Tau Matua, Foaki ma e Manako he Magafaoa ha Mutolu
Tau Matua, Foaki ma e Manako he Magafaoa ha Mutolu
“Kaeke kua nakai leveki e taha hana faoa, . . . kua fakatikai e ia e tua.”—1 TIMOTEO 5:8.
1, 2. (a) Ko e ha kua mafanatia ke kitia e tau magafaoa ne o auloa ke he tau feleveiaaga Kerisiano? (e) Ko e heigoa falu a paleko ne fehagai mo e tau magafaoa ke hohoko tuai ke he tau feleveiaaga he magaaho fafati?
HE ONOONO viko a koe ato kamata e feleveiaaga he fakapotopotoaga Kerisiano, liga kua kitia e koe e fanau ne mea mo e maopoopo e tau tauteuteaga hane nonofo he tapa he tau matua ha lautolu. Kua nakai kia nava he kitia e fakaalofa ne fakakite moli he tau magafaoa pihia—ko e fakaalofa ki a Iehova mo e ke he taha mo e taha? Ka e, kua mukamuka ke pokia e gahua lahi he tauteute e magafaoa ke hohoko tuai atu ke he tau feleveiaaga he magaaho fafati.
2 Ke he tau mena loga, kua lavelave lahi e tau matua he aho katoa, ti he tau po feleveiaaga kua au atu e lavelave he moui he magafaoa. Ko e kai ke tunu, tau fekau, mo e tau gahua aoga ke fakaoti. Kua hahamo he tau matua e tau kavega mamafa lahi, he mataala ke he tau tagata oti kua mea, fagai, mo e kua mau he tauteute. Ka e moli, kua nakai iloa e mena ka tupu ke he fanau he magaaho ia ni. Ne mahe e fihui he tama lahi he fefeua. Fakamaligi he tama tote e mena kai hana. Ti kamata e fanau ke taufetoko. (Tau Fakatai 22:15) Ko e fua? Pete ni he mitaki e fakatokatokaaga he tau matua ma e afiafi ia, to liga ni ke nakai holo mitaki. Ka e, kua teitei ke hohoko atu tuai e magafaoa ke he Fale he Kautu ato kamata e feleveiaaga. Ko e mafanatia ha ia ke kitia a lautolu i ai he tau fahi tapu oti, he tau tau oti, he lalahi hake e fanau ke fekafekau ki a Iehova!
3. Iloa fefe e tautolu kua uho e tau magafaoa ki a Iehova?
3 Pete kua uka e tau gahua ha mutolu ma tau matua, mo e to foki e tagetage, kia mafanatia a mutolu kua uho e tau gahua ha mutolu ki a Iehova. Ko Iehova ko e Kamataaga he fakaholoaga he magafaoa. Ati talahau he Kupu hana ko e tau magafaoa kua “fakahigoa” ha ko Iehova. (Efeso 3:14, 15) Ti he magaaho ka lali a mutolu ma tau matua ke fakamoli e tau matagahua ha mutolu ke he puhala hako, kua fakaheke e mutolu e Iki Pule Katoatoa he lagi mo e lalolagi. (1 Korinito 10:31) Nakai kia ko e kotofaaga mitaki lahi a ia? Kua lata ni mogoia ke fakatutala a tautolu ke he kotofaaga ne foaki e Iehova ke he tau matua. I loto he vala tala nei, to manamanatu atu a tautolu ke he kotofaaga ia hagaao ke he foakiaga ma e magafaoa. Kia tutala a tautolu ke he tolu e puhala ne amanaki e Atua ke foaki he tau matua.
Foaki Fakatino
4. I loto he magafaoa, ko e heigoa e tau fakaholoaga ne taute e Iehova ke foaki ma e tau manako he fanau?
4 Ne tohia he aposetolo ko Paulo: “Kaeke kua nakai leveki e taha hana faoa, ti au atu kia lautolu kua nonofo mo ia, kua fakatikai e ia e tua, kua mua foki hana kelea kia ia kua faliuliu.” (1 Timoteo 5:8) He talahau e Paulo ko e “taha,” kua hagaao a ia ki a hai? Ke he ulu he magafaoa, ne fa mahani ko e matua tane. Ne foaki foki he Atua ke he fifine e matagahua ko e tagata lagomatai ke he tane hana. (Kenese 2:18) Ko e tau fifine he tau vaha Tohi Tapu kua fa mahani ke lagomatai e tau tane ha lautolu ke foaki ma e magafaoa. (Tau Fakatai 31:13, 14, 16) He vaha nei, kua tupu lahi foki e tau magafaoa ne matua tokotaha. * Kua tokologa e tau matua Kerisiano tokotaha hane taute e gahua mitaki lahi he foaki ma e magafaoa ha lautolu. Ka e moli, kua mitaki ma e magafaoa ke ua e matua, ko e matua tane ke takitaki.
5, 6. (a) Ko e heigoa e falu paleko ne fakafehagai mo lautolu ne lali ke foaki fakatino ma e magafaoa ha lautolu? (e) Ko e heigoa e onoonoaga ke he gahua tupe ka lagomatai e Kerisiano ne foaki ma e magafaoa ke fakauka?
5 Ia 1 Timoteo 5:8, ko e foakiaga fefe ne vagahau a Paulo ki ai? Ne fakamaama he tau kupu ia kua vagahau fakatonu a ia hagaao ke he tau manako fakatino he magafaoa. He lalolagi he vaha nei, kua ha ha ai e tau fakatauhele loga ka liga fakafehagai mo e ulu he magafaoa ke foaki ma e tau manako ha lautolu. Ko e mena fa mahani e uka fakatupe he lalolagi katoa, tuga e fakaoti e tau gahua, tokologa ne nakai fai gahua, mo e tauuka e totogi he tau koloa. Ko e heigoa ka lagomatai e tagata foaki ke fakauka ke he tau paleko pihia?
6 Kua lata he tagata foaki ke manatu ko ia hane fua e kotofaaga mai ia Iehova. Ne fakakite he tau kupu ha Paulo ne omoi he agaga, ko e tagata ne maeke ke omaoma e poaki nei ka e fakaheu ke taute pihia kua tatai ki a ia ne ‘fakatikai e tua.’ Kua lata he Kerisiano ke lali fakalahi ke kalo mai he tau tutuaga pihia ki mua he Atua. Momoko ai, ha kua tokologa e tau tagata he vaha nei ne “nakai fai fakaalofa.” (2 Timoteo 3:1, 3) Moli, kua tokologa e tau matua tane ne kalo mai he matagahua ha lautolu, ti tiaki ha lautolu a magafaoa. Ko e tau tane Kerisiano kua nakai ha ha i ai e onoonoaga nakai fakaalofa mo e fakateaga he foaki ma e magafaoa ha lautolu. He nakai tatai mo e tau tagata ne gahua mo lautolu, kua kitia foki he tau Kerisiano foaki fakatino e tau gahua ne ikiiki ke lilifu mo e aoga, kakano ke fakafiafia a Iehova ko e Atua, ha kua taute a lautolu ke maeke ke foaki ma e tau fakahele ha lautolu.
7. Ko e ha kua lata ke manamanatu e tau matua ke he fakafifitakiaga ha Iesu?
7 Kua liga lagomatai foki ke he tau ulu he magafaoa ke manamanatu ke he fakafifitakiaga mitaki katoatoa ha Iesu. Kia manatu, ne hagaao fakaperofeta e Tohi Tapu ki a Iesu ko e ‘Matua Tukulagi’ ha tautolu. (Isaia 9:6, 7) Ha ko “Atamu fakamui” ko Iesu, ne hukui fakamitaki e ‘tagata uluaki ko Atamu’ he eke ko e matua ha lautolu he tau tagata ne fakagahuahua e tua. (1 Korinito 15:45) He nakai tatai mo Atamu ne eke mo matua fulukovi mo e manamanatu ki a ia ni, ko Iesu ko e matua mua atu e mitaki. Ne talahau e Tohi Tapu hagaao ki a ia: “Ko e mena foki hanai kua iloa ai e tautolu e fakaalofa he tuku atu e ia hana moui ke hukui aki a tautolu.” (1 Ioane 3:16) E, ne foaki fakamakai e Iesu e moui hana ma e falu. Taha mena foki, he tau aho takitaha ne tuku fakamua e ia e tau manako he falu ke he hana he tau mena ikiiki. Ko mutolu ma tau matua kua lata ke fifitaki e agaga foaki noa ia.
8, 9. (a) Ko e heigoa ka ako he tau matua mai he tau manu hagaao ke he foaki fakamakai ma e tau punua ha lautolu? (e) Puhala fe kua fakakite he tau matua Kerisiano e agaga foaki noa?
8 Maeke he tau matua ke lahi e mena ka ako mai hagaao ke he fakaalofa fakamakai he tau kupu ha Iesu ke he tau tagata loto keukeu he Atua: “Kua lagaloga he manako au ke fakapotopoto hau a tau fanau, tuga ne moa kua fakapulupulu hana tau punua ki lalo hifo he hana tau tapakau.” (Mataio 23:37) Ne fakamaama fakamaali mai e Iesu e fakatino he moa fifine ne fakapulupulu hana tau punua aki e tau tapakau hana. Moli ni, kua lata he tau matua ke lahi e mena ka ako mai he iloilo pauaki he manu lele he amanaki ke foaki ne ia a ia ke puipui e tau punua mai he matematekelea. Ko e tau mena ne taute he tau manu lele he tau aho takitaha kua ofogia foki. Ne felele fano a lautolu he kumi mena kai. Pete ni he nakai fahia, ne fakamokulu e lautolu e tau kai ke he tau gutu he tau punua ne fakamamaga hake, ne folofua ai mo e manako agaia ke kai foki. Ko e tau mena momoui loga ha Iehova kua ‘iloilo pauaki’ ke he puhala ne leveki e lautolu e tau manako he tau punua ha lautolu.—Tau Fakatai 30:24.
9 Ke he puhala taha ia ni, ko e tau matua Kerisiano he lalolagi katoa kua fakakite e agaga foaki noa ne nava lahi. To mamahi ni a koe ke he matematekelea ka e nakai fakahagahagakelea e fanau hau. Taha mena foki, ne taute fakamakai e koe e tau foaki noa he tau aho oti ma e hau a fanau. Tokologa ia mutolu ne aala tuai ke o ke he tau gahuaaga ne uka po kua mateafu. Ne gahua lahi a koe ke moua e taha mena kai mitaki ke tuku he laulau. Ne fakamakamaka a koe ke moua he fanau hau e tau mena tui mea, fale ke nonofo, mo e fakaakoaga. Ti taute ai e koe ke he tau aho oti, mo e tau tau loga. Ko e tau foaki noa mo e fakauka pihia kua fakafiafia moli ki a Iehova! (Heperu 13:16) Ka e he magaaho taha ia ni, ne mailoga e koe kua ha ha ai foki e tau puhala aoga lahi ne kua lata ke foaki ma e magafaoa hau.
Foaki Fakaagaga
10, 11. Ko e heigoa e tau manako ne aoga lahi ke he tau tagata, mo e ko e heigoa kua lata he tau matua Kerisiano ke taute fakamua ke maeke ke fakapuke e manako nei he fanau ha lautolu?
10 Kua mua foki e foaki fakaagaga ke he foaki fakatino. Ne pehe a Iesu: “Nakai ko e tau mena kai hokoia ke moui ai ha tagata, ka ko e tau kupu oti ne to mai he fofoga he Atua.” (Mataio 4:4; 5:3) Ko e heigoa ka taute e mutolu ma tau matua ke foaki fakaagaga?
11 Hagaao ke he matakupu nei, kua liga fatiaki lahi mai he tohi a Teutaronome 6:5-7 ke he ha kupu Tohi Tapu foki. Fakamolemole hafagi e Tohi Tapu hau mo e totou e tau kupu ia. Mailoga ne tala age fakamua ke he tau matua ke feaki e tuaga fakaagaga ni ha lautolu, he ati hake e fakaalofa ma Iehova mo e omaoma e tau kupu hana. E, kua lata ia koe ke fakaako fakamakutu e Kupu he Atua, totou tumau e Tohi Tapu mo e manamanatu fakahokulo ki ai ke maama moli e koe mo e ofania e koe e tau puhala, tau matapatu fakaakoaga, mo e tau fakatufono ha Iehova. Ko e fua, to puke e loto hau he tau kupu ofoofogia moli he Tohi Tapu ka omoi a koe ke moua e fiafia, fakalilifu, mo e fakaalofa ma Iehova. To ha ha ia koe e tau mena loga ke foaki ke he fanau hau.—Luka 6:45.
12. Muitua fefe he tau matua e fakafifitakiaga ha Iesu hagaao ke he fakaako e tau kupu moli he Tohi Tapu ke he fanau ha lautolu?
12 Ko e tau matua malolo fakaagaga kua mautali ke fakagahua e fakatonuaga ne moua ia Teutaronome 6:7, ke “fakaako” e tau kupu ha Iehova ke he fanau ha lautolu he tau magaaho oti. Ko e “fakaako” kua kakano ke peehi he puhala he liu fatiaki. Kua iloa lahi e Iehova ko tautolu oti—mua atu ke he fanau—kua lata ke liu fatiaki tumau ke maeke ke fakaako. Ti kua fakaaoga foki e Iesu e liu fatiaki ke he hana a fekafekauaga. Ke fakatai, magaaho ne fakaako e ia e tau tutaki hana ke mahani fakatokolalo ka e nakai fakatokoluga mo e fetotokoaki, ne moua e ia e tau puhala kehekehe ke liu fatiaki e matapatu fakaakoaga taha ia ni. Ne fakaako e ia he puhala fakakakano, fakataitai, mo e he fakatata foki. (Mataio 18:1-4; 20:25-27; Ioane 13:12-15) Kua mua atu foki, ne nakai fakakite e Iesu e aga fakatepetepe. Tatai foki, kua lata he tau matua ke kumi e tau puhala ke fakaako e kupu moli ke he fanau ha lautolu, he liu fatiaki fakatekiteki e tau matapatu fakaakoaga ha Iehova ato maama he fanau ti fakagahuahua ai.
13, 14. Ko e heigoa falu a magaaho kua lata he tau matua ke fakaako e tau kupu moli he Tohi Tapu ke he fanau ha lautolu, mo e heigoa e tau lagomataiaga ka fakaaoga?
13 Ko e tau magaaho fakaako he magafaoa ko e tau magahala mitaki ma e tau fakaakoaga pihia. Moli, ko e fakaakoaga Tohi Tapu he magafaoa ne taute tumau, atihake mo e fiafia ko e kei ke he tuaga fakaagaga he magafaoa. Ko e tau magafaoa Kerisiano he lalolagi katoa kua fiafia ke he tau fakaakoaga pihia, he fakaaoga e tau tohi ne foaki puhala he fakatokatokaaga ha Iehova mo e fakamahao e fakaakoaga ke lata mo e fanau. Ko e tohi Learn From the Great Teacher kua eke ai mo fakamonuina lahi hagaao ke he mena nei, ke tuga e tohi Questions Young People Ask—Answers That Work. * Pete ni ia, ko e fakaakoaga he magafaoa nakai ko e magaaho ni a ia ke fakaako e fanau.
14 He fakakite he Teutaronome 6:7, kua ha ha ai e tau magaaho loga ne kua lata ia mutolu ma tau matua ke fakatutala e tau mena fakaagaga mo e fanau ha mutolu. He o fenoga auloa, gahua auloa, po ke okioki auloa, liga to moua e koe e tau magaaho ke foaki ma e tau manako fakaagaga he hau a fanau. Moli, kua nakai lata ia koe ke “lauga” tumau ke he fanau hau hagaao ke he tau kupu moli he Tohi Tapu. Ka e, lali ke fakatumau e fakatutalaaga he magafaoa ke he puhala fakaagaga mo e atihake. Ke fakatai ki ai, kua toka i loto he mekasini Awake! e tau vala tala loga ke he tau matakupu kehekehe. Liga to hafagi he tau vala tala ia e tau fakatutalaaga hagaao ke he tau manu huifa ha Iehova, tau matakavi fulufuluola pauaki he lalolagi katoa, mo e homo ue atu he kehekehe e tau aga fakamotu he tau tagata mo e tau puhala he moui. Ko e tau fakatutalaaga pihia ka liga omoomoi e fanau ikiiki ke totou fakalahi e tau tohi ne foaki he vahega he fekafekau fakamoli mo e loto matala.—Mataio 24:45-47.
15. Lagomatai fefe he tau matua e fanau ha lautolu ke kitia e fekafekauaga Kerisiano ke fakalagalaga mo e fiafia lahi?
15 He fakalataha ke he tau fakatutalaaga atihake mo e fanau hau ka lagomatai a koe ke fakamakona e manako fakaagaga ha lautolu. Ko e fanau Kerisiano kua lata ke ako ke fakamaama fakamitaki e tua ha lautolu ke he falu. He magaaho ka tutala e The Watchtower po ke Awake! hagaao ke he falu manatu fiafia, liga kumi e koe e tau magaaho ke fakatutala e manatu ia ke he fekafekauaga. Ke fakatai ki ai, liga huhu e koe: “Kua mitaki nakai kaeke tokologa e tagata ka iloa e tau mena nei hagaao ki a Iehova? Puhala fe he manatu e koe ka tala age e taua e matakupu nei ke he taha tagata?” Ko e tau fakatutalaaga pihia ka lagomatai e fanau ikiiki ke feaki e fiafia lahi ke talatala atu ke he falu e tau mena ne ako e lautolu. Ti he fakatauo he fanau hau a koe ke he fekafekauaga, kua kitia e lautolu e fifitakiaga moli he fakagahuahua e tau fakatutalaaga ia. Liga mailoga foki e lautolu e fakalagalaga mo e fiafia he gahua fakamatala, ne feaki e makona mo e olioli.—Gahua 20:35.
16. Ko e heigoa ka ako he fanau mai he fanogonogo ke he tau liogi he tau matua ha lautolu?
16 Kua foaki foki he tau matua ma e fanau ha lautolu e tau manako fakaagaga he magaaho ka liogi. Ne fakaako e Iesu e tau tutaki hana ke liogi, mo e liogi a ia mo lautolu he tau magaaho loga. (Luka 11:1-13) Kia manamanatu la ke he mena lahi ne ako e lautolu he liogi fakalataha mo e Tama he Atua! Tatai foki, to lahi e mena ka ako he fanau hau mai he hau a tau liogi. To liga ako e lautolu, ke fakatai ki ai, kua manako a Iehova ki a tautolu ke vagahau ki a ia mai he loto, he o atu ki a ia mo e tau kapaletu ka liga ha ha ia tautolu. E, kua maeke he tau liogi hau ke lagomatai hau a fanau ke ako e kupu moli fakaagaga ne aoga lahi: Maeke ia lautolu ke moua e fakafetuiaga mo e Matua ha lautolu he lagi.—1 Peteru 5:7.
Foaki ma e Logonaaga
17, 18. (a) Talahau fefe he Tohi Tapu e aoga he fakakite e fakaalofa ke he fanau? (e) Lata ke muitua fefe e tau matua tane ki a Iehova he fakakite e fakaalofa ma e fanau ha lautolu?
17 Moli, kua ha ha ai foki he fanau e tau manako aoga lahi he logonaaga. Ne tala age e Kupu he Atua ke he tau matua kua aoga lahi ke foaki ke he puhala nei. Ke fakatai ki ai, kua tomatoma e tau fifine fuata ke “fakaalofa foki ke he tau fanau ha lautolu.” He taute pihia e lautolu kua hagaao ke he tau matua fifine fuata ke fakaako a lautolu. (Tito 2:4) Haia, ko e lotomatala ke fakakite e fakaalofa ke he tama. Kua fakaako he mena nei e tama ke fakaalofa mo e tamai ai e tau aoga ke he moui katoa hana. Ke he taha fahi, ke kaumahala ke fakakite e fakaalofa ke he tama kua goagoa. Ti fakatupu e mamahi lahi mo e fakakite e kaumahala ke fifitaki ki a Iehova, ko ia ne fakakite ki a tautolu e fakaalofa lahi mahaki pete ne tau nakai mitaki katoatoa ha tautolu.—Salamo 103:8-14.
18 Kua fakakite foki e Iehova e manamanatuaga he fakaalofa ke he fanau hana he lalolagi. He talahau he 1 Ioane 4:19, “ne fakamua mai hana fakaalofa kia tautolu.” Ko mutolu ko e tau matua tane kua lata ke muitua ke he fakafifitakiaga ha Iehova, he fakakite e manamanatuaga ke fakamalolo e pipiaga fakaalofa mo e fanau ha mutolu. Ne hataki he Tohi Tapu e tau matua tane ke kalo mai he fakalagalaga e fanau ha lautolu, “neke fakalolelole e tau loto ha lautolu.” (Kolose 3:21) Kua gahoa e mena ne fakalagalaga lahi aki e fanau mai he kitia kua nakai fakaalofa po kua nakai aoga a lautolu ke he matua. Ko e tau matua tane ne tehatehaua ke fakakite e tau logonaaga ha lautolu kua lata ke manatu e fakafifitakiaga ha Iehova. Ne vagahau mai foki a Iehova he lagi ke fakakite e taliaaga mo e fakaalofa ma e Tama hana. (Mataio 3:17; 17:5) Kua fakamafanatia lahi e mena ia ki a Iesu! Ti tatai foki, kua lahi e malolo mo e mafanatia ne moua he fanau mai he tau kupu fakamoli he tau matua ha lautolu ke he fakaalofa mo e taliaaga.
19. Ko e ha ne aoga e akonakiaga, mo e ko e heigoa e lagotatai ne lali fakalahi e tau matua Kerisiano ke moua?
19 Moli, ko e fakaalofa fakamatua kua mua atu ke he tau kupu talahau. Kua kitia lahi e fakaalofa ke he tau gahua. He foaki fakatino mo e fakaagaga ko e fakakiteaga he fakaalofa fakamatua, mua atu ka taute he tau matua ke he puhala ka maeke ke kitia nukua fakaohooho he fakaalofa. Lafi ki ai, ko e akonaki ko e fakakiteaga he fakaalofa fakamatua. Haia, ‘ko ia kua ofania e Iehova kua akonaki atu ki a ia.’ (Heperu 12:6) Ke he taha fahi, ka kaumahala ke akonaki ko e fakakiteaga he fakavihia fakamatua a ia! (Tau Fakatai 13:24) Ne moua tumau e Iehova e lagotatai tonu, he “akonaki fakalata.” (Ieremia 46:28) Kua nakai mukamuka tumau e fakalagotatai pihia ma e tau matua nakai mitaki katoatoa ke moua. Pete ia, kua aoga lahi ki a koe ke lali fakalahi ke moua e lagotatai ia. Ko e akonaki mauokafua mo e fakaalofa ka lagomatai e tama ke tupu hake ke moua e moui fiafia mo e fua loga. (Tau Fakatai 22:6) Nakai kia ko e mena ia ne manako e tau matua Kerisiano oti ma e tau tama ha lautolu?
20. Maeke fefe he tau matua ke foaki ke he fanau ha lautolu e fifiliaga mitaki lahi ke ‘fifili e moui’?
20 He magaaho ka taute e mutolu ma tau matua e gahua aoga ne kotofa atu e Iehova—he foaki fakatino, fakaagaga, mo e he logonaaga he fanau ha mutolu—kua lahi mahaki e palepale. Kua foaki mogoia e koe ke he fanau hau e fifiliaga mitaki lahi ke ‘fifili e moui’ mo e ‘moui loa.’ (Teutaronome 30:19) Ko e fanau ne fifili ke fekafekau ki a Iehova mo e tumau he puhala ke he moui he lalahi hake a lautolu kua tamai ke he tau matua ha lautolu e fiafia lahi mahaki. (Salamo 127:3-5) Ko e fiafia pihia to tumau tukulagi! Ka e, maeke fefe he tau fuata ke fakaheke a Iehova he mogonei? To fakatutala e vala tala ka mui mai ke he matakupu ia.
[Tau Matahui Tala]
^ para. 4 He fakatutalaaga nei, to hagaao mau ke he tagata tane ko e tagata foaki. Pete ni ia, ko e tau matapatu fakaakoga kua hagaao foki ke he tau fifine Kerisiano ko e tau tagata foaki hokoia he magafaoa.
^ para. 13 Ne taute fakailoa he Tau Fakamoli a Iehova.
To Tali Fefe e Koe?
Ko e heigoa kua lata he tau matua ke taute ke foaki ma e fanau ha lautolu
• fakatino?
• fakaagaga?
• logonaaga?
[Tau Huhu he Fakaakoaga]
[Fakatino he lau 8]
Loga e manu lele ne gahua lahi ke fagai e tau punua ha lautolu
[Fakatino he lau 10]
Lata he tau matua ke feaki fakamua e tuaga fakaagaga ni ha lautolu
[Tau Fakatino he lau 10, 11]
Maeke he tau matua ke kumi e tau magaaho loga ke fakaako e fanau ha lautolu hagaao ke he Tufuga
[Fakatino he lau 12]
Kua moua he fanau e malolo mo e mafanatia mai he taliaaga he tau matua