Skip to content

Skip to table of contents

Parataiso—Ma Hau Kia?

Parataiso—Ma Hau Kia?

Parataiso​Ma Hau Kia?

“Kua iloa e au e tagata a Keriso, . . . ne hamu a ia ki Parataiso.”​—2 Korinito 12:2-4.

1. Ko e heigoa e tau maveheaga he Tohi Tapu ne fiafia lahi e falu ki ai?

PARATAISO. Manatu nakai e koe e logonaaga hau he magaaho ne logona fakamua e koe e maveheaga ne taute he Atua ke he lalolagi parataiso? Liga liu a koe manatu e magaaho ne ako e koe to ‘fakaala e tau mata he tau tagata mata pouli, to logona e tau tagata teliga tuli, mo e tafe mai e vai he tutakale’ ke fua loga mo e fulufuluola. Po ke perofetaaga ke he luko mo e punua mamoe, mo e punua koti mo e nameri? Kua nakai kia hopohopo e fiafia hau he totou ke he tau fakahele ne mamate ka liliu moui mai ti ha ha ai e amanakiaga ke nonofo mau he Parataiso ia?​—Isaia 11:6; 35:5, 6; Ioane 5:28, 29.

2, 3. (a) Ko e ha kua maeke ke talahau ko e amaamanakiaga hau ne fakave he Tohi Tapu kua nakai teao? (e) Ko e heigoa foki taha fakaveaga ma e amaamanakiaga ia tautolu?

2 Ko e amaamanakiaga hau kua nakai teao. Kua ha ha ia koe e kakano ke talitonu ke he tau maveheaga he Tohi Tapu hagaao ke he Parataiso ia. Ke fakatai ki ai, ha ha ia koe e mauokafua ke he tau kupu ha Iesu ke he tagata kelea ne fakatautau mo ia: “To fakalataha a koe mo au i Parataiso.” (Luka 23:43, NW) Kua falanaki a koe ke he maveheaga: “Ka e fakatalitali a tautolu ke he lagi fou mo e lalolagi fou, tuga ne hana talahaua mai, ke nofo ai e tututonu.” Kua falanaki foki a koe ke he maveheaga to holoholo kehe he Atua e tau hihina mata ha tautolu; to nakai tuai fai mate; to utakehe ai e maanu, fakatutuku, mo e matematekelea. Kakano ai to liu kitia foki e lalolagi parataiso!​—2 Peteru 3:13; Fakakiteaga 21:4.

3 Ka e taha foki e fakaveaga ma e amaamanakiaga nei ke he Parataiso ko e mena kua putoia ki ai e tau Kerisiano he lalolagi katoa he mogo tonu nei. Ko e heigoa e naia? Kua fakatu he Atua e parataiso fakaagaga mo e tamai e tau tagata hana ki ai. Ko e tau kupu “parataiso fakaagaga” kua tuga e manatu noa ne uka ke maama, ka e nukua talahau tuai mai e parataiso ia, ti kua moli.

Ko e Fakakiteaga he Parataiso

4. Ko e heigoa e fakakiteaga ne totoku he 2 Korinito 12:2-4, ti ko hai ne liga moua e fakakiteaga ia?

4 Ke he mena nei, kia mailoga e mena ne tohia he aposetolo ko Paulo: “Kua iloa e au e tagata a Keriso, ne hamu a ia ke he lagi ne tolu . . . Kua iloa e au e tagata na, (nakai iloa e au, po ke ne ha ha he tino a ia, po ke nakai ha ha he tino a ia, kua fioia he Atua.) Ne hamu a ia ki Parataiso mo e fanogonogo ke he tau kupu nakai maeke ke talahaua, kua nakai lata foki ke vagahau ai ha tagata.” (2 Korinito 12:2-4) Ko e vala tala ia kua mui mai ni i tua he tau kupu ha Paulo ne lalago aki e fakaaposetolo hana. Taha mena, kua nakai vagahau e Tohi Tapu hagaao ke he ha tagata foki ne tupu ki ai e mena ia, ka e ko Paulo ni ne talamai ai ki a tautolu. Ti liga ko Paulo ni ne moua e fakakiteaga ia. Ke he mena ofogia nei ne tupu, ko e heigoa e “parataiso” ne hu a ia ki ai?​—2 Korinito 11:5, 23-31.

5. Ko e heigoa ne nakai kitia e Paulo, ti ko e “parataiso” fefe?

5 Kua nakai hagaao e matakupu ke he “lagi ne tolu” ke eke mo takatakaiaga ne takai viko he fua lalolagi ha tautolu, nakai ko e lagi likoliko foki po ke ha fua lalolagi foki, ke tuga ne tuaha he tau astrophysicist. Ne fa fakaaoga he Tohi Tapu e numera tolu mo peehiaga, fakalaulahi, po ke malolo lahi. (Fakamatalaaga 4:12; Isaia 6:3; Mataio 26:34, 75; Fakakiteaga 4:8) Ti ko e mena ne kitia e Paulo he fakakiteaga kua fakatokoluga po ke fakamatalahi. Ko e mena fakaagaga.

6. Ko e heigoa e mena ne tupu he fakamauaga tuai ne foaki mai e lotomatala ke he mena ne kitia e Paulo?

6 Fakamua atu ne fakakite mai he tau perofetaaga he Tohi Tapu ki a tautolu e lotomatala. He mole e nakai tua fakamoli e tau tagata hana i tuai ki a ia, ne fakaata he Atua e tau Papelonia ke tau ki a Iuta mo Ierusalema. Ne hokotia ai ke he moumouaga he 607 F.V.N., he hagaao ke he matohiaga he Tohi Tapu. Ne talahau he perofetaaga to malamalaega e motu ke 70 e tau tau; oti ti fakaata he Atua e tau Iutaia ne tokihala ke liliu ke fakafou e tapuaki moli. Kua kamata e mena nei tali mai he 537 F.V.N. (Teutaronome 28:15, 62-68; 2 Tau Patuiki 21:10-15; 24:12-16; 25:1-4; Ieremia 29:10-14) Ka e ko e heigoa mogoia ne tupu ke he motu? He magahala he tau tau 70 ia, ne eke mo matakavi ne tutupu vao e tau akau, magomago e kelekele, ti eke mo ofaga he tau luko. (Ieremia 4:26; 10:22) Moha ia, ne ha ha ai agaia e mavehega nei: “Kua fakamafana e Iehova a Siona, kua fakamafana ai e ia hana tau mena toka noa oti; kua eke e ia hana tutakale ke tuga a Etena; mo e hana vao talue ke tuga ne kaina [po ke Parataiso, Septuagint] a Iehova.”​—Isaia 51:3.

7. Ko e heigoa ka tupu he mole e 70 tau he matematekelea?

7 Ne tupu e mena ia he mole e 70 tau. Ha kua fakamonuina he Atua, ne tolomaki hake e mitaki he tau tutuaga. Kia fakatino e mena nei ke he manamanatuaga hau: “To fiafia ha ko lautolu e tutakale, mo e motu nakai fai vai; to olioli e motu taluē, mo e fiti mai tuga ne kaute. To fiti lahi mai ni a ia, to olioli foki mo e olioli lahi, mo e kalaga fiafia; . . . Ti hopohopo ai e tagata kulikuli tuga ne aila, to kalaga fiafia foki e alelo he tagata kuhukuhu; ha kua tafe mai e vai ke he tutakale, mo e tau vailele ke he motu talue. To eke foki e ata noa mo vai namo, ti eke e motu nakai fai vai mo tau vaipuna; ko e mena kua nonofo ai e tau luko, kua tatakoto ai a lautolu, to eke ia mo mena ke tutupu ai e tau kaho mo e tau kome.”​—Isaia 35:1-7.

Ko e Tau Tagata ne Liliu mo e Fakafou

8. Iloa fefe e tautolu na fakatonutonu ni e Isaia veveheaga 35 ke he tau tagata?

8 Ko e fakafouaga ha a ia! Mai he malamalaega ke he parataiso. Ka e, kua fakakite mai he tau perofetaaga mauokafua nei mo e falu foki to hiki pihia e tau tagata, he fakatai atu ke he motu malamalaega ne hoko mai ke fua loga. Ko e ha kua maeke ia tautolu ke talahau e mena ia? Ha ko e mena tala fakahako a Isaia ki a “lautolu ne laveaki e Iehova,” ka liliu ke he ha lautolu a motu “mo e kalaga mo e fiafia” mo e hokotia ke he “olioli mo e fiafia.” (Isaia 35:10) Ti kua hagaao ai, nakai ke he kelekele moli, ka ke he tau tagata. Taha mena foki, ne talahau tuai e Isaia he falu a kupu hagaao ke he tau tagata ne liliu ki Siona: “Ke ui ai a lautolu ko e tau akau he tututonu, ne to e Iehova . . . Ha ko e mena tuga ne kelekele kua fakatupu ai hana tau fua, . . . to fakatupu ai pihia he Iki ko Iehova e mahani tututonu mo e fakahekeaga ki mua he tau motu oti kana.” Ne talahau foki e Isaia hagaao ke he tau tagata he Atua: “Ti takitaki mau e Iehova a koe; . . . mo e fakamalolo ai e ia hau a tau huimotua; to eke a koe ke tuga ne fonua kua fakamalū aki he magavai.” (Isaia 58:11; 61:3, 11; Ieremia 31:10-12) Ti tuga ni he mitaki fakahaga e tau tutuaga takatakaimotu he kelekele, to ha ha ai e tau hikihikiaga ke he tau tagata Iutaia ne liliu.

9. Ko e heigoa e “parataiso” ne kitia e Paulo, mo e i ne fe ne fakamoli ai?

9 Ko e fakaholoaga he fakamauaga tuai nei kua lagomatai a tautolu ke maama e mena ne kitia e Paulo i loto he fakakiteaga. To putoia ai e fakapotopotoaga Kerisiano, ne fakahigoa e ia “ko e kaina haia ne to he Atua” mo e ka fua loga foki. (1 Korinito 3:9) A fe ka fakamoli ai e fakakiteaga ia? Ne ui e Paulo e mena ne kitia e ia ko e “fakakiteaga,” ko e mena ka tupu he vaha anoiha. Iloa e ia ka mole e mate hana to malikiti hake e tiaki taofiaga. (2 Korinito 12:1; Gahua 20:29, 30; 2 Tesalonia 2:3, 7) Pete he tupu fetui e tiaki taofiaga ti tuga kua maluia ai a lautolu, kua nakai lata ke fakatatai e tau Kerisiano moli ke he kaina tupu olaola. Pete ni he pihia, to hoko mai e magaaho ke liu atihake e tapuaki moli. To liliu e tau tagata he Atua ke maeke ‘ia lautolu kua tututonu ke kikila tuga ne la ke he kautu he Matua ha lautolu.’ (Mataio 13:24-30, 36-43) Ti kua fakamoli ai he fai tau he mole e fakatu he Kautu he Atua i luga he lagi. Mo e he mole e tau hogofulu tau, ti kitia moli ai kua olioli he tau tagata he Atua e parataiso fakaagaga, ne kitia tuai e Paulo he fakakiteaga ia.

10, 11. Pete he nakai mitaki katoatoa a tautolu, ko e ha kua maeke ia tautolu ke talahau hane ha ha a tautolu he parataiso fakaagaga?

10 Moli, kua iloa e tautolu na nakai mitaki katoatoa a tautolu takitokotaha, ti kua nakai ofo a tautolu ha kua fa tutupu lavea e tau lekua, ha ko e mena kua pihia foki ke he tau Kerisiano he vaha ha Paulo. (1 Korinito 1:10-13; Filipi 4:2, 3; 2 Tesalonia 3:6-14) Pete ia, kia manamanatu ke he parataiso fakaagaga hane olioli e tautolu he mogonei. He fakatatai ke he tuaga gagao ne ha ha fakamua a tautolu i ai, nukua fakamaulu fakaagaga tuai a tautolu. Mo e he fakatatai e tuaga hoge fakamua ha tautolu ke he tuaga mahu fakaagaga ha tautolu he mogonei. He nakai taufetului ke tuga kaeke haia he kelekele magomago fakaagaga, kua moua he tau tagata he Atua e fiafia hana mo e loloto he tau monuina. (Isaia 35:1, 7) He nakai pouligia tuga e poko puipui pouli fakaagaga, kua kitia e tautolu e maama he tokanoaaga mo e he fiafia he Atua. Ko e tokologa ne fakateligatuli ke he tau perofetaaga he Tohi Tapu kua o mai tuai ke fanogonogo mo e maama e tau mena ne talahau he tau Tohiaga Tapu. (Isaia 35:5) Ke fakatai ki ai, kua totou miliona e Tau Fakamoli a Iehova he lalolagi katoa nukua fakaako takitaha e tau kupu he perofetaaga a Tanielu. Mo e manamanatu fakahokulo a lautolu ke he tau veveheaga takitaha he tohi ha Isaia he Tohi Tapu. Nakai kia foaki mai he tau mena kai fakaagaga atihake ia e moli he parataiso fakaagaga ha tautolu?

11 Manamanatu foki, ke he tau mahani kua hikihiki he ukufakina a lautolu kua loto fakamoli he tau feakiaga oti kana ke maama mo e fakagahuahua e Kupu he Atua. Ti kua gahua lahi a lautolu ke tuku kehe e tau mahani tuga e manu ne ha ha ia lautolu fakamua. Kau kua fita he taute e koe e mena ia mo e moua e tau fua mitaki lahi, ti pihia foki he tau matakainaga fakaagaga hau. (Kolose 3:8-14) Ko e mena ia, he lafi auloa a koe mo e fakapotopotoaga he Tau Fakamoli a Iehova, kua ha ha i ai a koe mo e tau tagata ne kua o mai ke loto mafola mo e fiafia lahi. Nakai, ai la mitaki katoatoa agaia a lautolu, ka e nakai lata ke fakatai a lautolu ke he tau leona favale po ke tau manu favale lotokai. (Isaia 35:9) Ko e heigoa ne fakakite he lafiaga milino fakaagaga nei? Kitia maali ai, kua olioli e tautolu e tuaga fakaagaga ne tonuhia ia tautolu ke talahau ko e parataiso fakaagaga. Ti ko e ha tautolu a parataiso fakaagaga kua fakaata mai e lalolagi parataiso ka olioli e tautolu kaeke fakatumau a tautolu ke mahani fakamoli ke he Atua.

12, 13. Ko e heigoa ha tautolu ka taute ke nonofo mau he parataiso fakaagaga?

12 Pete ni ia, kua fai mena agaia ne kua nakai lata ke pokia ia tautolu. Ne tala age e Atua ke he tau Isaraela: “Ko e hanai kia omaoma a mutolu ke he tau poaki oti ni kua poaki atu ai e au kia mutolu ke he aho nai, kia malolo ai a mutolu ke hohoko atu a mutolu, mo e eke ma mutolu e motu.” (Teutaronome 11:8) Ia Levitika 20:22, 24, ne liu totoku e motu ia: “Ko e hanai, kia taofi e mutolu haku tau fakatufono, mo e haku tau fakafiliaga, mo e eke ai e mutolu; neke fakalua atu a mutolu he motu kua takitaki atu e au a mutolu ki ai ke nonofo ai a mutolu. Ka kua pehe atu au kia mutolu, Ke eke e mutolu ha lautolu a kelekele, to foaki atu foki e au kia mutolu, ke eke mo tufaaga ha mutolu, ko e motu kua tafe ai e puke huhu mo e meli.” E, ko e tufaaga he Motu he Maveheaga kua falanaki ni ke he fakafetuiaga mitaki mo Iehova ko e Atua. Ha kua kaumahala e tau Isaraela ke omaoma ki a ia ati fakaata he Atua e tau Papelonia ke kautu ki a lautolu mo e utakehe a lautolu mai he tau kaina nonofo ha lautolu.

13 Tuga ni kua lahi e fiafia ha tautolu ke he ha tautolu a parataiso fakaagaga. Ko e takatakaiaga kua fuluola ke he tau mata mo e fakatotoka e loto. Ha ha ai ia tautolu e mafola mo e tau Kerisiano ne gahua ke fuluhi kehe mai he tau mahani tuga e tau manu. Kua ukufakina a lautolu ke mahani totonu mo e felagomataiaki. Moha ia, ke nofomau he parataiso fakaagaga ha tautolu kua nakai kuenaia ke moua e fakafetuiaga mitaki mo e tau tagata nei. Kua lata ni ke moua e tautolu e fakafetuiaga mitaki mo Iehova mo e taute e finagalo hana. (Mika 6:8) Na fifili ne tautolu ke huhu mai ke he parataiso fakaagaga nei, ka e maeke foki ia tautolu ke tafia kehe​—po ke tuku ki fafo—​ka nakai gahua a tautolu ke puipui e fakafetuiaga ha tautolu mo e Atua.

14. Ko e heigoa ka lagomatai a tautolu ke nonofo mau he parataiso fakaagaga?

14 Ko e mena aoga lahi ka lagomatai a tautolu ko e matutaki atu a tautolu ke fakamalolo he Kupu he Atua. Mailoga e vagahau fakatai he Salamo 1:1-3: “Uhoaki e tagata kua nakai fano ke he pulega he tau tagata mahani kelea . . . Ka ko e fakatufono a Iehova kua fiafia ai a ia, ti manamanatu a ia ke he tau fakatufono hana ke he aho katoa mo e po. To lata a ia mo e akau kua to ke he tapa he tau vai lele, to fua mai ke he hana tau fua ke he tau ni hana; to nakai mokulu foki hana tau lau, to monuina foki a ia ke he tau mena oti kana ke eke e ia.” Lafi ki ai, kua foaki mai he tau tohi ne fakave he Tohi Tapu he vahega fekafekau fakamoli mo e loto matala e tau mena kai fakaagaga ke he parataiso fakaagaga.​—Mataio 24:45-47.

Kia Fakamalolo e Onoonoaga Hau ke he Parataiso

15. Ko e ha ne nakai lata ia Mose ke takitaki e tau Isaraela ke he Motu he Maveheaga, ka ko e heigoa ne kitia e ia?

15 Kikite ke he taha onoonoaga fakamua ke he Parataiso. He mole e o fano e tau Isaraela ke he tutakale ke 40 e tau tau, ne takitaki e Mose a lautolu ke he Kelekele Tatai a Moapi, he fahi uta he Vailele ko Ioritana. Ha ko e fakateaga ne taute fakamua e Mose, ne fifili e Iehova ke nakai takitaki e Mose a Isaraela ke he taha fahi he Ioritana. (Numera 20:7-12; 27:12, 13) Ne olelalo a Mose ke he Atua: “Kia toka e koe au ke fina atu, kia kitia ai e au e motu mitaki ha he fahi atu a Ioritana.” Pete ni to nakai hu atu a ia ki ai, he mole e hake he Mouga ko Peseka mo e kitia e tau fahi kehekehe he motu, tuga kua kitia e Mose ko e “motu mitaki.” Fefe la e motu ia he manatu e koe?​—Teutaronome 3:25-27.

16, 17. (a) Kehe fefe e Motu he Maveheaga he tau vaha i tuai mai he motu he tau vaha nei? (e) Ko e ha kua lata ia tautolu ke talitonu ko e Motu he Maveheaga kua tuga e parataiso he taha vaha?

16 Kaeke ke fakave lahi e koe e onoonoaga hau ke he magamotu ia he mogonei, liga to manamanatu a koe ki ai ko e motu magomago muhu oneone, tau tutakale muhu maka, mo e vela pakugia. Pete he pihia, kua fai kakano ke talitonu ko e tau fahi katoa he magamotu kua kehe lahi he tau vaha Tohi Tapu. I loto he senolo Scientific American, ne fakamaama mai he pulotu ke he vai mo e kelekele ko Dr. Walter C. Lowdermilk, ko e magamotu he fahi nei nukua “moumou ai ha ko e ekefakakelea ke he afe e tau tau.” Ne tohia he tagata kumikumi nei: “Ko e ‘tutakale’ ne hukui e kelekele talumelie fakamua ko e gahua ni he tagata, nakai ko e mena tupu pauaki.” Ka e, fakakite he tau kumikumiaga hana ko e “magamotu nei ko e parataiso tupu uhiuhi he taha vaha.” Kitia maali ai nukua moumou he ekefakakelea he tagata e “parataiso tupu uhiuhi” fakamua. *

17 He fakaata atu ke he tau mena ne totou e koe i loto he Tohi Tapu, liga kitia e koe e tonuhia lahi he talahauaga ia. Manatu e mena ne talahau fakamoli e Iehova he puhala ia Mose: “Ko e motu kua o atu ki ai a mutolu ke eke ma mutolu, ko e motu haia ne ha i ai e tau mouga mo e tau pahua ne inu ni e ia e vai uha mai he lagi. Ko e motu ne leveki e Iehova hau a Atua.”​—Teutaronome 11:8-12.

18. Liga ko e puhala fe ne foaki he Isaia 35:2 ke he tau Isaraela nonofo paea e manatu na fefe e Motu he Maveheaga?

18 Ko e Motu he Maveheaga kua fuluola e lanu uhiuhi mo e fua loga ti he magaaho ka tutala ke he falu matakavi i ai, kua liu fakamanatu e tau tutuaga tuga he parataiso. Ti kitia maali ai mai he perofetaaga he Isaia veveheaga 35, ne moua e fakamoliaga fakamua he magaaho ne liliu e tau Isaraela mai i Papelonia. Ne talahau tuai e Isaia: “To fiti lahi mai ni a ia, to olioli foki mo e olioli lahi, mo e kalaga fiafia; to ta age kia ia e lilifu a Lepanona, mo e fulufuluola a Karamelu mo Sarona, to kitekite atu a lautolu ke he lilifu a Iehova, ko e fulufuluola he Atua ha tautolu.” (Isaia 35:2) Ko e tau hagaaoaga ki a Lepanona, Karamelu, mo Sarona kua liga fakamanatu ke he tau Isaraela e fakatino he mauokafua mo e fulufuluola.

19, 20. (a) Fakamaama e matakavi i Sarona i tuai. (e) Ko e heigoa taha puhala ke fakamalolo e amaamanakiaga ha tautolu ma e Parataiso?

19 Mailoga a Sarona, ko e kaukau tahi he vahaloto he tau matiketike i Samaria mo e Tahi Lahi, po ke Metiteraneani. (Kikite e ata poki he lau tohi 10.) Nukua talahaua ai ha ko e hana fulufuluola mo e fua loga. Kua malu tumau he vai ti kua mitaki ke fakatotolo manu i ai, ka e he fahi tokelau he vaouhi kua puke ai he tau akau oak. (1 Nofoaga he Tau Patuiki 27:29; Lologo a Solomona 2:1; Isaia 65:10) Ti kua talahau tuai he Isaia 35:2 e fakafouaga mo e kelekele fiti fulufuluola, ka eke mo parataiso. Kua tuhi foki e perofetaaga ia ke he parataiso fulufuluola fakaagaga, ke felauaki mo e mena ne kitia fakamui e Paulo i loto he fakakiteaga. Fakahiku, ko e perofetaaga nei, fakalataha mo e falu, kua fakamalolo e amaamanakiaga ha tautolu ma e lalolagi parataiso ma e tau tagata.

20 He nonofo a tautolu he ha tautolu a parataiso fakaagaga, kua maeke ia tautolu ke fakamalolo e loto fakaaue ke he parataiso fakaagaga ia pihia foki mo e amaamanakiaga ha tautolu ma e Parataiso he lalolagi. Fefe? He fakahokulo e maama ke he tau mena ne totou e tautolu i loto he Tohi Tapu. Na fa mahani e tau fakamaamaaga mo e tau perofetaaga mai he Tohi Tapu ke talahau fakatonu e tau matakavi. Manako nakai a koe ke maama mitaki e tokaaga he tau matakavi nei, mo e matutaki fefe e tau matakavi ia ke he falu matakavi? I loto he vala tala ka mui mai, to kitekite a tautolu ke he puhala ka maeke ia koe ke kumikumi ki ai mo e ke moua e aoga.

[Matahui Tala]

^ para. 16 Ne talahau e Denis Baly i loto he The Geography of the Bible: “Ko e fakatokatokaaga pauaki he tau akau kua tuga ke lahi moli e hiki he tali mai he tau vaha Tohi Tapu.” Ko e tupumaiaga? “Ha kua manako e tagata ke moua e tau patu akau ma e gaafi mo e ta fale . . . ne kamata a ia ke hahala e tau akau ati fakatapakupaku e vala kelekele ia ke he velagia he matagi. Ko e fua he fakahanoa nei ke he takatakaiaga ati taute ai e matagi . . . ke hoko fakahaga mo taha puhala moumou ne mua.”

Manatu Nakai e Koe?

• Ko e heigoa e “parataiso” ne kitia he aposetolo ko Paulo i loto he fakakiteaga?

• Hagaao ki a Isaia veveheaga 35, ko e heigoa e fakamoli fakamuaaki ki ai, mo e matutaki fefe ke he mena ne kitia e Paulo i loto he fakakiteaga?

• Maeke fefe ia tautolu ke fakamalolo e loto fakaaue ha tautolu ke he parataiso fakaagaga pihia foki ke he amaamanakiaga ha tautolu ma e lalolagi parataiso?

[Tau Huhu he Fakaakoaga]

[Fakatino he lau 10]

Ko e Kelekele Tatai i Sarona, ko e matakavi fua loga he Motu he Maveheaga

[Credit Line]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Fakatino he lau 12]

Ne kitia e Mose ko e “motu mitaki”