Liu Tu Mai​—Ko e Amaamanakiaga Mua Ue Atu

KO E taofiaga ke he liu tu mai kua kaputia e lalolagi katoa. Kua hagaao katoatoa e tohi tapu Isilama, ko e Korana, ke he liu tu mai. Pehe e vala kupu he Surah 75: “Kua omonuo au ke he Aho Liu Tu Mai . . . Manatu kia e tagata kua nakai maeke ia Mautolu ke tukutuku fakalataha e tau polohui motua hana? . . . Ne huhu e ia: ‘A fe e Aho Liu Tu Mai?’ Nakai kia ko Ia, (kua tatai), ne ha ha ai e malolo ke foaki e moui ki a lautolu ne mamate?”—Surah 75:1-6, 40.

Ko e “faka-Soroasiturini,” ne talahau he The New Encyclopædia Britannica, “ne fakaako e taofiaga ke he fakakaumahala fakahiku he Kelea, ko e liu tu mai he tau tagata oti, ko e Fakafiliaga Fakamui, mo e liuaki maiaga he lalolagi mea ke he tututonu.”

Kua fakamaama he Encyclopaedia Judaica e liu tu mai “ko e taofiaga to maeke a lautolu ne mamate ke momoui ke he tau tino ha lautolu mo e liu momoui ke he lalolagi.” Kua talahau foki he tohi ia kua talia he lotu faka-Iutaia e taofiaga ko e mena ha ha he tagata e solu nakai mate, ne fakatupu ai e taufetoko. Kua talahau: “Mahani ai ko e ua e taofiaga ke he liu tu mai mo e solu nakai mate kua fekehekeheaki.”

Ko e fakaakoaga faka-Hinitu kua ha ha he tagata e tau fakatokaaga kehekehe he liu fanau, po ke hiki ke he taha moui. Ke moli e mena nei, kua lata e tagata ke ha ha ai e solu kua moui he mole e mate. Ne pehe e tohi tapu Hinitu Bhagavad Gita: “Ko e solu ne ha ha ai e tino katoa kua nakai maeke ke moumou. Nakai fai tagata kua maeke ke moumou e solu nakai mate.”

Kua kehe e fakaakoaga Puta mai he Hinitu ha kua fakatikai e moui he solu nakai mate. Moha ia, he vaha nei tokologa e tau Puta he Fahi Uta Mamao ne talitonu ke he hiki e solu nakai mate ke he taha tino kehe. *

Fakagogoa e Fakaakoaga ke he Liu Tu Mai

Ko e tau mauku ne taute he Kerisitenitome ne fa hagaao ke he solu kua moui he mole e mate mo e ke he liu tu mai. Ma e fakatai, ko e tau akoako Akilikana ne fa talahau e tau kupu: “He fakafiafia moli e Atua Malolo Ue Atu ke he lahi he hana fakaalofa noa ke uta e solu he matakainaga fakahele ha tautolu, ko e mena ia kua uta e tautolu e tino hana ke he kelekele; malaega ke he malaega, efuefu ke he efuefu; he moua e amaamanakiaga moli he Liu Tu Mai ke he moui tukulagi, he puhala he ha tautolu a Iki ko Iesu Keriso.”—The Book of Common Prayer.

Ko e talahauaga nei kua taute e taha ke manamanatu ko e mena fakaako nakai he Tohi Tapu e liu tu mai po ke fakaakoaga he solu nakai mate. Mailoga, mogoia, e talahauaga he Porofesa Porotesano Falani ko Oscar Cullmann. Ne tohi e ia ke he hana tohi Immortality  of the Soul or Resurrection of the Dead?: “Ha ha i ai e kehekehe lahi he amaamanakiaga Kerisiano he liu tu mai ha lautolu ne mamate mo e taofiaga Heleni ke he nakai mate e solu. . . . Pete he fakatu he faka-Kerisiano e matutakiaga ke he tau taofiaga ua nei he magaaho fakamui, ke he vaha nei kua kaumahala e Kerisiano ke kitia e kehekeheaga, kua nakai kitia e au ha kakano ke ufiufi e mena ne iloa e au mo e laulahi he tau pulotu ke eke mo tau kupu moli. . . . Ko e moui mo e manatu he Maveheaga Fou ne ufitia katoatoa ai he tua ke he liu tu mai. . . . Ko e tagata katoa, ne mate moli, ne liuaki mai ke he moui ha ko e puhala tufugatia fou he Atua.”

Ko e mena haia ne fakagogoa e tau tagata tokologa hagaao ke he mate mo e he liu tu mai. Ke fakatotoka e fakagogoa ia, kua lata ia tautolu ke onoono ke he Tohi Tapu, ne kua fakakite e tau kupu moli he Tufuga he tagata, ko Iehova ko e Atua. Ha ha i loto he Tohi Tapu e tau fakamauaga loga ke he liu tu mai. Kia kumikumi la tautolu ke he fa e talahauaga nei mo e manamanatu ke he tau mena ne fakakite.

“Ne Moua he Tau Fifine ha Lautolu a Tau Tagata Mamate kua Tutu Mai Tuai”

He tohi hana ke he tau Iutaia ne eke mo tau Kerisiano, kua pehe e aposetolo ko Paulo ko e tau fifine he tua ne “moua . . . ha lautolu a tau tagata mamate kua tutu mai tuai.” (Heperu 11:35) Taha he tau fifine ia ne nofo i Sarefata, ko e taone Kanana ne tata ki Saitonu he Fahi Tahi Metiteraneani. Ko ia ko e takape loto fakamokoi ne fakafeleveia e perofeta he Atua ko Elia mo e age ki a ia e mena kai ke he vaha foki ne to e hoge. Momoko ai, kua gagao e tama tane he fifine nei ti mate. Ne uta fakamafiti e Elia a ia ke he poko i luga he fale ne nofo ai e perofeta mo e ole ki a Iehova ke liu fakamoui e tama tane. Ne hoko e mana, ti “moui ai a ia.” Ne liuaki atu e Elia a ia ke he matua fifine hana mo e pehe: “Kikite mai la, kua moui hau a tama.” Fefe e tali hana? Ne talahau fiafia e ia: “Hanai, kua iloa e au e mena nai ko e tagata he Atua a koe; ko e kupu a Iehova foki kua to mai ai he fofoga hau ko e moli haia.”—1 Patuiki 17:22-24.

Teitei 100 e kilomita ke he fahi toga ha Sarefata ne ha ha ai e hoa mau fakamokoi ne leveki e hukui ha Elia, ko e perofeta ko Elisaio. Ko e hoana ko e fifine tu gahua he taone hana ko Sunema. Ne talia e ia mo e tane hana ke nofo a Elisaio he poko i luga he fale ha laua. Ko e momoko ha laua he tufua ne liliu ke he olioli he magaaho ne fanau he hoana e tama tane. He tupu hake e tama tane tote, ne fa gahua fakalataha a ia mo e tau tagata helehele mo e matua tane hana ke he fonua. Ne fai mena ne tupu fakaofo he taha aho. Ne tagi e tama tane he mamahi e ulu. Ne uta fakamafiti he fekafekau a ia ki kaina. Ati hapai he matua fifine hana a ia, ka e fakahiku ni ne mate e tama. Ne fifili e matua fifine tupetupe nei ke hea lagomatai ki a Elisaio. Ne o atu ai fakalataha mo e fekafekau ke he fahi lalo ki uta he Mouga ko Karamelu, ke he matakavi ne nofo a Elisaio.

He tali, ne fakafano atu mua he perofeta e fekafekau hana ko Kehasi, ti moua e ia kua mate moli e tama. Ne mumui atu a Elisaio mo e matua fifine, ka ko e heigoa ne tupu he magaaho ne hohoko a laua ki Sunema? Ne talahau he tala he 2 Patuiki 4:32-37: “Ti hu atu a Elisaio ke he fale, kitiala, ko e tama kua mate kua fakatakoto ai ki luga he mohega hana. Kua hu atu a ia, ti pa ai e ia e gutuhala, kua ha i loto a laua, ti liogi atu ai e ia kia Iehova. Ti hake a ia, ti fakafohifo ai a ia ki luga he tama; kua fakalata e ia hana gutu ke he gutu hana, mo e hana tau mata ke he tau mata hana, mo e hana tau lima ke he tau lima hana; kua takoto a ia ki luga hana; ti mafana ai e tino he tama. Ti liu atu a ia, kua tafeliuaki lagataha a ia ke he loto fale; ti hake a ia, ti takoto ai a ia ki luga hana; ti tihe lagafitu e tama, ti ala ai e tau mata he tama. Ti ui age a ia kia Kehasi, kua pehe age, Ui la a koe ke he fifine Sunema na. Ti ui atu a ia kia ia. Kua hau foki a ia kia ia, ti pehe atu ai a ia, Kia lagaaki ā e koe hāu a tama. Ti hu mai a ia, ti fakaveli ai a ia ke he hana tau hui, ti fakaveli fakafohifo ai a ia; ti lagaaki ai e ia hana tama, ti fano ai a ia.”

Tuga e takape i Sarefata, ko e fifine mai i Sunema ne iloa ko e mena ne tupu kua mai ni he malolo he Atua. Ko e tau fifine tokoua nei ne  moua e olioli lahi he liu fakamoui he Atua e tau tama fakahele ha laua.

Tau Liu Tu Mai he Fekafekauaga ha Iesu

Kavi ke he 900 tau he mole, fai liu tu mai nakai mamao ke he fahi tokelau ha Sunema i fafo he maaga ko Naina. He fenoga a Iesu Keriso mo e tau tutaki hana mai i Kapanaumi mo e tata atu ki Naina, ne feleveia a lautolu mo e tanu tagata, ti kitia atu e Iesu e takape ne mate e tama tane tokotaha hana. Ne tala age a Iesu ki a ia ke oti e tagi. Ko Luka, ko e ekekafo, ne fakamaama e mena ka tupu mogo na: “Kua haele age a [Iesu], kua piki atu ke he fata, ti tutu ai a lautolu ne tauloto, ati tala age ai a ia, Ko e fuata na e, kua tala atu e au kia koe, Ati matike a. Ti matike hake a ia ne mate kua vagahau; ti tuku atu e ia a ia ke he hana matua fifine.” (Luka 7:14, 15) Ko lautolu ne kitia e mana ne fakaheke atu ke he Atua. Ne kaputia e tala nei ke he fahi toga ha Iutaia mo e tau matakavi tutu tata mai. Fuluola ai, ne logona he tau tutaki ha Ioane ko e Papatiso ati fakailoa e mana nei ki a Ioane. Ne fakafano e ia a lautolu ke kumi a Iesu mo e huhu ko Ia nakai e Mesia ne amanaki ki ai. Ne tala age a Iesu ki a lautolu: “Ati o atu a [lautolu], mo e fakailoa kia Ioane e tau mena ne kitekite a mua ki ai, mo e fanogonogo ki ai; kua ala e tau matapouli, kua o e tau kulikuli, kua fakamea e tau lepela, kua māgi e tau teligatuli, kua fakamamatike a lautolu ne mamate, kua fakamatala e vagahau mitaki ke he tau tagata nonofogati.”—Luka 7:22.

Ko e mana ha Iesu ne talahaua ko e fakaliu tu mai he kapitiga uho hana ko Lasalo. Ke he mena nei, kua fai magaaho e mate ha Lasalo ti mule a Iesu he hoko atu ke he kaina he magafaoa. He hoko agataha atu a ia ki Petania, kua mate tuai a Lasalo ke fa e aho. He tala age a Iesu ke utakehe e maka ne uufi aki e gutuhala ke he mena ne tanu a ia, ne totoko a Mareta he pehe: “Ko e Iki na e, kua elo tuai a ia, nukua po fa tuai a ia.” (Ioane 11:39) Ka e, ko e kelea he tino gati ha Lasalo ne nakai mataofi e liu tu mai. He poakiaga ha Iesu, ne “fano ai ki fafo a ia ne mate, kua lili gaia e tau hui mo e tau lima ke he tau ie ne tanu aki, kua pipi foki hana tau mata ke he holoholo.” Ko e tau gahua he tau fi ha Iesu he magaaho fakamui ne kitia tonu ko Lasalo moli ne liu moui mai.—Ioane 11:43, 44; 12:1, 9-11.

Ko e heigoa ne fakaoti mai e tautolu he tau tala nei ne fa ke he tau liu tu mai? Ko lautolu takitaha nei ne liu moui ko e tau tagata taha agaia ni. Kua mailoga oti he tau magafaoa tata lahi ha lautolu a lautolu. Nakai fai ia lautolu ne fakaliu tu mai ne tutala ke he mena ne tupu he magaaho ku ne mamate a lautolu. Nakai fai ne tutala hagaao he o ke he taha lalolagi. Maaliali ai, ne liliu oti a lautolu ke he tino malolo mitaki. Ma lautolu, kua tuga e fai magaaho ne momohe ti liu aala hake, tuga ni ne talahau e Iesu. (Ioane 11:11) Moha ia, he fai magaaho he mole, ne liliu a lautolu takitokotaha nei mamate foki.

Liu Fakalataha mo Lautolu ne Fakahele​—Ko e Amaamanakiaga Mua Ue Atu

Nakai leva e mate fakaofo ha Owen, ne talahau he vala tala fakamua, ne fano e matua tane hana ke he kaina he katofia. I luga he laulau, ne moua e ia e laupepa ne fakailoa e lauga ke he tau tagata ne fakatokatoka he Tau Fakamoli a Iehova. Ne futia ki a ia e mataulu, “Ko Fe a Lautolu ne Mamate?” Ko e huhu moli ia ne manamanatu a ia ki ai. Ne fano a ia ke he lauga mo e moua e mafanatia moli mai he Tohi Tapu. Ne iloa e ia nakai matematekelea a lautolu ne mamate. He nakai fakakikiveka ke he afi helo po ke uta he Atua ke eke mo tau agelu he lagi, ko lautolu ne mamate, putoia foki a Owen, ne fakatali he tukuaga ato hoko e magaaho ke fafagu ke he liu tu mai.—Fakamatalaaga 9:5, 10; Esekielu 18:4.

Kua tupu kia e matematekelea ki a koe mo e magafaoa hau? Kua tuga kia e matua tane ha Owen a koe, he manamanatu ko fe mogonei e tau fakahele kua mamate mo e to maeke nakai ke liu kitia a lautolu? Ka pihia, kua uiina e mautolu a koe ke manamanatu ke he falu fakaakoaga foki he Tohi Tapu hagaao ke he liu tu mai. Liga manamanatu a koe: ‘To hoko a fe e liu tu mai? Ko hai moli ka aoga mai ai?’ Fakamolemole totou e tau vala tala ne mui mai ma e fakatutalaaga he tau huhu nei mo e falu foki.

[Matahui Tala]