Skip to content

Skip to table of contents

Ko Hai e Takitaki Hako ma e Vaha Nei?

Ko Hai e Takitaki Hako ma e Vaha Nei?

Ko Hai e Takitaki Hako ma e Vaha Nei?

He 1940, ha ha i ai e malaia lahi ke he takitakiaga he Paliamene Peritania. Ko David Lloyd George ne fitugofulu ma fitu e tau he moui, ne fanogonogo ke he fetoko, ne takitaki atu a Peritania ke kautu he Felakutaki I he Lalolagi, ti ko e tau tau loga hana he politika ne fakamalolo a ia ke fokifoki fakamakutu e gahua he tau tagata gahua tu tokoluga. He fakamatalaaga ke he House of Commons ia Me 8, ne pehe a ia: “Ko e motu kua mautauteute ma e tau foakiaga takitaha he tumau ke fai takitakiaga, he taofi mau e fakakite fakamaali he Fakatufono e mena ne foli a lautolu ki ai kaeke ni kua mauokafua e motu ki a lautolu kua takitaki ai hane gahua fakamalolo lahi.”

KO E tau kupu ha Lloyd George kua maaliali ai na amanaki e tau tagata ke he tau takitaki ha lautolu ke lotomatala mo e taute e tau laliaga fakamoli ke lali ke fakatolomaki ki mua e tau mena. Ko e tagata gahua fakainaina vili ne tuku ai pehe: “Ka vili e tau tagata ma e pelesiteni, kua vili a lautolu ma e tagata ka foaki e lautolu e tau momoui ha lautolu ki ai, ha lautolu a vaha anoiha, mo e ha lautolu a tau fanau.” Ko e leveki he falanakiaga pihia ko e gahua makimaki. Pihia he ha?

Kua pehia e lalolagi ha tautolu ke he tau lekua kua nakai kitia ha tuluiaga. Ma e fakatai, ko e heigoa he takitaki ne fakamoli kua pulotu mo e malolo lahi a ia he maeke a ia ke utakehe e matahavala mo e felakutaki? Ko hai e tau takitaki he vaha nei kua moua e tau koloa mo e fakaalofa hofihofi noa ke foaki ke he tau tagata takitaha e tau mena kai, vai mea, mo e levekiaga malolo tino? Ko hai ne ha ha ai e iloilo mo e fifiliaga ke puipui mo e fakafou e takatakaiaga? Ko hai ne lotomatala mo e malolo lahi ke fakamafana to olioli he tau tagata oti kana e moui loa mo e fiafia?

Nakai Fahia e Tau Tagata ke Taute e Gahua

Kua moli ko e falu takitaki kua moua e falu kautuaga. Pete ia, kua maeke ia lautolu ke gahua ke gahoa e tau hogofulu tau​—ti ko hai mogoia ka hukui? Taha he tau takitaki lotomatala lahi kua moui ke he vaha fakamua, ko e Patuiki ko Solomona i Isaraela i tuai, ne manamanatu ke he huhu nei. Ne fakahiku e ia: “Ne vihiatia foki e au e tau gahua oti ne mamahi ai au he eke i lalo he lā; ha ko e mena toka ai e au ia ma e tagata ke nofo ai ka mole atu au; Kua iloa e hai foki po ke tagata iloilo po ke tagata goagoa a ia? Ka e pule a ia ke he tau gahua oti ne mamahi ai au he eke, mo e tau mena oti ne eke ai e au mo e haku a iloilo i lalo he lā. Ko e mena fakateaga foki haia.”​—Fakamatalaaga 2:18, 19.

Nakai iloa e Solomona to fakatumau nakai e tau hukui hana ke he tau gahua mitaki hana po ke ulu moumou ai. Ki a Solomona, ko e fakatokaaga he hukui e tau pule tuai aki a lautolu kua fou ne “fakateaga.” Ne ui he falu fakaliliuaga he Tohi Tapu e fakatokaaga nei kua “kaumahala,” po ke “nakai aoga.” Taha liliuaga ne pehe: “Nakai fai kakano.”

He falu magaaho, ko e favale kua fakaaoga ke omoi e hikiaga he tau pule. Kua tamate e tau takitaki lotomatala he tutu kotofa a lautolu ke he tau matagahua ha lautolu. Ko Abraham Lincoln, ko e pelesiteni ne fakalilifu mua ue atu he Tau Fahi Kaufakalataha, ne talahau he taha magahala ke he toloaga: “Kua fifili tuai au ke fakapuke e ofisa aoga ke he magaaho ku, ti pihia au mogonei, ke he tau fofoga ha mutolu, ne tatanaki aki e fakaohoohoaga ka nakai leva ti mole atu.” Ne ku moli hana gahua. Pete ni e tau mena oti ne taute e ia mo e hana manako ke lahi atu e mena ka taute ma e tau tagata, ne takitaki e Pelesiteni ko Lincoln e motu hana ke fa ni e tau. He kamata e magahala ke uaaki hana he ofisa, ne tamate he tagata ne manako ke hiki e takitakiaga.

Kua nakai maeke he tau takitaki tagata mitaki lahi mahaki ke iloa moli ha lautolu ni a vaha anoiha. Ti kua lata kia a koe mogoia ke falanaki ki a lautolu ke iloa moli hau? Kua pehe e Tohi Tapu: “Aua neke tua a mutolu ke he tau iki, po ke fanau he tau tagata, nakai ha i ai ha fakamouiaga. Kua fina atu hana agaga, kua liu a ia ke he kelekele ne eke aki a ia, ko e aho ia ni kua mate ai hana tau manatu.” Ko e liliuaga Byington ne talahau e vala fakahiku he Salamo 146 kupu 4: “Ko e aho ia he manatu mitaki hana kua galo katoatoa.”​—Salamo 146:3, 4.

Ko e hatakiaga ke nakai falanaki ke he tau takitaki tagata kua liga uka ke talia. Pete ia, kua nakai talahau e Tohi Tapu to nakai fai takitakiaga mitaki mo e mauokafua e tagata. “Kitiala, to pule e patuiki ha ko e mahani tututonu,” he talahau he Isaia 32:1. Ko Iehova ko e Atua, ko e Tufuga he tagata, ne tauteute “e patuiki,” ko e Takitaki, ka nakai leva ti pule katoatoa ke he tau mena oti he lalolagi. Ko hai a ia? Kua fakakite he perofetaaga he Tohi Tapu a ia.

Ko Ia ne Lata Moli ke Takitaki

Ua e afe tau kua mole, ne tala age e agelu ke he fifine Iutaia ne higoa ko Maria: “Ko e fatu ne fai a koe, ti fanau e koe e tama tane, ti fakahigoa e koe a ia, ko Iesu. To homo a ia, to talahaua a ia ko e Tama hana ne Mua ue atu; to foaki atu he Iki ko e Atua kia ia e nofoaiki a Tavita hana matua; to eke a ia mo Patuiki he faoa a Iakopo tukulagi; ko e hana kautu foki nakai fai fakaotiaga ia.” (Luka 1:31-33) E, ko Iesu i Nasareta ko e Patuiki he perofetaaga he Tohi Tapu.

Ko e tau fakatino ne vali fakalotu ne fa tu ai a Iesu ko e tama mukemuke, kua pipili-lolelole, po ke tagata fakakikiha ne kua omaoma tuli ke he ha mena ka hoko ki a ia. Ko e tau mena fakatai nei ne nakai fakalagalaga e mauokafua ki a ia ko e Pule. Ko Iesu Keriso moli he Tohi Tapu, mogoia, ne tupu hake ke eke mo tagata tupu mitaki mo e hakahakau nukua puke he makai mo e foliga. Ti moua foki e ia e falu aga kua eke moli a ia mo takitaki. (Luka 2:52) Hanai falu he tau puhala gahoa he hana aga mua ue atu.

Ne fakatumau e mahani fakamoli katoatoa ha Iesu. Kua pihia e mahani hakohako fakamoli hana ne kua paleko he tau fi hana ke fakakite e tukupau kua latatonu ki a ia. Ne nakai maeke ia lautolu. (Ioane 8:46) Ko e tau fakaakoaga fakatupua hana ne fakaohooho e tau tagata fakamoli tokologa ke eke mo tau tutaki hana.​—Ioane 7:46; 8:28-30; 12:19.

Ne tukulele katoatoa a Iesu ke he Atua. Ne fifili malolo a ia ke fakaoti hana gahua ne kotofa he Atua ne nakai fai fi​—tagata po ke temoni—​kua maeke ke taofi a ia. Ko e tau favale kelea ne nakai fakamatakutaku a ia. (Luka 4:28-30) Ne nakai fakalolelole he mategugu mo e hoge a ia. (Ioane 4:5-16, 31-34) Pete ni ko e tau kapitiga hana ne tiaki a ia, ne nakai maueue a ia mai he foliaga hana.​—Mataio 26:55, 56; Ioane 18:3-9.

Ha ha ia Iesu e manamanatuaga hokulo ma e tau tagata. Ne foaki e ia e tau mena kai ma lautolu ne hoge. (Ioane 6:10, 11) Ne foaki e ia e mafanatia ki a lautolu ne manava tote. (Luka 7:11-15) Ne fakamaulu e ia e tau matapouli, teligatuli, mo e foaki e malolo ke he tau tino ha lautolu kua lata. (Mataio 12:22; Luka 8:43-48; Ioane 9:1-6) Ne age e ia e fakamaloloaga ke he hana tau aposetolo gahua malolo. (Ioane, tau veveheaga 13-17) Ne eke a ia mo “leveki mamoe mitaki” kua leveki hana tau mamoe.​—Ioane 10:11-14.

Kua makai a Iesu ke gahua. Ne holoholo e ia e tau hui he tau aposetolo ke maeke ke fakaako ki a lautolu e fakaakoaga aoga. (Ioane 13:4-15) Ne kiva e tau hui hana he fakamatala e tala mitaki he tau puhalatu efu ha Isaraela. (Luka 8:1) Ti pihia foki he magaaho ne pulega a ia ke okioki “ke he mena tokanoa,” ne tali atu a ia he magaaho ne kumi he toloaga a ia ma e falu fakaakoaga. (Mareko 6:30-34) Ne fakatoka e ia e fakafifitakiaga he makutu ma e tau Kerisiano oti.​—1 Ioane 2:6.

Ne oti e kotofaaga ha Iesu mo e toka ai e lalolagi. Ko e palepale ma e tua fakamoli hana, ne tuku age e Iehova ko e Atua ki a ia e tuaga patuiki mo e moui tukulagi he lagi. Kua pehe e Tohi Tapu hagaao ki a Iesu ne liu tu mai: “Kua liu foki tu mai a Keriso ia lautolu kua mamate, ti nakai tuai matulei a ia, ti nakai tuai pule e mate kia ia.” (Roma 6:9) Maeke ia koe ke iloa ko ia ko e Takitaki mitaki lahi mahaki kua lata mo e tau tagata. Ka pule katoatoa a Keriso Iesu ke he lalolagi, to nakai maeke ha tagata kehe ke pule, po ke to nakai lata ke fai hikiaga e tuaga takitaki. To nakai utakehe a ia he gahua, ti ko e gahua hana to nakai fakaoti po ke moumou he hukui nakai lotomatala. Ka e ko e heigoa pauaki ka taute e ia ke aoga e tau tagata?

Mena Ka Taute he Takitaki Fou Nei

Kua foaki mai he Salamo 72 ki a tautolu e matafeiga fakaperofeta he puhala ka pule e Patuiki mitaki katoatoa moui tukulagi nei. He Salamo 72 kupu 7 mo e 8, kua totou e tautolu: “Ko e hana vaha ke tupuolamoui ai e tau tagata tututonu; to monuina lahi ai, ato nakai fai mahina. To pule foki a ia ke kamata ke he taha tahi ato hoko ke he taha tahi; ke kamata ke he vai lele to hoko ke he tau kala he lalolagi.” I lalo he pule aoga hana, ko e tau tagata he lalolagi ka olioli e haohao mitaki tukulagi mo e tumau tukulagi. To moumou e ia e tau kanavaakau oti mo e to utakehe mai he loto he tagata e manako foki ke taufetoko. Ko e tau tagata ia ne favale ke he falu he vaha nei kua tuga e tau leona vale po ke tau pea fakafualoto ke he tau katofia ka hiki e tau manamanatuaga katoatoa ha lautolu. (Isaia 11:1-9) To tupu lahi e mafola.

Kua matutaki e Salamo 72 ke pehe he Salamo 72 kupu 12 ke hoko ke he 14: “Ha ko e mena laveaki e ia a ia ne nofogati he hana kalaga mai; katoa mo ia kua matematekelea, mo ia kua nakai fai lagomatai. To fakaalofa a ia kia ia kua lolelole, mo ia kua nofogati; to fakamoui e ia a lautolu kua nonofogati. To laveaki e ia a lautolu mai he favale mo e mahani kelea; ko e mena uho foki ha lautolu a tau toto kia ia.” Ko lautolu ne lolelole, nonofogati, mo e matematekelea ka eke mo vala he taha e magafaoa tagata fiafia, ne fakalataha ki lalo he takitakiaga he Patuiki ko Iesu Keriso. To kitia e olioli, nakai ko e mamahi mo e fakaatukehe ke he tau momoui ha lautolu.​—Isaia 35:10.

Kua mavehe mai he Salamo 72 kupu 16: “To ha i ai e puke aloalolima he tau saito ke he motu, ki luga he fuga mouga.” Kua lauia tumau e toko miliona he hoge ke he lalolagi he vaha nei. Ko e tau politika mo e lotokai kua fa puipui e lahi he tufatufaaga he tau mena kai, ti ko e moto tagata, mua atu ke he tau fanau, ne mamate he hoge. Ka e i lalo he pule ha Iesu Keriso, ko e lekua nei to tatafi kehe ai. To fakamonuina e lalolagi aki e tau heleheleaga mitaki he tau mena kai lolo. To kai mitaki oti e tau tagata.

To manako nakai a koe ke olioli e tau monuina ia he takitakiaga mitaki? Ka pihia, kua fakamalolo e mautolu a koe ke ako hagaao ke he Takitaki ka nakai leva ti pule katoatoa ke he lalolagi oti. To lagomatai fiafia he Tau Fakamoli a Iehova a koe ke taute e mena ia. To nakai ita a koe, ha kua pehe a Iehova ko e Atua hagaao ke he Tama hana: “Ka ko au, kua fakauku tuai e au haku a Patuiki ki luga a Siona, ko e haku a mouga tapu.”​—Salamo 2:6.

[Puha he lau 5]

AMANAKI TI GALO E PULE

Fa mahani e pule ke falanaki ke he fakalilifu mo e lalagoaga he hana tau tagata kaeke ke tamai e ia ki a lautolu e holoaga mitaki he mafola mo e tau tutuaga moui kua haohao mitaki. Pete ia, kaeke ke nakai falanaki e tau tagata ki a ia ha ko e ha kakano ni, to maeke he taha tagata kehe ke nakai leva ti tu hake ke pule. Hanai falu fakafifitakiaga he tau tutuaga kua amanaki ti omoi e tau pule malolo ke galo e pule.

Tau tutuaga moui kelea. He matahiku he senetenari 18 aki, tokologa e tau tagata i Falani ne omoi ke momoui matapatu lahi ke he tau tukuhau mo e ku ke he tau mena kai. Kua lafi e tau tutuaga nei ke he French Revolution, ti hoko ke he 1793 ne ta atu e Patuiki ko Louis XVI ke he kelatini.

Felakutaki. Ne fakaoti he Felakutaki I he Lalolagi e pule he falu he tau pule atu motu malolo lahi he fakamauaga tuai. Ma e fakatai, he 1917 ko e felakutaki ne fakatupu e kuku e tau mena kai i St. Petersburg, i Rusia, ti hiku ai ke he February Revolution. Ko e totokoaga nei ne tuku hifo a Czar Nicholas II ti takitaki atu ai ke he pule faka-Kominisi. Ia Novema 1918, ne manako mafola a Sihamani, ka e nakai oti e tau he tau Allies ato taute e tau hikihiki he takitakiaga. Ti ko e fua, ne omoi he Pule Atu Motu Sihamani ko Wilhelm II ke fakapaea ki Netelani.

Manako ma e tau fakatokatokaaga kua kehe he fakatufono. He 1989 ne utakehe e Puipui Lapatoa. Ko e tau fakatufono ne tuga e tau patuo ne malolo hifo he tiaki he tau tagata ha lautolu e faka-Kominisi mo e fakatu e tau puhala pule fakatemokarasi kua kehe.

[Tau Fakatino he lau 7]

Ne fagai e Iesu a lautolu ne hoge, fakamaulu a lautolu ne gagao, mo e fakatoka e fakafifitakiaga mitaki ma e tau Kerisiano oti

[Fakatino Credit Line he lau 4]

Lloyd George: Photo by Kurt Hutton/Picture Post/Getty Images