Skip to content

Skip to table of contents

Mitaki ne Agaagai he Kelea

Mitaki ne Agaagai he Kelea

Mitaki ne Agaagai he Kelea

HE LALOLAGI he vaha nei, kua liga gahoa e tagata ne makai ke foaki a lautolu. Ka e, ha ha agaia falu ne manako “ke fai kehe”—ke taute e mitaki ke he falu he taha puhala. He tau tau takitaha, tokologa e tagata ne foaki e tau piliona tālā ne kua logona hifo e lautolu kua fakaaoga mitaki. I Peritania, ma e fakatai, ko e tau tupe foaki ke he gahua fakaalofa noa ne hokotia ke he tapunu ko e $13 piliona (U.S.) he 2002. Tali mai he 1999, hogofulu e tagata ona fakamokoi ne foaki po ke mavehe ke tuku molea e $38 piliona (U.S.) ke lagomatai a lautolu ne nonofogati.

Ko e falu he tau gahua mitaki ne taute he tau tagata gahua foaki noa fakaalofa noa ne putoia ai foki ke totogi e tau kaitalofa fakaekekafo he tau magafaoa ne temotemoai e tupe moua, puipui e tau fanau he tau matua tokotaha, foaki tupe ke he tau polokalama huki fakagata he tau motu tupu, foaki ke he fanau ha lautolu a pepa fakamua, foaki e tau manu fakafanau ke he tau tagata gahua fonua he tau motu mativa, mo e uta e tau koloa lagomatai ke he tau tagata ne lauia he matematekelea pauaki.

Ko e tau fakamooliaga i luga ne fakakite kua ha ha he tau tagata e malolō ke taute e mitaki ke he falu. Momoko ai, ha ha i ai foki e tau tagata ne taute e tau gahua kelea.

Malikiti e Kelea

Tali mai he matahiku he Felakutaki II he Lalolagi, kua ha ha i ai teitei 50 e fakamauaga ke he tau mena ne tutupu he kelipopoaga mo e omoomoi fakapolitika he kelipopo lahi mahaki. “Ko e tau mena tutupu nei,” ne talahau he senolo American Political Science Review, “ne tukia e tau momoui he toko 12 e miliona mo e tokologa atu ke hoko ke he 22 e miliona he tau tagata noa, molea ke he tau tagata ne lauia noa he tau felakutaki fakamotu mo e he lalolagi katoa tali mai he 1945.”

Ke he hafa fakahiku he 20 e senetenari, hoko ke he 2.2 e miliona tagata ne kelipopo i Kamepotia ha ko e tau kakano fakapolitika. Ko e fevihiatiaaki fakamatakau i Ruanata ne takitaki ke he molea e 800,000 he tau tagata tane, tau fifine, mo e tau fanau ne mamate. Ne fakalagalaga ai fakalotu mo e fakapolitika e tau tagata kelipopo tagata i Posonia ne katoa ai ke molea e 200,000 ne mamate.

Ke talahau e tau gahua foou ne kelea lahi, ko e takitaki tohikupu he tau Motu Kaufakalataha ne pehe he 2004: “I Iraka, kua kitia e tautolu e tau tagata noa ne tamate fakakelea, ka e taofi ki loto e tau tagata foaki lagomatai, tau tagata tohi tala mo e falu tagata noa ti tamate ai ke he puhala favale lahi mahaki. He magaaho taha, kua kitia e tautolu e tau pagotā Iraka he fale pouli kua eke fakakelea fakalialia. I Darfur, kua kitia e tautolu e tau tagata tokologa ne fehola mai he tau kaina, ti moumou e tau kaina ha lautolu, ka ko e fakapilo pulenoa kua fakaaoga ko e matahele taute pauaki. I Ukanata, ne kitia e tautolu e tau fanau ne helehele mo e fakaohooho ke taute e tau gahua vale fakateteki. I Peselani, ne kitia e tautolu e tau fanau ne taofi ki loto mo e tamate fakakelea.”

Pihia mo e tau motu ne talahau kua tupu ki mua, ko e tau matahavala vihiatia ne liga kua tupu lahi. Ma e fakatai, kua hokotaki he Independent News he 2004 ne fakamooli e Peritania “ko e fakalahi hogofulu ma taha e tupu ki mua he numera he tau tagata noa ne fakamatematekelea po ke fakakelea ha ko e lanu he tau hogofulu tau kua mole.”

Ko e ha e tau tagata ne ha ha ai e malolō ke taute fakalahi e mitaki ne fakahoko ai e tau gahua kelea pihia? To liu nakai a tautolu ke atāina mai he kelea? To fakakite he vala tala ka mui mai, kua foaki he Tohi Tapu e tau tali makona ke he tau hūhū uka nei.

[Fakatino Credit Line he lau 2]

COVER: Mark Edwards/Still Pictures/Peter Arnold, Inc.