Latatonu e Tau Tagata he Atua ke Ofania e Mahani Totonu

“Ko e heigoa foki e mena kua finagalo ai a Iehova kia koe, nakai kia koe tau mena nai, ke eke ai e mahani tututonu, ke [“ofania e mahani totonu,” NW] mo e feoaki mo e hau a Atua mo e loto holoilalo?”​—MIKA 6:8.

1, 2. (a) Ko e ha kua nakai lata ia tautolu ke ofo nukua amanaki mai a Iehova ke he tau tagata hana ke fakakite e mahani totonu? (e) Ko e heigoa e tau huhu hagaao ke he mahani totonu ne kua lata ke manamanatu a tautolu ki ai?

KO IEHOVA ko e Atua he mahani totonu. (Roma 2:4; 11:22) Ne loto fakaaue moli e hoa fakamua, ko Atamu mo Eva, ke he mahani totonu ia! I loto he kaina ko Etena, nukua viko takai ia laua e tau tufugatia ne fakamoli aki e mahani totonu he Atua ke he tau tagata, ko lautolu ka olioli ki ai. Mo e tumau e Atua ke totonu atu ke he tau tagata oti kana, pihia foki ke he tau tagata vale mo e mahani kelea.

² Ha kua taute ke he fakatai he Atua, kua ha ha he tau tagata e lotomatala ke fakaata e tau fua mahani Atua. (Kenese 1:26) Nakai ofo ai, nukua amanaki mai a Iehova ki a tautolu ke fakakite e mahani totonu. Tuga ne talahau ia Mika 6:8, kua latatonu he tau tagata he Atua “ke ofania e mahani totonu.” Ka e ko e heigoa e mahani totonu? Matutaki fefe ke he falu fua he mahani Atua? Ha kua maeke e tau tagata ke fakatata e mahani totonu, ko e ha ne vale mo e kelea muikau ai e lalolagi? Ko e ha kua lata ia tautolu ko e tau Kerisiano ke foli fakalahi ke fakakite e mahani totonu ke he tau fakafehagai ha tautolu mo e falu?

Ko e Heigoa e Mahani Totonu?

3. To fakamaama fefe e koe e mahani totonu?

³ Kua fakatata e mahani totonu he fakakite e fiafia moli ke he tau tutuaga mitaki he falu. Kua fakakite ai he tau gahua lagomatai mo e tau kupu manamanatu. Ke mahani totonu ko e kakano ke taute e mitaki, nakai ke taute taha mena fakamamahi. Ko e tagata totonu kua fakakapitiga, mahani molu, loto fakaalofa, mo e fakaalofa noa. Ha ha ia ia e aga fakamokoi mo e manamanatu ke he falu. Ne akonaki mai e aposetolo ko Paulo e tau Kerisiano: “Kia fakatapulu a mutolu ke he fakaalofa hohofi noa, mo e mahani totonu, mo e loto holoilalo, mo e mahani molu, mo e fakauka.” (Kolose 3:12) Ko e mahani totonu, mogoia, ko e vala he tau tapulu fakatai he tau Kerisiano oti.

4. Puhala fe ne tu mua a Iehova ke fakakite e mahani totonu ke he tau tagata?

⁴ Kua tu mua a Iehova ko e Atua ke fakakite e mahani totonu. Tuga ne talahau e Paulo, he magaaho ne “fakakite mai e totonu mo e fakaalofa tagata he Fakamoui ha tautolu, ko e Atua” ne “fakamoui ai e ia a tautolu ke lata mo e koukouaga he fakafouaga, mo e liu fakafou ai he [a]gaga [t]apu.” (Tito 3:4, 5) Ne ‘koukou,’ po ke fakamea, he Atua e tau Kerisiano fakauku ke he toto ha Iesu, he fakagahua e uho he poa lukutoto he Keriso ma lautolu. Kua fakafou foki a lautolu he puhala he agaga tapu, ke eke mo “tau tagata fou” ko e tau tama tane fakauku he agaga he Atua. (2 Korinito 5:17) Taha mena foki, ko e mahani totonu mo e fakaalofa he Atua kua fakalaulahi atu ke he “moto tagata tokologa,” ko lautolu ne “kua unu foki ha lautolu a tau tapulu, mo e fakahina ha lautolu a tau tapulu ke he toto he Punua mamoe.”​—Fakakiteaga 7:9, 14; 1 Ioane 2:1, 2.

5. Ko e ha kua lata ia lautolu ne takitaki he agaga he Atua ke fakakite e mahani totonu?

⁵ Ko e mahani totonu ko e vala foki he fua he agaga tapu, po ke malolo gahuahua, he Atua. Ne pehe a Paulo: ‘Ko e fua he agaga ko e fakaalofa, fiafia, mafola, fakauka, mahani totonu, mahani mitaki, tua, mahani molu, mo e manako fakalatalata; kua nakai fai fakatufono ke he tau mena pihia.’ (Kalatia 5:22, 23) Ti, kua nakai kia lata mogoia ia lautolu ne takitaki he agaga he Atua ke fakakite e mahani totonu ke he falu?

 Nakai Lolelole e Mahani Totonu Moli

6. Magaaho fe ka lolelole ai e mahani totonu, mo e ko e ha?

⁶ Kua mailoga he falu tagata e mahani totonu mo mena lolelole. Manatu a lautolu kua latatonu ni he tagata ke fakamao kikiha, po ke hemu he falu magaaho, ke maeke he falu ke kitia e malolo hana. Ka e, ke he mena moli, ko e malolo a ia ka taute e totonu moli mo e ka kalo mai he fakakite e totonu hepe. Ha ko e mahani totonu moli ko e vala he fua he agaga he Atua, ti kua nakai ko e aga lolelole mo e tautui ke mahani nakai hako. Ko e totonu hepe, ke he taha fahi, ko e lolelole ne taute e tagata ke talia e tau mena kelea.

7. (a) Puhala fe ne fakateaga ai a Eli? (e) Ko e ha kua latatonu e tau motua ke puipui mai neke fakakite e totonu hepe?

⁷ Mailoga la, ke fakatai ki ai, e ekepoa ne mua ha Isaraela, ko Eli. Nukua fakateaga a ia ke akonaki e tau tama tane hana, ko Hofeni mo Fineaso, ne gahua ko e tau ekepoa he faituga utafano. Ha kua nakai makona ke he vala he poa ne kotofa ki a laua mai he Fakatufono he Atua, ne tala age e laua ke he fekafekau ke ole mai he tagata ne foaki e poa e vala manu mata ato huhunu e gako manu i luga he fatapoa. Ne putoia foki e tau tama ha Eli ke he mahani feuaki mo e tau fifine ne fekafekau he gutuhala he faituga utafano. Ka e, he nakai utakehe a Hofeni mo Fineaso mai he gahua ha laua, ka e, ne akonaki fakatote ni e Eli a laua. (1 Samuela 2:12-29) Ko e kakano haia ne “hogeia e tau kupu he Atua ke he vaha ia”! (1 Samuela 3:1) Ko e tau motua Kerisiano kua latatonu ai ke fakatekiteki neke hoko ke fakakite e totonu hepe ke he tau tagata taute mena kelea ka fakahagahaga kelea e tuaga fakaagaga he fakapotopotoaga. Ko e totonu moli kua nakai matapouli ke he tau kupu mo e tau gahua ne holimafafo e tau tutuaga he Atua.

8. Puhala fe ne fakatata e Iesu e totonu moli?

⁸ Ko e Fakafifitakiaga ha tautolu, ko Iesu Keriso, kua nakai lagataha ke agahala he fakatata e totonu hepe. Ko ia, ko e fakataiaga mitaki lahi he mahani totonu moli. Ke tuga anei, ‘ne fakaalofa hohofi noa a ia ma e tau tagata ha kua fakafita a lautolu mo e tiaki atu ai tuga e tau mamoe nakai fai leveki.’ Ko e tau tagata loto fakamoli ne logona e ataina ke o atu ki a Iesu, mo e ta mai foki e fanau ikiiki ha lautolu ki a ia. Kia manamanatu ke he mahani totonu mo e fakaalofa hohofi noa ne fakatata e ia he ‘nikiti ai e ia a lautolu [fanau] he hana tau lima, ti fakalago e ia hana tau lima ki luga ia lautolu, mo e fakamonuina a lautolu.’ (Mataio 9:36; Mareko 10:13-16) Pete ni he totonu a Iesu, kua tututonu a ia ke he tau mena kua hako ke he Matua hana he lagi. Ne nakai lagataha a Iesu ke talia e tau mahani kelea; ne ha ha ia ia e malolo mai he Atua ke fakatikai e tau takitaki lotu fakavai. Tuga ne mailoga ia Mataio 23:13-26, ne fatiaki lagaloga e ia e fakafiliaga: “Oi fakaalofa kia mutolu e tau tohikupu, mo e tau farasaio, ko e tau tagata fakavai!”

Mahani Totonu mo e Falu Fua he Mahani Atua

9. Matutaki fefe e mahani totonu ke he fakauka mo e mahani mitaki?

⁹ Kua matutaki e mahani totonu ke he falu fua ne fakatupu he agaga he Atua. Kua tohi ai he vahaloto he “fakauka” mo e “mahani mitaki.” Moli, ko e tagata ne feaki e mahani totonu kua fakatata e fua ia he hana fakauka. Kua fakamanavalahi foki a ia ki a lautolu ne nakai totonu mai. Nukua  matutaki e mahani totonu ke he mahani mitaki ha kua fa fakatata ai ke he gahua lagomatai ma e aoga he falu. He falu magaaho, ko e kupu Heleni ne fakaaoga i loto he Tohi Tapu ma e “mahani totonu” kua liga ke fakaliliu ko e “mahani mitaki.” He fakatata he tau Kerisiano fakamua atu e mahani nei ne ofoofogia ai e tau tagata pouliuli ati ui e lautolu e tau tutaki ia ha Iesu, he hagaao ki a Tertullian, ko e ‘tau tagata ne feaki hake he mahani totonu.’

10. Matutaki fefe e mahani totonu mo e fakaalofa?

¹⁰ Ha ha ai e matutakiaga he vahaloto he mahani totonu mo e fakaalofa. Hagaao ke he tau tutaki hana, ne talahau a Iesu: “Ko e mena ia ke iloa ai he tau tagata oti kana, ko e haku a tau tutaki a mutolu, ka feofanaki a mutolu.” (Ioane 13:35) Mo e hagaao ke he fakaalofa nei, ne pehe a Paulo: ‘Kua fakauka e fakaalofa, to mahani totonu.’ (1 Korinito 13:4) Matutaki foki e mahani totonu mo e fakaalofa ke he kupu “fakaalofa-totonu,” ne fa fakaaoga i loto he tau Tohiaga Tapu. Ko e mahani totonu ainei ne tupu mai he fakaalofa fakamoli. Ko e nauna faka-Heperu ne talahau ko e “fakaalofa-totonu” kua lahi atu e kakano mai he fakaalofa hohofi. Ko e mahani totonu kua fakapiki mokoina atu ke he taha mena ato fakakatoatoa e kakano ne matutaki atu ai ki ai. Ko e fakaalofa-totonu, po ke fakaalofa fakamoli, ha Iehova kua fakatata ke he tau puhala kehekehe. Ke tuga anei, nukua kitia ai ke he hana tau gahua laveaki mo e puipui.​—Salamo 6:4; 40:11; 143:12.

11. Ko e heigoa e fakamoliaga ne foaki he fakaalofa-totonu he Atua ki a tautolu?

¹¹ Kua futia he fakaalofa-totonu ha Iehova e tau tagata ki a ia. (Ieremia 31:3, NW) He magaaho ne manako e tau fekafekau tua fakamoli he Atua ma e laveakiaga po ke lagomatai, kua iloa e lautolu to fakakite moli e ia e fakaalofa-totonu mo e fakaalofa fakamoli. To nakai fakatonoa a lautolu. Ko e mena ia, kua maeke ia lautolu ke liogi mo e tua, tuga ne taute he salamo ne talahau: “Ka ko au nai, to tua au ke he hāu a [“fakaalofa-totonu,” NW] to fiafia hoku loto ke he hāu a fakamouiaga.” (Salamo 13:5) Ha kua fakamoli e fakaalofa he Atua, kua maeke he tau fekafekau hana ke falanaki katoatoa ki a ia. Ha ha ia lautolu e fakamoliaga nei: “Ko e mena nakai toka e Iehova hana motu, ti nakai tiaki e ia hana fonua.”​—Salamo 94:14.

Ko e Ha kua Lahi e Vale he Lalolagi?

12. Magaaho fe mo e puhala fe ne kamata ai e pule kelea?

¹² Ko e tali ke he huhu nei kua kitia ke he mena ne tupu he kaina ko Etena. He fakamua atu he fakamauaga tuai he tagata, ne kamata mai he mena moui fakaagaga ne lotokai mo e fakatokoluga e pulega ke eke mo pule he lalolagi. Ti ko e fua he lagatau hana, ne eke moli a ia ko e “iki he lalolagi nai,” haia moli ko e pule kelea. (Ioane 12:31) Ne talahaua ai a ia ko Satani ko e Tiapolo, ko e iki-totoko ke he Atua mo e tagata. (Ioane 8:44; Fakakiteaga 12:9) Ko e pulega lotokai hana ke fakatu e pule ke tatai ke he pule totonu ha Iehova nukua kitia moli he nakai leva e mole he tufuga a Eva. Ati, kamata ai e pule kelea he magaaho ne fifili e Atamu e puhala tu tokotaha mai he pule he Atua, he fakaheu katoatoa e mahani totonu Hana. (Kenese 3:1-6) Ka e nakai pule a laua ki a laua ni, ne o mai moli a Atamu mo Eva ki lalo he fakaohoohoaga lotokai mo e fakaikaluga he Tiapolo, ti eke mo tau tagata omaoma ke he pule hana.

13-15. (a) Ko e heigoa falu mena ne fua mai he fakaheu e pule tututonu ha Iehova? (e) Ko e ha ne kelea muikau ai e lalolagi nei?

¹³ Onoono la ke he falu mena ne fua mai. Ne vega a Atamu mo Eva mai he taha matakavi fakaparataiso he lalolagi. Ne hiki mai a laua he nofoaga fulufuluola ne fita ai e tau akau mo e tau fua akau tupu uhiuhi ke he tuaga uka i fafo he kaina ko Etena. Ne tala age e Atua ki a Atamu: “Ha kua fanogonogo a koe ke he kupu he hoana hau, mo e kai e koe e fua he akau ne poaki atu ai au kia koe, ne pehe atu, aua neke kai ai e koe; ko e mena ia ni kua malaia ai e kelekele ha ko koe; to kai ai e koe mo e mamahi ke he tau aho oti he moui hau; to tutupu mai ai māu e tau akau talatala, mo e mahukihuki.” Ko e malaia ne fakahoko ke he kelekele ne kakano ko e to uka lahi ke gahua ki ai he mogonei. Ko e tau lauiaaga he kelekele malaia, katoa mo e tau akau talatala mo e tau mahukihuki i ai, nukua mailoga lahi he tau hologa ha Atamu ati vagahau ai e matua tane ha Noa, ko Lameko, hagaao ke he ‘mamahi he tau lima ha lautolu ha ko e kelekele kua fakamalaia e Iehova.’​—Kenese 3:17-19; 5:29.

¹⁴ Ne tautui foki e Atamu mo Eva e milino ma e fakaagitau. Ne tala age e Atua ki a Eva: “To fakalahi  ni e au hau a mamahi, ko e mamahi he hau a fatu; to fanau mai e koe e tau tama mo e mamahi; ka e hagao atu hau a manako ke he tane hau, to pule foki a ia kia koe.” Fakamui, ne taute e Kaino, ko e uluaki ha Atamu mo Eva, e gahua vale he kelipopo e tehina hana ko Apelu.​—Kenese 3:16; 4:8.

¹⁵ “Ko e lalolagi oti ha he pule hana kua mahani kelea,” he talahau he aposetolo ko Ioane. (1 Ioane 5:19) Ke tuga ni hana pule, kua fakakite he lalolagi he vaha nei e tau puhala ne putoia ki ai e mahani lotokai mo e fakaikaluga. Ko e kakano haia ne kua kaputia ai ke he mahani kelea muikau mo e aga vale! Pete ni ia, to nakai pihia tumau. To taute moli e Iehova ke malolo lahi e mahani totonu mo e fakaalofa hofihofi noa, nakai ko e mahani kelea muikau mo e aga vale, i lalo he Kautu hana.

I Lalo he Kautu he Atua to Malolo Lahi ai e Mahani Totonu

16. Ko e ha kua fakamailoga he mahani totonu e pule he Atua he puhala ia Keriso Iesu, mo e heigoa kua kotofa mai he mena nei ki a tautolu ke taute?

¹⁶ Kua manako a Iehova mo e Patuiki kotofa he Kautu Hana, ko Keriso Iesu, ke talahaua e tau tagata ha laua ha ko e ha lautolu a mahani totonu. (Mika 6:8) Kua fakakite fakaku mai e Iesu Keriso ki a tautolu e puhala ka fakamailoga he mahani totonu e pule fakatufono ka tukuage he Matua hana ki a ia. (Heperu 1:3) Kua maeke ke kitia ai ke he tau kupu ha Iesu ne fakatapakupaku e tau takitaki lotu, ne tapeehi e tau tagata aki e tau kavega mamafa. Ne talahau e ia: “Kia o mai a mutolu kia au, ko mutolu oti ne matematekelea mo e pehia he tau kavega; ko au foki ke okioki ai a mutolu. Kia hahamo e mutolu e lakau hahamo haku, mo e fifitaki mai a mutolu kia au; ha ko au ni ko e totonu mo e loto holoilalo; ti moua ai e mutolu e okiokiaga mo e tau agaga ha mutolu. Ha ko e mena [“totonu,” NW] haku a lakau hahamo he uta, ko e haku a kavega foki, ko e mena mama a ia.” (Mataio 11:28-30) Kua tokologa e tau takitaki fakalalolagi mai he tau lotu po ke taha mena foki, ne kua fakamategugu e tau tagata aki e tau kavega fakalolelole he tau matafakatufono ne loga lahi mo e he tau matagahua ne nakai fai fakaaue. Ka e, ko e tau mena ne manako a Iesu ma e tau tutaki hana kua fakamakona aki e tau manako ha lautolu mo e kua fahia ki ai a lautolu. Ko e lakau hahamo moli ne totonu mo e ke okioki ai! Nakai kia kua omoomoi a tautolu ke tuga a ia he fakakite e mahani totonu ke he falu?​—Ioane 13:15.

17, 18. Ko e ha kua maeke ia tautolu ke mauokafua ko lautolu ne pule mo Keriso i luga he lagi mo lautolu ne hukui a ia he lalolagi to fakatata e mahani totonu?

¹⁷ Ne fakakite he tau kupu mitaki lahi ha Iesu ke he tau tutaki hana e kehe mahaki he pule Kautu he Atua mai he pule he tagata. Ne talahau he Tohi Tapu: “Kua taufetoko foki a lautolu [ko e tau tutaki], po ko hai taha ia lautolu ke mua. Ti tala age a ia kia lautolu, Ko e tau patuiki he tau motu kehe, kua pule kia lautolu; ko lautolu foki kua pule kia lautolu, kua talahaua a lautolu kua totonu. Ka e nakai pihia a mutolu; ka ko ia ne mua ia mutolu, kia eke a ia kia tuga a ia ne muikau, ko e takitaki foki kia tuga e fekafekau a ia. Ha ko hai kia kua mua; ko e tagata kia ne takoto ke kai, po ko ia ne fekafekau mai? Nakai kia ko ia ne takoto ke kai?  Ka ko au nai ha ha ia mutolu tuga ni e fekafekau.”​—Luka 22:24-27.

¹⁸ Kua foli e tau tagata ne pule ke fakamau e mua ue atu ha lautolu he ‘fia pule’ ke he tau tagata mo e he kumi e tau matahigoa ne mua, ke tuga kua tuku ki luga he tau matahigoa ia a lautolu mai he tau tagata ne pule a lautolu ki ai. Ka e he talahau e Iesu na moua e mua ue atu he fekafekau ke he falu​—he fakailoilo mo e fakatumau ke eketaha ke fekafekau. Ko lautolu oti ka pule mo Keriso i luga he lagi po ke fekafekau ko e tau hukui hana he lalolagi kua latatonu ke eketaha ke muitua ke he fakafifitakiaga he loto fakatokolalo mo e mahani totonu hana.

19, 20. (a) Fakakite fefe e Iesu e laulahi he mahani totonu ha Iehova? (e) Maeke fefe ia tautolu ke fifitaki a Iehova he fakatata e mahani totonu?

¹⁹ Kia onoono atu a tautolu ke he falu fakatonuaga fakaalofa foki ne foaki e Iesu. He fakakite e laulahi he mahani totonu ha Iehova, ne talahau a Iesu: “Kaeke ke fakaalofa atu a mutolu kia lautolu kua fakaalofa mai kia mutolu, to fakaaue he ha kia mutolu? nukua fakaalofa atu e tau tagata hala kia lautolu kua fakaalofa mai kia lautolu. Kaeke foki ke mahani mitaki atu a mutolu kia lautolu kua mahani mitaki mai kia mutolu, to fakaaue he ha kia mutolu? nukua eke pihia foki e tau tagata hala. Kaeke ke age e mutolu kia ia kua ogo tupe mai, mo e amaamanaki a mutolu ke moua mai ai, to fakaaue he ha kia mutolu? ha ko e tau tagata hala foki, kua age e lautolu ke he tau tagata hala kua ogo tupe mai, kia moua e lautolu e tau tupe tatai. Ka ko mutolu, kia fakaalofa atu a mutolu kia lautolu kua fai fi kia mutolu, ti mahani mitaki atu ki ai; kia age e tau tupe kua ogo, aua neke amaamanaki ke he taha mena ke ta mai; to lahi ai ha mutolu a palepale, to eke foki a mutolu mo fanau hana ne Mua ue atu; ha ko ia ne ofaofa e tau tagata vale, katoa mo lautolu ne mahani kelea. Hanai, kia hofihofi noa ha mutolu a fakaalofa, tuga ne hofihofi noa e fakaalofa he Matua ha mutolu.”​—Luka 6:32-36.

²⁰ Nakai lotokai e mahani totonu faka-Atua. Kua nakai ole mena mo e nakai amanaki ke fai taui. Kua totonu a Iehova he “fakahake ne ia hana la kia lautolu kua mahani kelea katoa mo lautolu kua mahani mitaki, kua fakato hifo foki e ia e uha kia lautolu kua tututonu katoa mo lautolu kua nakai tututonu.” (Mataio 5:43-45; Gahua 14:16, 17) Ke fifitaki ke he Matua ha tautolu he lagi, kua nakai ke kalo mai ni a tautolu he fakahagahaga  kelea e tau tagata vale ka e taute e tautolu e mitaki ki a lautolu, pihia foki ki a lautolu ne fai fi ki a tautolu. He fakatata e mahani totonu, kua fakakite e tautolu ki a Iehova mo Iesu e manako ha tautolu ke nonofo i lalo he Kautu he Atua, magaaho ka hufia e falu fua he mahani Atua ke he tau fakafetuiaga oti he tau tagata.

Ko e Ha kua Lata ke Fakakite e Mahani Totonu?

21, 22. Ko e ha kua lata ia tautolu ke fakakite e mahani totonu?

²¹ Ma e Kerisiano moli, kua mua atu e aoga ke fakatata e mahani totonu. Kitia maali ai hane fa e fakagahuahua e agaga he Atua. Mua atu foki, he magaaho ka fakatata e tautolu e mahani totonu moli, kua fifitaki a tautolu ki a Iehova ko e Atua mo Keriso Iesu. Ko e mahani totonu foki kua lata ke moua e lautolu ka eke mo tau tagata he Kautu he Atua. Kua latatonu ai ia tautolu, mogoia, ke ofania e mahani totonu mo e ako ke fakatata ai.

²² Ko e heigoa falu a puhala mitaki ne kua lata ia tautolu ke fakakite e mahani totonu he ha tautolu a moui he tau aho oti? To fakatutala e vala tala ka mui mai ke he matakupu ia.

To Tali Fefe e Koe?

• Ko e heigoa e mahani totonu?

• Ko e ha e lalolagi ne vale mo e kelea muikau ai?

• Iloa fefe e tautolu ko e mahani totonu to malolo lahi i lalo he pule he Atua?

• Ko e ha kua aoga ai ma lautolu ne manako ke nonofo i lalo he Kautu he Atua ke fakakite e mahani totonu?

[Tau Huhu he Fakaakoaga]

[Fakatino he lau 9]

Kua eketaha e tau motua Kerisiano ke mahani totonu he fehagai mo e fuifui

[Fakatino he lau 11]

To nakai fakateaga e fakaalofa-totonu ha Iehova ke he tau fekafekau hana he tau magaaho uka

[Tau Fakatino he lau 12]

Kua totonu a Iehova he fakahake e la ke kikila mo e uha ke to ke he tau tagata oti kana