomaki e Augustine, ko e tagata fioloti Katolika malolo he senetenari ke lima aki. Ne kitia tuai e ia e pule he lotu ki luga he tau motu mo e tamai e mafola ke he tau tagata. Ka e ne tohi he tagata fakamau tuai ko H. G. Wells: “Ko e fakamauaga tuai i Europa tali mai he senetenari ke lima aki ke hoko ke he hogofulu ma lima kua lahi mahaki e fakamauaga tala tuai kua kaumahala e manatu lahi nei he fakatufono faka-Atua he lalolagi ke mailoga hana gahua.” Nakai tamai foki he Kerisitenitome e mafola ki Europa, ti nakai tamai foki ke he lalolagi. Ko e mena ne manatu ki ai ko e faka-Kerisiano ne galo e tuaga hana ki mua he tokologa. Ko e heigoa e mena ne hepe ai?
Tokologa ne talahau ke fakamatala e faka-Kerisiano ne futiaki ke he tau mena politika mo e tau amaamanakiaga mitaki, ka e ne moua e lautolu a lautolu kua kaufakalataha ke he mahani kelea. Ko Martin Luther, ko e tagata fakamatala mo e tagata fakaliliu he Tohi Tapu, kua talahaua ma e hana tau laliaga ke fakafou e Lotu Katolika. Pete ia, ko e totokoaga malolo hana ke he tau fakaakoaga he lotu ne taute a ia ke mahuiga ki a lautolu ne ha ha ai e manamanatuaga fakapolitika ma e totokoaga. Ne nakai fakalilifu he tokologa a Luther he magaaho ne kamata foki a ia ke vagahau hagaao ke he tau matakupu fakapolitika. Ke he kamataaga ne fiafia a ia ke he tau lalo tagata ne totoko e tau iki favale. Ti, he magaaho ne velagia e totokoaga, ne fakamalolo e ia e tau iki ke moumou e totokoaga, nukua taute pihia e lautolu, he tamate e tokoafe. Nakai ofo ai, ne onoono ai e tau lalo tagata ki a ia ko e afokau. Ne fakamalolo foki e Luther e tau iki ke totoko ko e tau pule atu motu Katolika. Moli ai, ko e tau Porotesano, ne iloa ai ke he tau tutaki ha Luther, ne fakatu e vahega fakapolitika mai he kamataaga. Lauia fefe a Luther he pule malolo? Ne moumou ai a ia. Ma e fakatai, pete ko e mena totoko a ia he kamataaga ke he malolo he tau fekehekeheaki fakalotu, ne fakamalolo e ia he magaaho fakamui hana tau kapitiga fakapolitika ke tamate he tugi a lautolu ne totoko e papatisoaga he tau tama mukemuke.
Ko John Calvin ko e akoako talahaua i Geneva, ka e fakahiku foki ne moua a ia he fakalagalaga fakapolitika lahi mahaki. He magaaho ne fakatata e Michael Servetus ko e mena nakai fai fakaveaga e Tolu Taha he Tohiaga Tapu, ne fakaaoga e Calvin hana malolo fakapolitika ke lalago e tamateaga ha Servetus, ne tugi a ia ke he akau. Ko e mamao ligo kelea ha ia mai he tau fakaakoaga ha Iesu!
Liga nimo he tau tagata tane nei e mena ne talahau he Tohi Tapu ia 1 Ioane 5:19: “Ko e lalolagi oti ha he pule hana kua mahani kelea.” Ha ha kia ia lautolu e manako moli ke fakafou e tau politika he vaha ha lautolu, po ke amaamanakiaga ke he malolo mo e fai kapitiga he tau tutuaga tokoluga kua futiaki a lautolu? Ke he ha mena ni, kua lata ke manatu e lautolu e tau kupu fakalagalaga he tutaki ha Iesu ko Iakopo: “Kua iloa nakai e mutolu ko e kapitiga mo e lalolagi ko e faitaua haia ke he Atua? Hanai, kaeke ke fia kapitiga taha mo e lalolagi, kua eke a ia mo fi ke he Atua.” (Iakopo 4:4) Ne iloa e Iakopo na vagahau a Iesu hagaao ke he tau tutaki hana: “Nakai ko e tau tagata he lalolagi a lautolu; tuga na au, nakai ko e tagata he lalolagi au.”—Ioane 17:14.
Pihia foki, pete ni e mailoga kua lata e tau Kerisiano ke nakai fai vala he kelea he lalolagi, tokologa ne totoko ke he tu uho fakapolitika, moli ke “nakai ko e tagata he lalolagi.” Kua totoku a lautolu ko e tu uho pihia kua puipui e tau Kerisiano mai he fakakite fakamalolo e fakaalofa ke he falu. Kua talitonu a lautolu ko e tau takitaki lotu kua lata ke vagahau mo e taute e matagahua ke tau atu ke he kolokolovao mo e nakai fakafili tonu. Ka ko e tu uho kia ne fakaako e Iesu kua nakai fetataiaki moli mo e manamanatu malolo ma e falu? Maeke kia he Kerisiano ke fakatumau ke vevehe kehe mai he tau matakupu fakapolitika fekehekeheaki mo e he magaaho taha foaki e lagomatai kua lata ma e falu? Kua fokifoki he vala tala ne mui mai e tau huhu nei.
[Matahui Tala]
^ para. 5 Ne fakakakano e tau mena politika ko e “tau gahua ne felauaki mo e pule he motu po ke matakavi, mua atu ko e fetoko po ke nakai fetataiaki he vahaloto he tau tagata po ke tau matakau ne fita e moua po ke amanaki ke moua e pule.”—The New Oxford Dictionary of English.
[Fakatino he lau 4]
Ne talia e tau takitaki lotu ke he tau pule, tuga e Pule Atu Motu Constantine, ke moua e pule fakapolitika
[Credit Line]
Musée du Louvre, Paris
[Tau Fakatino he lau 5]
Ko e ha e tau takitaki fakalotu talahaua ne futiaki ke he tau mena politika?
Augustine
Luther
Calvin
[Credit Lines]
Augustine: ICCD Photo; Calvin: Portrait by Holbein, from the book The History of Protestantism (Vol. II)