Skip to content

Skip to table of contents

Saiene mo e Tohi Tapu—Fekehekeheaki Kia a Laua?

Saiene mo e Tohi Tapu—Fekehekeheaki Kia a Laua?

Saiene mo e Tohi Tapu​Fekehekeheaki Kia a Laua?

KO E fekehekeheaki ha Galileo mo e Lotu Katolika ne tupu ke he tau senetenari ato fanau a Copernicus mo Galileo. Ko e lotouho he lalolagi, ko e onoonoaga ke he lagi mo e lalolagi katoatoa ne moua he tau Heleni i tuai mo e taute ai ke talahaua e pulotu ko Aristotle (384-322 F.V.N.) mo e tagata kumikumi ke he aolagi-pulagi ko Ptolemy (senetenari ke uaaki V.N.). *

Ko e fakaakoaga ha Aristotle ke he lagi mo e lalolagi katoatoa ne fakaohooho he manamanatuaga he tagata fakanumera Heleni mo e pulotu ko Pythagoras (senetenari ke onoaki F.V.N.). He moua e onoonoaga ha Pythagoras ko e fua veliveli mo e takai, kua mitaki katoatoa e tau fahi, ne talitonu a Aristotle ko e lagi ko e fakatokaaga he tau takatakai i loto he veliveli, tuga e fatua loga he fua aniani. Ko e tau fatua takitaha ne taute mai he makakikila, mo e lalolagi he lotouho. Kua o viko e tau fetu he veliveli, moua mai e gahuaaga ha lautolu he takatakaiaga i fafo he takatakai, ko e alito he malolo faka-Atua. Ne talitonu foki a Aristotle ko e la mo e tau mena he lagi kua mitaki katoatoa, ataina mai he ha ilaila mo e nakai lauia e hikiaga.

Ko e manatu lahi ha Aristotle ko e fua he pulotu, nakai ko e saiene. Ko e lalolagi holo, he manatu hifo e ia, to nakai fakailoilo. Ne fakaheu foki e ia e manatu he pulagi likoliko, he talitonu ko e lalolagi holo to lauia e pekepeke mo e fakavalavala ke nakai holo he nakai fai malolo tumau. He tuga kua hako e manatu ha Aristotle he iloa ke he magahala ia, ne tumau ai ke talia ki ai ke teitei 2,000 e tau. Ke hoko ai ke he matahiku he senetenari 16 aki, ko e pulotu Falani ko Jean Bodin ne talahau e manatu talahaua, he pehe: “Nakai fai tagata he manatu e ia ne omoomoi he tote e iloaaga ke he fisiki, ka manamanatu ko e lalolagi, to mamafa mo e mao . . . , he viko takai he lotouho ni hana mo e he la; ha ko e holoaga fakatuai he lalolagi, to kitia e tautolu e tau maaga mo e tau kolo, tau taone mo e tau mouga ne malolo ki lalo.”

Muitua e Lotu ki a Aristotle

Ko e taha lakaaga foki ne takitaki ke he fekehekeheaki ha Galileo mo e lotu ne tupu he senetenari 13 aki mo e putoia e pule Katolika ko Thomas Aquinas (1225-74). Ne fakalilifu lahi e Aquinas a Aristotle, ne hagaao a ia ki a ia Ko e Pulotu. Ne taufetului a Aquinas ke lima e tau ke haihai e fakaakoaga ha Aristotle mo e lotu. He vaha ha Galileo, kua pehe a Wade Rowland he tohi hana Galileo’s Mistake, “ko e lafilafi he tau fakaakoaga ha Aristotle mo e ha Aquinas ne eke mo fakave he taofiaga he Lotu Roma.” Tokaloto foki, he magahala ia ne nakai fai fakaakoaga fakasaiene. Kua pule lahi e lotu ke he fakaakoaga. Ne ha ha he lotu e pule ke he lotu mo e saiene.

Kua fakatu mogonei e fekehekeheaki he lotu mo Galileo. Ato putoia fakalataha a Galileo mo e kumikumiaga ke he aolagi, ne tohia e ia e vala tala he holoaga. Ne totoko ai ke he tau fuafua manatu loga ne tohi e Aristotle nukua fakalilifu. Pete ia, ko e fakatolomaki mauokafua ha Galileo ke he manatu he lotouho he la mo e hana talahauaga ne felauaki mo e Tohiaga Tapu ne takitaki ke he hana fakafili ke he Hopoaga Fakafili he 1633.

He lalago hana, ne fakamoli e Galileo hana tua malolo ke he Tohi Tapu ko e Kupu omoomoi he Atua. Ne totoko foki e ia ko e tau Tohiaga Tapu ne tohia ma e tau tagata nakai fakaako mo e tau fakamoliaga faka-Tohiaga Tapu ne liga ke he holoaga he la ne nakai ke fakamaama moli. Ne teao e tau totokoaga hana. He fakaheu e Galileo e fakaliliuaga he Tohiaga Tapu ne fakave ke he pulotu Heleni, ne tumau a ia ke nakai talia! Ato hoko la ia ke he 1992 ne talahau moli he Lotu Katolika e hehe ha lautolu ke he fakafiliaga ha Galileo.

Tau Fakaakoaga ke Ako

Ko e heigoa kua ako e tautolu mai he tau mena nei? Taha e mena, ne nakai totoko a Galileo ke he Tohi Tapu. Ka e, tuaha a ia ke he tau fakaakoaga he lotu. Taha e tagata tohia fakalotu ne mailoga: “Ko e fakaakoaga ke ako mai ia Galileo, kua kitia, nakai pipiki lahi e Lotu ke he tau kupu moli he Tohi Tapu; ka e nakai lahi e pipiki ha lautolu ki ai.” He fakaata e fakaakoaga Heleni ke fakaohooho e taofiaga ia, ne hihiga e lotu ke he tau aga fakamotu ka e nakai muitua ke he tau fakaakoaga he Tohi Tapu.

Ne fakamanatu he mena nei ki a tautolu e hatakiaga faka-Tohiaga Tapu: “A mutolu, neke lautaki e taha a mutolu ke he pulotu nakai aoga ke fakahehe ai, ke lata mo e kupu toka tuai he tau tagata, ke lata foki mo e tau kupu fakamua he lalolagi, ka e nakai lata mo Keriso.”—Kolose 2:8.

He vaha nei foki, tokologa he Kerisitenitome ne matutaki ke talia e tau kumikumiaga mo e tau fakaakoaga ne nakai tatai ke he Tohi Tapu. Taha fakatai ko e fakaakoaga ha Darwin ke he tupu mai noa, ne kua felauaki ke he fakamauaga he Kenese ke he tufugatia. He fakatu e hikiaga nei, ne taute he tau lotu a Darwin ko Aristotle he vaha fou nei, mo e tupu mai noa ko e fakaveaga he tua. *

Felauaki e Saiene Moli mo e Tohi Tapu

Kua nakai fakalolelole he mena ne tupu e feua fakasaiene. Ke iloa moli, kua uiina he Tohi Tapu a tautolu ke ako e tau gahua he Atua mo e ke iloa e tau mahani ofoofogia he Atua ke he tau mena ne kitia e tautolu. (Isaia 40:26; Roma 1:20) Moli, kua nakai talahau he Tohi Tapu ke fakaako e saiene. Ka e, kua fakakite ki a tautolu e tau tutuaga he Atua, tau tuaga he aga hana ne nakai maeke he hana tufugatia hokoia ke fakaako, mo e hana finagalo ma e tau tagata. (Salamo 19:7-11; 2 Timoteo 3:16) Ti, he hagaao e Tohi Tapu ke he takatakaiaga pauaki, ne tonutika tumau. Ne pehe a Galileo: “Ko e tau Tohiaga Tapu mo e takatakaiaga ne moua mai he Kupu Faka-Atua . . . Kua fetataiaki tumau e tau mena ua na.” Manamanatu ke he tau fakataiaga nai.

Mahomo atu foki ke he holoaga he tau fetu mo e tau palaneta ko e tau mena oti he lagi mo e lalolagi katoatoa ne takitaki he tau matafakatufono, tuga e fakatufono he fua lalolagi. Ko e fakamoliaga talahaua i tuai ne nakai mai he Tohi Tapu ke he tau fakatufono he fua lalolagi ne taute e Pythagoras, ne talitonu ko e lagi mo e lalolagi katoatoa kua maeke ke fakamaama he tau numera. Ua e afe tau fakamui, ne talia agataha e Galileo, Kepler, mo Newton e manatu ia kua takitaki he tau matafakatufono-fakave.

Ko e fakamoliaga faka-Tohi Tapu i tuai ke he matafakatufono pauaki ne haia he tohi a Iopu. Kavi ke he 1600 F.V.N., ne huhu e Atua ki a Iopu: “Kua iloa nakai e koe e tau fakatufono he lagi?” (Iopu 38:33) Ne fakamau he senetenari ke fituaki F.V.N., ko e tohi ha Ieremia ne hagaao ki a Iehova ko e Tufuga he “tau fakatufono foki ke he mahina mo e tau fetu” mo e “tau fakatufono ke he lagi mo e lalolagi.” (Ieremia 31:35; 33:25) He mailoga e tau talahauaga nei, ne talahau he tagata fakahoko tala he Tohi Tapu ko G. Rawlinson: “Ko e tupuaga katoa he matafakatufono he lalolagi muhukoloa kua taofi malolo lahi he tau tagata tohia he Tohi Tapu ko e saiene fou.”

Ka fakaaoga e tautolu a Pythagoras mo fakamoliaga, kua leva tigahau e talahauaga ha Iopu. Tokaloto ko e foliaga he Tohi Tapu kua nakai ni fakakite e tau fakamoliaga fakatino ka e matapatu ai ke hufia ia tautolu ko Iehova e Tufuga he tau mena oti kana—ko ia ne maeke ke taute e tau fakatufono he fua lalolagi.—Iopu 38:4, 12; 42:1, 2.

Ko e taha fakataiaga foki ke manamanatu a tautolu ki ai ko e tau vai he lalolagi ne tafe hololoa ne fakahigoa ko e fakatokaaga vai. Pehe a ia, kua mimiti hake e vai he tahi, putuputu ke he tau aolu, ti to hifo e uha ke he fonua, ti liu mogoia ke he tahi. Ko e tau fakamauaga tuai ne nakai mai he Tohi Tapu ke he fakatokaaga nei kua mai he senetenari ke fa aki F.V.N. Pete ia, ko e tau talahauaga faka-Tohi Tapu ne fakamau ke he tau tau loga. Ma e fakatai, he senetenari 11 aki F.V.N., ne tohi he Patuiki ko Solomona ha Isaraela: “Kua tafe hifo e tau vailele oti ke he tahi, ka e nakai puke ai e tahi; ko e mena kua tafe atu ki ai e tau vailele, kua liliu atu foki a lautolu ki ai.”—Fakamatalaaga 1:7.

Pihia foki, kavi ke he 800 F.V.N. ko e perofeta ko Amosa, ko e leveki mamoe tokolalo mo e tagata gahua faama, kua tohi ko Iehova “ne ui ke he tau puke tahi he tahi mo e liligi ai e ia ke he fuga kelekele.” (Amosa 5:8) He nakai fakaaoga e tau kupu uka, ko Solomona mo Amosa ne fakamaama fakahako e fakatokaaga vai, he igatia mo e kehekehe fakatote e onoonoaga.

Kua tutala foki e Tohi Tapu hagaao ke he Atua he “tautau ai e ia e lalolagi ka e nakai ha i ai ha mena ke tautau a ia ki ai.” (Iopu 26:7) He ha ha ai e iloilo ia ke he 1600 F.V.N., fuafua ai ko e magaaho ne vagahau e tau kupu ia, kua maeke he tagata kehe ue atu ke talahau e fakaveaga malolo kua tautau tumau he lagi likoliko ka e nakai tautau ai ke he taha mena. He fita he talahau ai, ne fakaheu e Aristotle e manatu he gatigati teao, ti moui a ia ke molea e 1,200 e tau fakamui!

Kua ofoofogia nakai a koe ke he mena ia ha kua ha ha he Tohi Tapu e tau talahauaga hako—mua atu ha ko e hehe lahi ne tuga ko e tau onoonoaga fakailoilo a ia he magahala ia? Ke he tau tagata manamanatu, ha ha i ai foki e taha fakamoliaga ne omoomoi faka-Atua he Tohi Tapu. Kua pulotu a tautolu, mogoia, ke nakai maueue mukamuka ke he ha fakaakoaga ne nakai tatai ke he Kupu he Atua. He fatiaki tumau he fakamauaga tuai, ko e tau pulotu fakatagata, pihia mo e tau tagata iloilo, kua kitia fakaku ai, ka “ko e kupu he Atua kua tumau ia tukulagi ni.”—1 Peteru 1:25.

[Tau Matahui Tala]

^ para. 2 He senetenari ke tolu aki F.V.N. ko e tagata Heleni ne higoa ko Aritako ha Samo ne talahau ko e la kua ha ha he lotouho he pulagi likoliko, ka kua fakaheu ai e tau manatu hana ha kua talia ai ha Aristotle.

^ para. 12 Ma e fakatutalaaga laulahi, kikite e mataulu he veveheaga 15, “Ko e Ha e Tokologa ne Talia e Tupu Mai Noa?” he tohi Life—How Did It Get Here? By Evolution or by Creation? ne taute fakailoa he Tau Fakamoli a Iehova.

[Puha/Tau Fakatino he lau 6]

Ko e Aga he Tau Porotesano

Ko e tau takitaki he Protestant Reformation ne totoko foki ke he manatu ko e la he lotouho. Ne putoia e lautolu a Martin Luther (1483-1546), Philipp Melanchthon (1497-1560), mo John Calvin (1509-64). Ne pehe a Luther hagaao ki a Copernicus: “Ko e tau manako goagoa anei ke hiki e saiene katoa he fakaakoaga ke he aolagi.”

Ko Lautolu ne Lagomatai kua fakave e talahauaga totoko ke he fakaliliuaga fakatino he tau kupu tohi pauaki, tuga e fakamauaga ia Iosua veveheaga 10 ne talahau ko e la mo e mahina ‘ne tutu.’ * Ko e ha ne kau e tau Tagata Lagomatai ke he mena nei? Ne fakamaama he Galileo’s Mistake pete kua vevehe kehe e Protestant Reformation, kua kaumahala ai ke “lulu kehe e matapatu pule” ha Aristotle mo Thomas Aquinas, ne kua “talia he tau Katolika mo e Porotesano” ha laua tau onoonoaga.

[Matahui Tala]

^ para. 28 He fakasaiene, ne fakaaoga e tautolu e tau kupu hepe ka hagaao ke he “hakeaga la” mo e “toaga la.” Ka e he tutala ke he tau aho takitaha, ko e tau kupu nei kua talia mo e hakotika, ka tokaloto e tautolu e onoonoaga ke he fua lalolagi. Pihia foki, ne nakai ni tutala a Iosua ke he fakaakoaga ke he aolagi; ne fakamau hifo e ia e tau mena tutupu he magaaho ne kitia ai e ia.

[Tau Fakatino]

Luther

Calvin

[Credit Line]

Mai he tohi Servetus and Calvin, 1877

[Fakatino he lau 4]

Aristotle

[Credit Line]

Mai he tohi A General History for Colleges and High Schools, 1900

[Fakatino he lau 5]

Thomas Aquinas

[Credit Line]

Mai he tohi Encyclopedia of Religious Knowledge, 1855

[Fakatino he lau 6]

Isaac Newton