Leveki e Tau Momotua​—Ko e Matagahua Faka-Kerisiano

“Ke hoko ni ke he vaha ke motua ai, ko au ni a ia, ke hoko foki ke he uluhina, ko au ni to uta ai e au a koe.”​—ISAIA 46:4.

1, 2. Kehe fefe e leveki he ha tautolu a Matua he lagi mai he leveki he tau matua tagata?

NE FEAKI hake he tau matua fakamoli e fanau ha lautolu tali mai he mukemuke, vaha tama, mo e he tau tau fuata ikiiki. Pihia foki he lalahi hake e tau tagata fuata mo e fai magafaoa, ne matutaki ha lautolu a tau matua tane mo e tau matua fifine ke leveki fakaalofa mo e lalago a lautolu.

² Pete ni kua fakakaupa e tau mena ne maeke he tau tagata ke taute ma e fanau ha lautolu, ko e ha tautolu a Matua he lagi kua maeke ke foaki tumau e leveki fakaalofa mo e lalagoaga. Hagaao ke he tau tagata fifili hana he tau vaha i tuai, ne talahau a Iehova: “Ke hoko ni ke he vaha ke motua ai, ko au ni a ia, ke hoko foki ke he uluhina, ko au ni to uta ai e au a koe.” (Isaia 46:4) Ko e tau kupu fakamafanatia ha anei ma e tau Kerisiano momotua! Na nakai tiaki e Iehova a lautolu ne fakamoli tumau ki a ia. Ka e, kua mavehe a ia ke fakamalolo, lalago, mo e puipui a lautolu ke he moui katoa ha lautolu, pihia foki ke he tau tau momotua.​—Salamo 48:14.

3. Ko e heigoa ka kitekite ki ai i loto he vala tala nei?

³ Maeke fefe ia tautolu ke fifitaki e manamanatu fakaalofa ha Iehova ma e tau momotua? (Efeso 5:1, 2) Kia kitekite a tautolu ke he tau puhala kua maeke he fanau, tau leveki fakapotopotoaga, mo e tau Kerisiano takitokotaha ke leveki e tau manako ha lautolu ne momotua he fakamatakainaga faka-Kerisiano ha tautolu.

Ha Tautolu a Matagahua ko e Fanau

4. Ko e heigoa e matagahua ne ha ha he fanau Kerisiano ke he tau matua ha lautolu?

⁴ “Kia fakalilifu a koe ke he hau a matua tane, mo e hau a matua fifine.” (Efeso 6:2; Esoto 20:12) Mo e fatiakiaga mukamuka nei ka e  hokulo ne mai he tau Tohiaga Tapu Heperu, ne fakamanatu he aposetolo ko Paulo e fanau ke he matagahua ne ha ha ia lautolu ke he ha lalu tau matua. Ka e hagaao fefe e tau kupu nei ke he levekiaga he tau momotua? Ko e fakafifitakiaga mafanatia mai he tau vaha ato Kerisiano ka lagomatai a tautolu ke tali e huhu nei.

5. (a) Fakakite he heigoa ne nakai nimo e Iosefa e tau matagahua fakamagafaoa hana? (e) Ko e heigoa e kakano ke fakalilifu e tau matua ha tautolu, mo e heigoa e fakafifitakiaga mitaki ne fakatoka e Iosefa hagaao ke he mena nei?

⁵ Kua molea e 20 e tau tau, ne nakai fai matutakiaga a Iosefa mo e matua motua hana, ko e tupuna tane ko Iakopo. Pete ni ia, ne nakai galo ia Iosefa e fakaalofa fakamagafaoa hana ma Iakopo. Ko e moli, he magaaho ne fakakite e Iosefa ko hai a ia ke he tau lafu hana, ne huhu a ia: “Kua moui agaia kia haku matua tane?” (Kenese 43:7, 27; 45:3) He magaaho ia, kua lauia kelea e motu ha Kanana he hoge. Ati, fakafano kupu a Iosefa ke he matua tane hana, he talahau: “Kia hau a koe kia au, aua neke mule mai. To nofo foki a koe ke he magamotu ko Kosena, ti tata mai ni a koe kia au, . . . To fagai e au a koe ke he mena ia.” (Kenese 45:9-11; 47:12) E, ke fakalilifu e tau matua fuakau kua putoia ai ke puipui a lautolu mo e leveki fakatino a lautolu he magaaho ka nakai maeke ia lautolu ke leveki ne lautolu a lautolu. (1 Samuela 22:1-4; Ioane 19:25-27) Ne talia fiafia e Iosefa e matagahua nei.

6. Fakatata fefe e Iosefa e fakaalofa moli ma e hana matua, mo e maeke fefe ia tautolu ke fifitaki e fakafifitakiaga hana?

⁶ Mo e fakamonuina ha Iehova, ne eke a Iosefa mo taha he tau tagata maukoloa mo e tagata pule malolo lahi i Aikupito. (Kenese 41:40) Ka e nakai kitia e ia a ia ke mua atu e aoga po ke lavelave lahi ke fakalilifu hana matua ne 130 e tau tau he moui. He iloa hane hau a Iakopo (po ko Isaraela), “ti taute ai e Iosefa hana nofoa fakataveli, ti hake ni ki Kosena ke feleveia mo e hana matua tane ko Isaraela; kua kitia e ia a ia, ti peka kia ia mo e tagi leva ke he hana ua.” (Kenese 46:28, 29) Ko e feleveiaaga nei kua mahomo atu ke he fakakiteaga pauaki he fakalilifu. Ne fakahelehele lahi e Iosefa e matua motua hana ti kua nakai maimaina ke fakatata hana fakaalofa. Kaeke fai matua fuakau a tautolu, kua fakamokoi pihia nakai a tautolu ke he ha tautolu a tau fakatataaga he fakaalofa ma lautolu?

7. Ko e ha ne manako a Iakopo ke tanu i Kanana?

⁷ Ko e fakamoli ha Iakopo ki a Iehova kua tumau ke malolo ke hoko ke he fakahikuaga he moui hana. (Heperu 11:21) Ha ko e tua hana ke he tau maveheaga faka-Atua, ne ole a Iakopo ke tanu e tino hana i Kanana. Ne fakalilifu e Iosefa e matua hana he fanogonogo ke he ole nei, pete ko e totogi lahi mo e gahua lahi ne putoia ki ai.​—Kenese 47:29-31; 50:7-14.

8. (a) Ko e heigoa ha tautolu a omoiaga ne mua ke leveki e tau matua momotua? (e) Ko e heigoa ne taute he taha fekafekau gahua mau ke leveki aki e tau matua fuakau hana? (Kikite puha he lau tohi 15.)

⁸ Ko e heigoa ne fakaohooho a Iosefa ke leveki e matua hana? Pete ni he moli ko e fakaalofa mo e matagahua ne kua lata ke age ki a ia ne foaki e moui ki a ia mo e feaki hake a ia, ne logona moli foki e Iosefa e manako lahi ke fakafiafia a Iehova. Ti lata ke pihia foki a tautolu. Ne tohi e Paulo: “Kaeke foki ha ha he taha fifine takape e tau tama hana po ke fanau he tama hana, kia ako e lautolu ke fakamua e mahani mitaki ke he tau faoa ha lautolu, mo e taui atu ke he tau matua ha lautolu; ha ko e mena mitaki  ia mo e fakafiafia ke he Atua.” (1 Timoteo 5:4) Moli, ko e fakaalofa ma Iehova mo e matakutaku fakalilifu ki a ia ka omoi a tautolu ke leveki e tau matua fuakau, pete ko e heigoa ni e tau mena uka ka tutupu mai he taute pihia. *

Puhala ne Fakakite he Tau Motua Kua Leveki a Lautolu

9. Ko hai ne kotofa e Iehova ke leveki e fuifui, pihia foki mo e tau Kerisiano momotua?

⁹ Tata ke he fakahikuaga he moui loa hana, ne hagaao a Iakopo ki a Iehova “ko e Atua ni ne fagai au ke he haku a moui oti ato hoko mai ni ke he aho nai.” (Kenese 48:15) He vaha nei, ne fagai e Iehova e tau fekafekau hana he lalolagi he puhala he tau leveki Kerisiano, po ke tau motua, i lalo he takitaki he hana Tama, ko Iesu Keriso, ko e “leveki mamoe ne mua.” (1 Peteru 5:2-4) Maeke fefe e tau leveki ke fifitaki a Iehova he leveki e lautolu a lautolu ne momotua he fuifui?

10. Ko e heigoa kua taute ke foaki e lagomatai fakatino ma e tau Kerisiano momotua? (Kikite puha he lau tohi 17.)

¹⁰ Nakai leva he mole e tamataaga he fakapotopotoaga Kerisiano, ne kotofa he tau aposetolo ‘tokofitu e tagata talahaua kua puke ke he agaga tapu mo e iloilo’ ke kikite e ‘tufatufaaga he tau mena kai he tau aho’ ke he tau takape Kerisiano nonofogati. (Gahua 6:1-6) Fakamui, ne poaki e Paulo e leveki ko Timoteo ke tohi hifo e tau takape fuakau fakamoli mo lautolu ne lata ke moua e lagomatai fakatino. (1 Timoteo 5:3, 9, 10) Tatai foki, hane fakamakai e tau leveki he fakapotopotoaga he vaha nei ke fakatokatoka e lagomatai mitaki ma e tau Kerisiano momotua he magaaho ka lata ai. Pete ia, kua fai mena foki ne putoia ki ai he leveki e tau momotua tua fakamoli.

11. Ko e heigoa ne talahau e Iesu hagaao ke he takape nofogati ne foaki e mena fakaalofa noa tote?

¹¹ He teitei fakahiku e fekafekau hana ke he lalolagi, ne nofo hifo a Iesu he faituga mo e “fioia foki e ia e lanu tagata ha ne tolo e tau tupe ke he mena ne toka ai e tau tupe.” Ti kitia e ia taha tagata. Ne talahau he fakamauaga: “Ti fina age e taha fifine takape kua nofogati, kua tolo ki ai ua e tupe ikiiki, ko e kotane ne taha maka.” Ne hea e Iesu e tau tutaki hana ki a ia mo e tala age ki a lautolu: “Ko e moli haku ke tala atu ai kia mutolu, kua lahi ni e mena he fifine takape na kua nofogati kua tolo ke he mena kua toka ai e tau tupe ka e tote e mena ha lautolu oti ne tolo ki ai. Ha ko lautolu oti kua tolo e lautolu e falu a mena mai he tau mena loga ha lautolu; ka ko ia kua nofogati, kua tolo e ia hana a tau mena oti ne toka ia ia, ko e hana tau mena oti ke moui ai.” (Mareko 12:41-44) Hagaao ke he tupe, kua tote e mena foaki noa he takape, ka e iloa e Iesu e fiafia lahi he hana Matua he lagi ke he fakatataaga  solu katoa pihia he fakamoliaga. Pete ni e tau tau moui he takape, ne nakai fakaheu e Iesu e mena ne taute e ia.

12. Maeke fefe he tau motua ke fakakite e loto fakaaue ha lautolu ma e tau gahua ne taute he tau Kerisiano momotua?

¹² Ke tatai mo Iesu, ne nakai fakaheu he tau leveki Kerisiano e tau mena ne taute he tau momotua ke fakatokoluga e tapuaki moli. Kua ha he tau motua e kakano ke nava ki a lautolu ne momotua ha ko e fakalataha ha lautolu ke he fekafekauaga, ma e fakalataha ha lautolu he tau feleveiaaga, ma e fakaohoohoaga mitaki ha lautolu he fakapotopotoaga, mo e ma e ha lautolu a fakauka. Kua maeke he tau kupu fakamafanatia moli ke lagomatai e tau tagata momotua ke moua e “mena ke hula ki ai” he fekafekauaga tapu ha lautolu, ati kalo mai he tau fakatataiaga fakalolelole ke he tau mena ne maeke he falu Kerisiano ke taute po ke tau mena ne maeke ia lautolu ke taute he vaha kua mole.​—Kalatia 6:4.

13. Ke he tau puhala fe ne kua maeke he tau motua ke mamata atu ke he tau taleni mo e tau mena ne fakafita ki ai a lautolu kua momotua?

¹³ Maeke he tau motua ke fakakite e tau gahua uho ne taute he tau Kerisiano momotua he mamata atu ke he tau mena ne fakafita ki ai a lautolu mo e tau taleni ha lautolu. Ko lautolu ne momotua kua liga lata ke fakaaoga he tau fakatataaga po ke he tau fehuhuaki. “Ne nonofo hake fakahako e toloaga mo e fanogonogo he magaaho ne huhu au ke he taha matakainaga motua ne feaki hake e fanau he kupu moli,” he talahau he taha motua. Ne hokotaki he tau motua he taha fakapotopotoaga foki e matakainaga paionia fifine ne 71 e tau tau he moui ne kautu he lagomatai e tau tagata fakailoa he Kautu ke o tumau ke he fekafekau he fonua. Ne fakamalolo foki e ia a lautolu ke taute e “tau matapatu mena,” tuga e totou e Tohi Tapu mo e kupu he aho ti manamanatu fakahokulo ke he mena ne totou e lautolu.

14. Puhala fe ne fakakite he taha kau he tau motua e loto fakaaue ma e taha katofia leveki ne motua?

¹⁴ Kua tokiofa foki he tau motua e lagomatai he tau katofia leveki ne momotua. Ko José, ne ha ha he tau atu tau 70 he moui hana mo e fekafekau ko e motua ke he tau hogofulu tau, ne nakai la leva ia e iihi. Ha kua leva ato liu malolo, ne manatu a ia ke fakaoti e kotofaaga hana he fekafekau ko e leveki fakapotopotoaga. “Ne fakaofo he tali he falu motua au,” he talahau e José. “He nakai talia e manatu haku, ne huhu  a lautolu ko e heigoa e lagomatai kua lata mo au ke maeke ke matutaki atu ke leveki e tau matagahua haku.” Mo e lagomatai he motua fuata, ne maeke ia José ke matutaki atu ke fekafekau fiafia ko e leveki fakapotopotoaga, ti kua eke e mena nei mo fakamonuina ke he fakapotopotoaga. Ne talahau he taha katofia motua: “Kua loto fakaaue lahi e tau matakainaga ke he gahua ha José ko e motua. Kua ofania mo e fakalilifu e lautolu a ia ma e tau fakafitaaga mo e tau fakafifitakiaga hana ke he tua. Kua fakatolomaki e ia e fakapotopotoaga ha mautolu.”

Felevekiaki

15. Ko e ha kua lata e tau Kerisiano oti kana ke manamanatu ke he tuaga malolo he tau momotua ne ha ha mo lautolu?

¹⁵ Nakai ni ko e fanau ne fai matua fuakau mo e tau fekafekau kotofa ne kua lata ke manamanatu hagaao ke he tau momotua. He fakatatai e fakapotopotoaga Kerisiano ke he tino he tagata, ne tohia a Paulo: “Kua fakalata foki he Atua e tino katoa, kua au atu foki e mitaki kua age e ia ke he tau fahi tino kua lolelole. Kia nakai ha i ai ke he tino e feveheaki, ka kia feleoleoaki e tau fahi tino oti kana.” (1 Korinito 12:24, 25) Ma e fakapotopotoaga Kerisiano ke gahua auloa, kua lata he tau tagata takitokotaha i loto ke manamanatu hagaao ke he tuaga malolo he hana tau katofia talitonu, fakalataha mo e tau momotua.​—Kalatia 6:2.

16. Maeke fefe ia tautolu ke fakakite e fiafia ke he tau momotua he magaaho ka o atu a tautolu ke he tau feleveiaaga Kerisiano?

¹⁶ Kua foaki he tau feleveiaaga Kerisiano e magaaho mitaki ke fakakite e fiafia ha tautolu ke he tau momotua. (Filipi 2:4; Heperu 10:24, 25) Kua foaki nakai e tautolu taha magaaho ke tutala mo lautolu ne momotua he tau magaaho ia? Pete ni kua latatonu ke huhu hagaao ke he malolo tino ha lautolu, kua maeke nakai ia tautolu ke foaki ‘taha mena fakaalofa ke lata mo e agaga,’ liga he talahau taha mena iloa ne atihake po ke manatu faka-Tohiaga Tapu? Ha kua nakai maeke falu momotua ke o fano, ko e mahani totonu ke o ki a lautolu ka e nakai amanaki ke o mai a lautolu ki a tautolu. Kaeke kua uka ke logona, liga lata ia tautolu ke vagahau fakaeneene mo e maama mitaki. Ti kaeke ke ha ha ai e “fefakamafanaaki” moli, kua lata ia tautolu ke fanogonogo fakatekiteki ke he mena ne talahau he tagata motua.​—Roma 1:11, 12.

17. Maeke fefe ia tautolu ke fakakite e manamanatu ha tautolu ma e tau Kerisiano momotua ne nonofo mau he fale?

¹⁷ Ka e kua ka nakai maeke e falu momotua ke o ke he tau feleveiaaga Kerisiano? Ne fakakite e Iakopo 1:27 ko e matagahua ha tautolu “ke ahi e tau tagata kua mamate e tau matua, mo e tau fifine takape ke he ha lautolu a matematekelea.” Taha e kakano he vepi Heleni ne fakaliliu “ke ahi” ko e “ke leveki.”  (Gahua 15:36) Ti kua loto fakaaue ha ia e tau momotua ke he tau ahiahi ha tautolu! Ha he fale puipui i Roma he kavi he 65 V.N., ne nofo tokotaha a Paulo “ko e motua.” Ne manako lahi a ia ke kitia e katofia kaugahua hana ko Timoteo mo e tohia: “Kia eke taha a koe ke hau vave kia au.” (Filemoni 9; 2 Timoteo 1:3, 4; 4:9) Pete ni kua nakai ko e tau pagota moli a lautolu, ka e kua nonofo mau falu momotua ke he tau fale ha ko e tau lekua malolo tino. Ti tuga, kua pehe a lautolu, ‘Fakamolemole, kia vave ke ahi mai au.’ Kua tali nakai e tautolu e tau ole pihia?

18. Ko e heigoa e tau aoga ka fua mai he ahiahi atu ha tautolu ke he tau tagata momotua?

¹⁸ Aua neke uta fakateaga e tau fua aoga lahi he ahiahi e tau matakainaga momotua. He magaaho ne ha ha e Kerisiano ne higoa ko Oneseforo i Roma, ne kumi fakamakutu e ia a Paulo, moua a ia, ti ‘fakamafana lagaloga a ia.’ (2 Timoteo 1:16, 17) “Fiafia lahi au ke fakaaoga taha magaaho mo e tau fuata ikiiki,” he talahau he taha matakainaga fifine ne motua. “Ko e mena ne fiafia lahi au ki ai ha kua taute e lautolu au ke tuga ni ko e taha he magafaoa ha lautolu. Kua fakamafanatia lahi ki a au.” Ne talahau he taha Kerisiano motua foki: “Kua fakaaue lahi au he magaaho ka fakafano mai he taha tagata e tohi ki a au, hea fakaku mai he telefoni ke fiha ni e minuti, po ke fai magaaho ka ahi mai ki a au. Ti kua tatai ni mo e matagi hauhau.”

Palepale e Iehova a Lautolu ne Foaki e Leveki

19. Ko e heigoa e tau fakamonuinaaga ne moua he leveki e tau tagata momotua?

¹⁹ He leveki e tau momotua ka fua mai e tau monuina loga. He fio fakalataha mo e tau momotua mo e maeke ke futia mai e tau iloilo mo e tau mena iloa ha lautolu ko e monuina lahi ni a ia. Kua iloa moli he tau tagata foaki leveki e fiafia lahi he foaki atu, mo e logonaaga foki kua kautu mo e kua mafola e loto mai he fakakatoatoa e matagahua faka-Tohiaga Tapu. (Gahua 20:35) Mua atu, ko lautolu ne foaki e leveki ke he tau momotua kua nakai lata ke matakutaku neke tiaki ni a lautolu he tau tau i mua. Ne fakamafana he Kupu he Atua a tautolu: “To fakamuhu mena ai e tagata fakamokoi; ko ia foki kua fakamalū atu ke he falu, to fakamalū ai foki a ia.”​—Tau Fakatai 11:25.

20, 21. Fefe e onoonoaga ha Iehova ki a lautolu ne leveki e tau momotua, mo e heigoa kua lata mo fifiliaga ha tautolu?

²⁰ Kua palepale e Iehova e fanau, tau leveki, mo e falu Kerisiano loto fakaalofa ne matakutaku Atua he mamata fakamakai atu ke he tau manako he tau katofia talitonu momotua. Ko e agaga pihia kua lautatai mo e fakataiaga nei: “Ko ia kua fakaalofa ke he tagata nofogati kua ta age e ia hana tau mena kia Iehova; to taui mai foki e [Ia] e tau mena ne ta age kia ia.” (Tau Fakatai 19:17) Kaeke omoi he fakaalofa a tautolu ke fakakite e fiafia ke he tau tagata mativa mo e nonofogati, kua kitia he Atua e foaki pihia mo kaitalofa ka taui aki e ia e tau monuina. Kua taui foki e ia a tautolu he foaki e leveki fakaalofa ke he tau katofia tapuaki momotua ha tautolu, ne tokologa kua ‘nonofogati ke he lalolagi nai ka e maukoloa ke he tua.’​—Iakopo 2:5.

²¹ Ko e fakamokoi ha ia he taui he Atua! Kua putoia ki ai e moui tukulagi. Ma e laulahi he tau fekafekau tokologa ha Iehova, ko e moui tukumalagi a ia ke he lalolagi parataiso, kavi ka utakehe ai e tau lauiaaga he agahala mo e to liliu e tau momotua tua fakamoli ke he hakahakau he vaha fuata ha lautolu. (Fakakiteaga 21:3-5) He fakatalitali a tautolu ke he magaaho monuina ia, kia matutaki atu a tautolu ke fakakatoatoa e matagahua faka-Kerisiano ha tautolu ke leveki e tau momotua.

[Matahui Tala]

Ko e Heigoa Hau a Tau Tali?

• Maeke fefe he fanau ke fakalilifu e tau matua fuakau?

• Puhala fe ne fakakite he tau motua e loto fakaaue ma e tau momotua i loto he fuifui?

• Ko e heigoa kua maeke he tau Kerisiano takitokotaha ke taute ke fakakite e fiafia moli ha lautolu ke he tau momotua?

• Ko e heigoa e tau monuina ne fua mai he leveki e tau Kerisiano momotua?

[Tau Huhu he Fakaakoaga]

[Puha he lau 15]

Magaaho ne Manako Lagomatai e Tau Matua Hana

Ko Philip ne fekafekau ko e tagata ta fale gahua noa i Liperia he 1999 he magaaho ne moua e ia e ogo kua tatalu mahaki e matua tane hana. He iloa to nakai fahia e matua fifine hana ke fehagai tokotaha ki ai, ne manatu a ia ke liu ki kaina ke taute e fakaholoaga ke leveki fakaekekafo ma e matua tane hana.

“Kua nakai mukamuka ke liu,” he talahau e Philip, “ka e mailoga e au ko e haku a matagahua fakamua ke he tau matua haku.” He magahala he tolu tau, ne hiki e ia e tau matua hana ke he kaina kua hagahaga mitaki, fakalataha mo e lagomatai he tau katofia Kerisiano, mo e hikihiki e tau mena he fale ke lata mo e tau manako pauaki he matua tane hana.

He mogonei kua mauokafua e matua fifine ha Philip ke fahia ke he tau lekua malolo tino kelea lahi he matua tane hana. Nakai la leva ia, ne talia e Philip e uiina ke gahua ko e tagata gahua noa he la ofisa he Tau Fakamoli a Iehova i Maketonia.

[Puha he lau 17]

Nakai Fakaheu e Lautolu e Tau Manako Hana

He magaaho ne nofo mau a Ada, ko e Kerisiano ne 85 e tau tau he moui i Ausetalia, ke he kaina hana ha ko e tatalu e tino, ne fakatokatoka he tau motua he fakapotopotoaga ke foaki e lagomataiaga. Ne fakatokatoka e lautolu e matakau he tau katofia talitonu kua maeke ke lagomatai a ia. Ko e tau matakainaga tane mo e fifine nei kua fiafia ke leveki e tau gahua tuga e fakamea, unu, tunu kai, mo e o ke taute e tau fekau.

Ko e lagomataiaga ia kua kamata ke teitei hogofulu tau he leva. Tali mai he magaaho ia, kua molea e 30 e katofia Fakamoli a Iehova ne lagomatai ke leveki a Ada. Ne tumau a lautolu ke aahi a ia, totou ki a ia mai he tau tohi faka-Tohi Tapu, talahau ki a ia e tupu fakaagaga he tau tagata he fakapotopotoaga, mo e liogi tumau mo ia.

Ne talahau he taha motua Kerisiano he fakapotopotoaga: “Ko lautolu ne leveki a Ada kua kitia mo monuina ke lagomatai ki a ia. Tokologa ne kua omoomoi he fekafekauaga tua fakamoli hana ke he tau hogofulu tau, ti kua nakai maeke ia lautolu ke manatu ke fakaheu e tau manako hana.”

[Fakatino he lau 14]

Kua fakamokoi nakai a tautolu he tau fakakiteaga ha tautolu he fakaalofa ke he tau matua momotua?

[Tau Fakatino he lau 16]

Maeke he tau tagata oti i loto he fakapotopotoaga ke fakatata e fakaalofa ha lautolu ma e tau katofia talitonu momotua